Саха сүөһүтэ уҥуоҕунан кыра, онон этэ, үүтэ аҕыйах. Ол эрээри үүтэ хойуу. Үүтүн сыата элбэҕинэн (хойуутунан), этэ минньигэһинэн олохтоох усулуобуйаны, тымныыны тулуйарынан, ыарыыларга бэриммэтинэн тэҥнээҕэ суох. Саха сүөһүтэ хайа да атын боруодалааҕар аҕыйаҕы аһыыр. Уһун кыһыны тулуйумтуо.
Саха ыраас боруода ынаҕа Саха сиригэр бэрт аҕыйах сиргэ баар. Эбээн-Бытантай оройуонугар уопсайа 900-кэ саха сүөһүтэ Саккырыырга, Кустуурга, Дьарҕалаахха бааллар. Олортон ыанар ынаҕа 340-ча, уоннааҕыта ыччат сүөһү, атыыр, көлүүр оҕустара. Ыанар ынахтар сылга ортотунан муҥутаан 1500 кг үүтү биэрбиттэр, үүт сыата 5-6 бырыһыаҥҥа тиийэр. Аһылык, көрүү-харайыы ирдэбиллэрин тутустахха, саха сүөһүлэрэ да улааталлар. Холобур, биир ынах ыйааһынынан европейскай боруода ынахтар ыйааһыннарын үктээбит. Саха ынаҕын Саккырыырга научнай төрүккэ олоҕуран, атын ханнык да боруода сүөһүнү булкуйбакка, салгыы сайыннарыыга, үөскэтиигэ үлэлииллэр.
Сахалар алааска таптаан олохсуйаллар. Алааһы сүөһү сииригэр үчүгэй оттооҕунан буолуо, үрэх, өрүс сирдээҕэр ордороллор. Үрэх, өрүс ото соҕоон (соппон), сахсархай, сүөһүнү дьүдьэтэр, оттон алаас ото үүттүгэннээх, чиҥ-чаҥ, сүөһүнү төлөһүтэр.
Өбүгэлэрбит от үлэтигэр улахан суолтаны биэрэллэрэ. Кинилэргэ оттооһун чахчы былдьаһыктаах кэм буолара. Оттуур кэми толору туһамматылар да, аҕыс ыйдаах уһун кыһыны туораабат кыһалҕаҕа тиийэллэрэ. Ол иһин окко кыралыын-улаханныын, кыанардыын-кыамматтыын бары кытталлара. Күнү-дьылы мээнэ ыыппаттара, сарсыарда күн ойуоҕуттан киэһэ им сүтүөр диэри тиргиччи үлэлииллэрэ.
Дьиэ маанылаах сүөһүтэ сир үрдүн нэһилиэнньэтин бүтүннүүтүн аһатар диэтэххэ, үлүннэрии буолбатах. Сүөһүтэ суох киһи олоҕо салҕанан барбата биллэр. Ол иһин сорох норуоттарга «Хоруолтан ураты ынахтааҕар ордук күндү суох» диэн номох баар. Былыр-былыргыттан сүөһү ахсаана сарбылларын бэйэ кэскилин сарбыныы курдук көрөллөрө. Кураан, сут дьыллар турдахтарына, сүөһү өлүүтэ элбиир, дьон хоргуйар, өлөр иэдээнэ кэлэр.
Аан дойдуга сорох норуоттар ынах сүөһүнү үҥэр таҥара оҥостоллор, туохтааҕар да үрдүктүк ытыктыыллар. Итинник буолара да сөп. Киһи олоҕор эттэн, үүттэн, сүөгэйтэн ордук ураты наадалаах аһылык суоҕун кэриэтэ. Ынах ортотунан 3-5 тыһыынча килограмм үүтү ыатар. Ынаҕы үчүгэйдик көрдөххө-харайдахха, иҥэмтиэлээх аһынан тоторо аһаттахха элбэх үүтү биэрэр. Ону бастыҥ хаһаайыстыбалар көрдөрүүлэрэ уонна уһулуччу үүттээх ынахтар түмүктэрэ бигэргэтэллэр. Сэрии иннинээҕи сылларга костромской боруода ынахтан ортотунан 6406 кг үүтү ыабыттара, 80-с сылларга холмогорскай боруода ынахтан 6600 кг, симментальнай боруодаттан 5457 кг үүтү ыабыттара.
Волга диэн холмогорскай боруода ынах 305 күн устата 4,2 бырыһыан сыалаах 17517 кг үүтү биэрбит. Краса костромской боруода ынах 13 сыл устата 4,16 бырыһыан сыалаах 120247 кг үүтү ыаппыт.
Аан дойдуга саамай элбэх үүтү биэрбит ынах Кубаҕа баар. Кини аата Убре Бланка, сахалыы Үрүҥ сирин диэн эбит. Бу Үрүҥ сирин үһүс төрөөн ыатыытыгар 305 күҥҥэ 3,8 бырыһыан сыалаах уонна 3,67 бырыһыан белоктаах 24268 кг үүтү биэрбит. Ити ынах күҥҥэ ортотунан 75,8 кг үүтү ыатар эбит.
Саха сирин курдук кытаанах усулуобуйалаах дойдуга ынах үчүгэй көрүүгэ-харайыыга уонна аһылыкка турар буоллаҕына элбэх үүтү биэрэр кыахтааҕын билэбит. 1984 сыллаахха “Булгунньахтаах” совхозган Г.Р. Чепалов хас биирдии ынахтан 6179 кг, оттон “Герой Попов” совхозтан П.П. Шарин 6072 кг үүтү ыабыттара. Павел Шарин Надежда диэн ынаҕа 7820 кг үүтү биэрбитэ.
Кыһыҥҥы ыйдарга ынахтар биир тэҥ үүтү биэриилэрэ аһылыктан тутулуктаах. Күҥҥэ иккитэ аһатыллар. Биир ынах аһылыгын күннээҕи нуормата: 4-8 кг от, 15 кг сиилэс, 2-4 кг комбикорм, 10 кг кормосмесь, 1 кг кырбаммыт от, 5 кг турнепс, 10 кг барда, 60 г туус, 200 г минеральнай брикет. Маннык аһаттахха сууккаҕа 16-18 кг үүтү ыахха сөп. Сүөһү көрүҥүттэн, сааһыттан көрөн, бары наадалаах, иҥэмтиэлээх эттиктэри анал нуорманан көрөн заводка анаан оҥоһуллубут, ынахха аналлаах комбикорманы сиэтиллэр. Ынах синньин табан, сатаан массажтаатахха үүтү биэриитэ биллэрдик үрдүүр, үчүгэйдик иэтэр. Ынаҕы ыах иннинэ синньин 40-45 кыраадыс сылаас уунан сууйуллар, ыраас таҥаһынан кууруор диэри кичэйэн сотуллар. Ынах синньин массажтааһын уонна сууйуу 1 мүнүүтэттэн ордуо суохтаах. Биир ыамҥа иккитэ массажтанар: ыах иннинэ уонна ньиккэйиэх иннинэ. Бастаан икки илиинэн ынах синньин уҥа өттүн, онтон хаҥас аҥарын хас да төгүл аллараттан үөһэ уонна үөһэттэн аллара бэрт бытааннык имэрийэллэр. Онтон илин, кэлин эмиийдэри үүт тахсыбат эрэ гына ыгыта тута-тута ньирэй эмэрин курдук сутуруктуу тутуллубут илиинэн өрүтэ анньыллар. Маныаха ордук эмиий төрдүн ыгыта тутуллар. Төһө да үүттээх ынах буоллун 5-7 мүнүүтэ устата ыан бүтүллүөхтээх. Ынаҕы уоллараат да, 10-12 хонон баран төрүөн 2 нэдиэлэ иннигэр диэри кэмҥэ салгыы массажтыы сылдьыллыахтаах.
Сайын ынахха күҥҥэ 4-5 кг күөх от тиксэр. Эбии аһылыкка комбикорм, 6-8 г сүөһү сиир тууһа бэриллэр. Ону таһынан туус-лизинец хоруудаҕа куруук баар буолуохтаах. Сайын сүөһү төһө элбэх тууһу сиир да, соччонон элбэхтик уулуур, оттон элбэхтик уулуур да, үүтэ соччонон элбиир. Сайын ынах күҥҥэ 4-тэн итэҕэһэ суох уулуохтаах, оттон куйаас күҥҥэ 5-6 төгүл уулуохтаах. Ынах сөбүлээн хайаан да утуйар, сынньанар, кэбинэр. Ынах сууккаҕа 10-13 чаас устата мэччийэр.
“Ынах үүтэ – тылыгар” диэн этии уот харахха. Тото-хана аһыыр ынах үүтэ даҕаны өлгөм. Сүөһү иитиитин Бүтүн Союзтааҕы научнай-чинчийэр институтун үөрэтиитинэн сылга 2500 кг үүтү биэрэр биир ынах сыллааҕы аһылыга бачча буолуохтаах (барыта центнеринэн): От – 17,6, соломо – 8,8, сүбүөкүлэ, хортуоппуй, моркуоп – 8,8, сиилэс – 11, мэччирэҥ ото – 65,2, комбикорм – 3,6 центнер.
Ынаҕы таптыы, имэрийэ-томоруйа, истиҥ тылларынан кэпсэтэ сылдьар буоллахха, хаһаайыттарыгар сыстар, тугу эрэйэллэрин кэбэҕэстик толорор, өйдүүр.
Үүттээх ынах төбөтө кыра, арҕаһа модьу-таҕа, тириитэ чараас, имигэс, кэлин атахтарын аччаччы тэбинэ сылдьар буолааччы. Ынах синньин болҕойон көрүллүөхтээх – харбыйа сылдьар синньилээх – үүтэ суох, оттон төгүрүччү эбэтэр ньолбоҕордук күлтэччи тэбэ сылдьааччы – үүттээх буолар.
Саха дьоно былыр-былыргыттан сүөһүлээх буолан, өлөн-охтон биэрбэккэ, баччаҕа кэллэхпит. Ынах сүөһү – саха тыына.
Сүөһүнү иитии – саха төрүт дьарыга
Өбүгэлэрбит революция иннинэ сүнньүнэн сүөһү иитиитинэн дьарыктанан олорбуттара. Сылгы уонна ынах саха бэйэтин төрүт баайа буолар.
Кыылга, сүөһүгэ сүгүрүйүү, таҥара оҥостуу бэрт былыр, биис уустарынан олоруу саҕана киэҥник тарҕаммыта. Сахалар бары улууну, үрдүгү барытын ынахха, сылгыга холоон көрөллөрө.
В. Серошевскай “Сахалар” диэн кинигэтигэр дьадаҥы сахалар адьас хоргуйан олорон, ыал аатыттан ааһыахпыт диэн куттанан сүөһүлэрин төрүт өлөрбөт этилэр диэн суруйар. Холобур, кини 1883 сыллаахха Байаҕантай улууһугар тойоттор, хоргуйан өлбөтүннэр диэн дэһээтинньиктэри ыытан сорох дьадаҥылар сүөһүлэрин күүстэринэн өлөттөрбүт түбэлтэлэрин кэпсиир.
Саха сиригэр былыр “оҕо турбатыттан” ыал кэргэнин ахсаана үксүгэр 4-5 киһи буолара: дьиэлээх эр киһи, дьахтар, биир-икки оҕо уонна үлэни кыайбат буолбут кырдьаҕас. Итинник ыал олоҕо Саха сирин киин улуустарыгар сүнньүнэн сүөһү иитиититтэн тутулуктааҕа. Бэйэни көрүнэр ыал буолар туһугар, кэргэн аайы иккилии сүөһү наада этэ. Ол аата туспа балаҕаннанан, буруо таһаарынар туһугар, ыал 8-10 сүөһүлээх буолуохтааҕа. Ыал буоллуҥ да, көлүнэр оҕус наада. Аны 1-2 тарбыйаҕы, тыһаҕаһы, тиҥэһэни, кытараан хаалбыт ынаҕы, идэһэ буолар уонна атыыга барыахтаах икки улахан сүөһүнү эбиэҕиҥ, оччоҕо үүт иһэрдэр ынах диэн 3-4 эрэ хаалар.
Сүөһү иитиитэ сүрүн дьарыктара буоларын быһыытынан, ааспыт үйэтээҕи саха үүтүнэн аһаан олороро. Үүт, суорат, бөлөнөх, тар, хайах, иэдьэгэй, үрүмэ, күөрчэх, о.д.а. саха ыалын сүрүн аһылыга буолара. 4-5 киһилээх сэниэ ыал 5-6 ыанар ынах үүтүнэн астанан, тарданан, арыы хаһаанан сыл тахсара. Саха ынаҕа оччолорго 70-80 кг ордук үүтү биэрбэт этэ, онон 5-6 ынах 3200-4800 кг үүтү биэрэрэ.
Революция иннинэ, бэл, сэниэ ыалга биир киһиэхэ сыл устата 13-16 кг, ыйга 1,3 кг эт тиксэр эбит. Сүөһү иитиитинэн дьарыктанар эрээри, сахалар эти олус аҕыйаҕы сииллэрин муодарҕаан, Р. Маак бу дьон дендрофагтар (от-мас аһылыктаахтар) уонна ихтиофагтар (балык аһылыктаахтар) эбит дии санаабыта. Дьадаҥы ыал эт сиир дьоро киэһэтэ сыл устата бэрт ахсааннаах буолара. (И. Аргунов “Кэпсээҥҥит, хайдах олороҕут?” Дьокуускай, 1979).
Былыргы олох ити курдук кырыымчык, аас-туор этэ. Дьэ итинник хаһаайыстыбалаах ыал сыл устатыгар туох үлэнэн дьарыктанарын, үлэтин сүрүн көрүҥэ төһө кээмэйдээх буоларын В. Серошевскай балачча сиһилии ырытан турар.
Саха киһитин үлэтин үгэнэ ыам ыйын 9-19 күннэриттэн саҕаланара. Ити күннэргэ ыһыыга бэлэмнэнии түбүгэ буолара. Ол икки ардыгар ходуһаны ыраастааһын, лаҥханы өртөөһүн тиийэн кэлэрэ. Ити быыһыгар кустуохха, балыктыахха эмиэ наада этэ. Дьахталлар саҥа төрөөбүт ынахтарын, торбосторун кытта бадьыыстаһаллар, биэ ыыллар, саҥа ыаҕастары, мэмэһээннэри тигэллэр, үүт уурар үгэхтэри ыраастыыллар. Эр дьон бурдук сирин, ходуһалар күрүөлэрин оҥороллор абырахтыыллар, саҥа бурдук сирин тиэрэллэр, ыраастыыллар.
Бэс ыйыгар эр дьон тыаҕа тахсаллар, куруҥ маһы кэрдэллэр, кыһын оттуллуохтаах үөл мастары моойдууллар, хатырык хастыыллар. Дьахталлар ынахтарын түөртүүтэ ыыллар, сүөһүгэ түптэ оҥороллор, таҥас абырахтыыллар, тар хаһааналлар, сир астыыллар. Сайыҥҥы күүстээх үлэҕэ – оттооһунҥа бэлэмнэнии барар.
Бөтүрүөп таҥараттан (от ыйын 12 күнүттэн) маҥнайгы Ыспааһапка (атырдьах ыйын 1 күнүгэр) диэри саамай тыҥааһыннаах оттооһун кэмэ, охсооччулар да, мунньааччылар да күн тахсыаҕыттан күн киириэр диэри 15-16 чаас үлэлииллэр. Ыспааһап ардахтарын кэнниттэн бурдук быһыыта, от кэбиһиитэ ыган кэлэр. Балаҕан ыйын 1 күнүгэр от-бурдук үлэтэ үмүрүйэн, ходуһалар мэччирэҥҥэ аһыллаллара, ыаллар кыстыктарыгар көһөллөрө.
В. Серошевскай ааҕан таһаарыытынан, ити кэм устатыгар эр киһи, дьахтар даҕаны, дьиэтээҕи үлэтин аахсыбакка туран, оттооһуҥҥа уонна бурдугу үүннэриигэ ортотунан биирдии бэйэлэрэ 1000 кэриҥэ чаас үлэлиир эбиттэр. Саамай чулуу охсооччу уонна икки мунньааччы сайын устата илистиилээх үлэлэринэн 20-чэ т оту, үүнүүлээх дьылга 30-ча т кэбиһиэхтэрин сөп эбит. Ол биир ыал уонча-уонтан тахса сүөһүтүн кыстыгар тиийиэн сөптөөҕө.
Саха ыалын кыһыҥны олоҕо-дьаһаҕа эмиэ бэрт элбэх түбүктээҕэ. Күһүн дьиэ, хотон сыбаныыта, дал-күрүө абырахтаныыта, муус ылыыта, ол быыһыгар куобахтааһын, муҥхалааһын. Хаар түстэр эрэ, кыһын устата бараммат от-мас тиэйиитэ саҕаланара. Ыал сүөһүтэ сыл ахсын тахсарыгар 20-чэ т от оттоммут буоллаҕына, дьиэлээх киһи кыстык дьиэттэн кэбиһиилээх отугар диэри кырата 80-90 төгүл кырыныан наада: күн өрүү-өрүү хайаан да сыарҕа кэллэҕинэ табыллара. Дьахтар хотоҥҥо саах күрдьэрэ, балбаах балбаахтыыра, сүөһүнү аһатара, ойбон алларара, сүөһүнү уулатара, ас астыыра, дьиэтин-уотун, оҕотун-уруутун көрөрө төһөтүн ким да суоттаан көрбүтэ суох. (Иван Аргунов. “Кэпсээҥҥит, хайдах олороҕут?՚՚ Дьокуускай, 1979).
Ынах сүөһү туһунан искусствоҕа. Үһүйээҥҥэ, поэзияҕа, араас оҥоһуктарга. Топонимикаҕа. Ойууга-мандарга. Музыкаҕа.
Н.З. Копырин “Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара” диэн 1981 сыллаахха тахсыбыт кинигэтигэр ынах сүөһү туһунан быһа тардыыларга этиллэр. Сорох сүөһүнэн ииттээччилэр ынахтан төрүттээх курдук сананаллар. Африка илин өттүгэр олорор масаилар туох баар олохторо ынах сүөһүттэн тутулуктаах. Кинилэргэ норуоттарын да аата – “масаи” диэн биир тыл. Аҕа уолугар оҕуһу бэлэхтээтэҕинэ, ол аата, оҕуһу бас билээччи диэн буолар эбит. Холобур, Польполь диэн ааттаах оҕуһу бэлэхтэппит уол аата Польполу бас билээччи буолар. (11 стр.)
Олоҥхоҕо “Өлүү Луо-хаан оҕуһа” диэн абааһылар оҕустара баар. Былыргы түүрдэр “лу” диэн дракону уонна эриэн кыылы ааттыыллара. (18 стр.).
Бэрт элбэх норуот былыр-былыргыттан сөбүлээн ииппит-үөскэппит ынах сүөһүтэ поэзия образтааһыныгар араастаан кииртэлиир буолар эбит.
Нуучча литературатыгар ынах, ньирэй поэтическай киэргэтиигэ төрүт да киирбэттэр. (2 стр.).
Оттон Индия поэзиятыгар ынах саамай үтүө, кэрэ, нарын сүөһү быһыытынан поэзия бастыҥтан бастыҥ киэргэлэ буолар. Кинилэргэ саамай хайҕанар дьахталлар, сарыабыналар, үрдүк таҥаралар ынахха холуллаллар. Үрдүктүк ытыктанар Рама таҥара ийэтэ Каушалья ынахха, оттон Рама бэйэтэ ньирэйгэ холуллаллар.
Ыраас таптал, дириҥ билии, ытык итэҕэл курдук өйдөбүллэр Индия поэзиятыгар ынахха сибээстээн, ынаҕынан дьүһүннээн хоһуйуллаллар. Ынах оҕотун таптааһына арааһа, нарына хас индиец өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник, поэтичнайдык иҥмит.
Индиецтэргэ оннооҕор ынах инчэҕэй буорга, бадарааҥҥа үктэнэн барбыт суола дьикти поэтическай көстүү буолар (20 стр.).
Саха норуота олуурдаах уһун тымныы кыһын эрэйин-кыһалҕатын аччатарга былыр-былыргыттан баҕара саныыра. Кыһыны сүрдээн-кэптээн, Дьыл Оҕуһа диэн дьүһүйбүттэр. Күнү-ыйы бүөлүүр күөх эбириэн оҕус күһүн Хотугу муустаах муора улаҕатыттан тахсан кэлэр. Саас кини хантан кэлбит сирин диэки төннөр, биитэр, өлүгүн сааскы уу мотуога илдьэ барар. Кыһын тымныы мөлтөөһүнүн Дьыл Оҕуһун муоһун кылаана кыларыйар, бастакы муоһа тостон түһэр, иккис муоһа тостор, ыкса саас буолуута “сиһэ булгуруйар” диэн этэллэр. (24 стр.).
Саха Тымныы Оҕуһа кыһыҥҥы тымныыны бүтүннүүтүн сирэйдээн көрдөрөр, тымныы баарын тухары арахпат. Билигин былыргы народнай календарь күнүн ааҕыы быһыытынан хаалбыта көстөр. Бу Оҕус бастакы муоһа тохсунньу 31 күнүгэр тостон түһэр, иккис муоһа олунньу 12 күнүгэр, моойдоох баһа олунньу 24 күнүгэр тостон, быстан түһэллэр эбит. Муоһа тоһуннаҕын аайы кыһыҥҥы тымныы мүлүйэн иһэр диэн сахаҕа өйдөбүл баар.
Өксөкүлээх Өлөксөй хоһуйарынан Дьыл Оҕуһа
Ыыс быдаан тыыннаах,
болуо муус муруннаах.
Кыаһаан муус кыламаннаах,
аймыыр муус арҕастаах,
көмнөх хаар көлөһүннээх,
Хайыр ойбон харахтаах,
Уһун ураа муостаах,
Күнү-ыйы күкүрдүүр
Күр муус көҕүстээх…
Кини бэйэлээх
Хаамыталаан хачыгыраатаҕын аайы
Халыҥ хаар хаҥыыр,
Сүүрэкэлээн күһүгүрэйдэҕин аайы
Сүдү тымныы сүлүһүннүрэр,
Муннун бууһугураттаҕын аайы
Мунан барар буркун турар,
Тыынан кыскырыттаҕын аайы
Тымныы дьыбар тыйыһырар,
Ураа-лаҥкыр муоһуттан
Улуу сата турар.
Кини“Аас-майах аргыстанан,
Иҥсэ-мэнэгэй эҥэрдэнэн,
Оп-соллоҥ ойоҕостонон,
Дьаҥ-дьаһах таһаҕастанан,
Ыарыы-сүтүү ындыыланан,
Өлүү-сүтүү көтөллөнөн” кэлэн
“Күн дьонун күһүҥҥүттэн ыла
Күл-көмөр гынар буолбут”. (24-25 стр.).
“Тымныы оҕуһа”, “тымныы муоһа” саха ырыатыгар-тойугар киирбит образтар буолаллар.
Сахалар саамай күндүнү, үтүөнү барытын күҥҥэ тэҥнииллэр, холууллар. Ынах, сылгы сүөһү сүүһүн туоһахтата, сорох кыыллар түөстэригэр баар маҥан бэлиэлэрэ кинилэр “күннэрэ” диэн буолар.
“Күн тыкпытын курдук оройун ортотугар туоһахталаах оҕус сүөһү, ынах сүөһү ырыа-тойук тылын киэргэтиигэ үгүстүк туттуллар. Ол гынан баран, сылгы наар үчүгэй эрэ өттүгэр туттуллар буоллаҕына, ынах сүөһү арыт куһаҕаны дьүһүннээһиҥҥэ эмиэ киирэр түбэлтэлээх. Холобур, кыһын алдьархайын күөх эбириэн оҕуһунан дьүһүннүүллэр, аллараа дойдуга олохтоох адьарай аймахтара оҕус көлөлөөхтөр. “Ынах кэйбит ынаҕын ынах кэйэр՚՚, “сыптараҥ ынах курдук бутуйда” диэн этиллэр.
Сорох хоһуйууларга ынах сүөһү сылгыны кытта сэргэстэһэ туттуллар. Холобур, “Атыыр оҕус курдуктар хайалар”: “Аҕыс хара маҥаас атыыр оҕус харсан лачыгыраһа туралларын курдук, аҕыс тараах суорба таас хайалардаах”, “атыыр оҕуһу өрө туппут курдук, ньирилэ хаан оһох”, “кунан оҕуһу сүүскэ биэрэн сүгүрүйэрдии түһэрбит курдук, түөрт кырыылаах модун хаан холумтан”.
Кытай Бахсылааны уус кыһата биэҕэ, кыстыга атыыр оҕуска тэҥнэнэр: “алталаах атыыр оҕуһу… сүгүрүтэн кээспит курдук… кыстыктаах”.
Киһи кэрэтэ, быһыыта-тутуута, үчүгэйэ ынах сүөһүнэн холобурдаммат буолан баран, бухатыыр модорооно, күүстээҕэ-уохтааҕа атыыр оҕуһунан дьүһүннэнээччи. Атыыр оҕустар бухатыырдар: “Икки атыыр оҕуһу туруору туппут курдук дьон утарыта хайыһа түстүлэр”, “икки сүүлүн саҕанааҕы атыыр оҕус курдук лачыгыраһа түстүлэр՚՚. “Ыппыт оноҕоһо буоллаҕына өлүү күөх эбириэн атыыр оҕуһа буолан, өндөл маҥан халлаан үрүт көбүөтүн диэки лүҥкүнээн түһэн бара турда՚՚.
Атыыр оҕус – бардамсыйыы: ՙՙаан дойдуга адьырҕалара, аҥардас мин диэн атыыр оҕустуу айаатаабыт”.
Оҕус – иэдээн, алдьархай: “оонньообутуҥ оҕус буолуо”.
Охсуһуулаах, хадаар дьоннор: “харсыылаах оҕустар курдуктар”.
Атыыр оҕус – улуу дьылҕа: “уол оҕо барахсан курдук… мөҕүрүүр бөҕөттөн төлкөлөөх орто дойдуга ким даҕаны айыллыбатаҕа”.
Атыыр оҕус – улуу ойуун. Кыһыл Ойуун этэр: “алдьархайдаах аан дойду, алгыстаах атыыр оҕуһа аам-дьаам дьааһыйдым…”
Айыы бухатыырын “Албан дьаалы аата аллараа бөҕөҕө атыыр оҕус курдук чоҥкуначчы айаатыыр”, оттон “суо-чуо сураҕа соноҕос ат буолан үөһээ бөҕөҕө дьырылаччы кистиир”.
Туох эмэ кээмэйэ өлгөмүн, бөдөҥүн дьүһүннүүргэ: “Үстээх өҥүрүмэр оҕуһу үрүт өттүнэн өрүкүйэн көстөр өлбөөдүйбэт үкэр от”, “Бороон торбос баһын саҕа муус тобурах”, “Борооску томуйах саҕа чокуур”.
Оҕуһунан, ынаҕынан өрөгөй, дьол-соргу улаатыыта, албан аат эмиэ кээмэйдэнэр: “үрүҥ оҕус саҕа өрөгөйүҥ улааттын”. “Сытар ынаҕы туруорбат” диэн аһара сымнаҕас киһини этэллэр. “Бургунас ынах муоһун курдук, дьүөрэлэһэн үөскээбит үөлээннээхэй дьүөгэлэрим”. “Бургунас ынах муоһунан холобурдаах буордаах хаар түһэн туналытта”, “бургунас ынах муоһа булгу тоҥон хаалар… муус тоҥот”. Буруо – муос: “Бургунас муоһун курдук бур-бур буруо”.
Кыыһырыы, силбиэтэнии – муос: “иһигэр былас муостаах киирбит”. Оттон “муос муоска” диэн тэҥ тэҥэ буоллубут, тэҥнэстибит диир кэриэтэ.
“Чуор мас оҕус кутуругун курдук өрө сыыйыллар”.
Айыы бухатыыра “алталаах атыыр оҕус баһын саҕа байбара маҥан сутуруктаах”, “дуолан оҕус саҕа чомпо сүлүгэстээх.., сытар ынах ханнын саҕа хара таас мээчиктээх”.
Олоҥхо дойдута “тиҥэһэ ынах саҕа дэриэспэ таас тибиилээх, кунан оҕус саҕа лочугурас таас бурҕааттаах”. (51-53 стр.).
Саха остуоруйатыгар кэпсэнэр:
“Былыыр-былыр, сылгы, ынах кыыл сылдьар кэмнэригэр, оҕус уонна атыыр мөккүспүттэр. Оҕус эппит:
– Сайын муннум уута сүүрэр. Муннум кыһыйар. Муннум сытыйар. Сайын кылгас буоллун.
Атыыр эппит:
– Кыһын атаҕым сылайар. Атаҕым тоҥор. Атаҕым ыалдьар. Кыһын кылгас буоллун.
Мөккүһэн баран, этиспиттэр, этиһэн баран, охсуспуттар.
Оҕус атыыр үөһүн тоҕу сиэлийэн кэбиспит.
Атыыр түҥнэри холоруктуу түһээт, оҕуһу үөһээ тиистэрин көтүрү тэппит.
Түөрт атахтаах бииһин ууһа мунньустан, дьүүл аспыттар. Оҕус мөссүөнүн алдьаппытын иһин, атыыры ордук буруйдааҕынан аахпыттар. Онон, оҕус баҕата туолан, сайын кылгыырыгар эппиттэр.
Онтон ыла сайын кылгаабыта үһү. Оҕус тоҕу сиэлийэн кэбиһэн, онтон ыла сылгы үөһэ суох буолбут. Атыыр көтүрү тэбэн кэбиһэн, онтон ыла ынах сүөһү инники үөһээ тиистэрэ суохтар.
Саха үһүйээн кэпсээннэригэр оҕуска сүгүрүйүү баара. Багдарыын Сүлбэ суруйууларыттан холобурдары аҕалабын.
Үһүйээннэртэн биирдэстэригэр Хаҥалас Эбэтин кытыытыгар Ойоҕос диэн киһи олорбута этиллэр. Кини Дьокуускайга оҕуһунан үс хонугунан тиийэр эбит.
Ньурба Үөдэйэ Дьокуускайтан 80-тан тахса көс. Ол онно оҕуһунан үс хонугунан тиийэр!
Оҕуһу ити курдук олоҥхо бухатыырын атын курдук, түргэн атахтаан, кыайыылаах-хотуулаах гына көрдөрөн кэпсиир, хоһуйар үһүйээннэр биһиэхэ элбэхтик түбэһитэлиир буолаллар эбит.
Сэһэн Боло Миинэ уолуттан суруйбут “Улуу Хоро” диэн сэһэнигэр маннык быһа тардыыны ааҕабыт: “Улуу Хоро диэн үгүс киһилээх-сүөһүлээх киһи илин диэкиттэн кэлбитэ үһү. Кини биир ааттаах сүүрүк оҕустааҕа. Ол илинтэн көһөн киирэн иһэн Алдан, Амма, Таатта үрэхтэрин туораабыт… Өлүөнэ өрүһү булан, арҕаа эҥэргэ туораан, билигин Дьокуускай куорат сиригэр олорор, ол хойут Хаҥалас Хорото буолан хаалар. “Ити аата Улуу Хоро – кэлии киһи. Кэлэр дьоннуун-сэргэлиин, сүөһүлүүн-астыын бэрт ыраахтан, улуу өрүстэри туораталыыр. Саха сирин киин өттүн иилии эргийэр. Ыһыах ыһар. Ол аата – сылгы сүөһүлээх. Дьэ, бу гынан баран, кини ааттаах сүүрүк оҕустааҕа эрэ кэпсээн буолар! Археолог И.В. Константинов суруйбутунан: “Үһүйээн Улуу Хорото сүүрүк оҕустаах буолбута Саха сирин хоролоро монгол төрүттээхтэр диэн этиини бигэргэтэр”.
Саха фольклорун үйэтин тухары чинчийбит Г.У. Эргис “Саха фольклорун очеркалара” диэн кинигэтигэр “Оҕус баһа таҥаралаах уран саха” диэн өс номоҕо баар. Оҕус – уран саха төрдө, таҥарата. Оҕус ыччаттарын, оҕолорун араҥаччылыыр, аһына-харыһыйа сылдьар.
Ытык Күөлгэ олорор Андросов Е.Д. суругар: “Хос эһэм хос эһэтин дьиэтигэр түөрт ортоку, уҥа-хаҥас, тулааһыннарын үрдүлэринэн, сэбиргэнэлээх өһүөлэр анныларынан сыттыктыы угуллубут иккилии муостаах түөрт оҕус көхөлөр бааллар”, – диэбит.
Оҕустар ити аата дьиэни, сууллубатын диэн, өһүөтүттэн сүгэн тураллар!
Ситинтэн даҕаны оҕуска сүгүрүйүү сахаҕа балайда киэҥник тарҕаммыта көстөр. (Багдарыын Сүлбэ “Кыым” 23/1, 83 с.).
Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар Баатараҕа ынахха сыһыаннаах сирдэр ааттара: “Ынах күөлэ”, “Оҕустаах” – үрэх сир. “Маҥаас” – өтөх, “Тыһаҕас өлбүт” – сайылык. “Кунан сайылык”, “Атыыр тириитэ” – кыстык, “Ынах мэччийбит” – үрэх сир.
Б.Ф. Неустроев “Саха ойуута-мандара”, 1994 с. альбомугар саха уустара ынах сүөһүгэ сыһыаннаах орнаменнарын көрдөрөр:
Ынах ойуу – 350-364 ойуулар.
Таҥалай ойуу – 106-115 ойуулар.
Сарбынньах ойуу – 303-319 ойуулар.
Оҕо-аймах таптаан оонньуур оонньуулара: туос ынахтар, мас ынахтар, “Көтөх ынаҕы уулааһын”, “Оҕустар харсыһыылара”, “Көтөх ынах буолан сырсыы”, о.д.а.
“Ынах сүөһү – саха төрүт баайа” диэн үлэҕэ эбии Сергучева Т.А. Бэдьимэ. 1994 с.
Саха былыргы музыкальнай инструменнара. А.И. Чахов. Дь. 1993. Сэргэ кырыыппа.
Исаким Дмитриевич Избеков тыһы тыһаҕас тириитин (чарааһын иһин тутталлар) Баатараттан сакаастаан ылан, кырыыппа оҥорбут. Корпуһа ылтаһын, грибэ лада суох, сирэйэ – тирии өрөҕө өртө. Корпуһун аллараа өртүнэн тыас тахсар дьөлөҕөстөөх. Грибэ корпус аннынан эргийэн кэлэн кэннигэр тутуллар. Корпус икки ойоҕоһунан икки боробулуоха тутулуктаах. Икки жилка струналаах, чаачарынан оонньонор. (33 стр.).
…Мэҥэ-Хаҥаласка Табаҕа олохтооҕо Ньиэмэс Яков… оонньуур этэ. Кыра ураҕас төбөтүгэр ылтаһыннары, сүөһү муоһун баайталаан баран кылыгыратара. (40 стр.)
Киристээх дүҥүр ньолбоҕор уонна дьоҕус соҕус эбит. Тириитэ биир сиринэн дьөллүбүт, бүтэй кугас сүөһү тириититтэн оҥоһуллубут. Былаайаҕа тыс хоҥоруутуттан оҥоһуллубут… Дүҥүр струнатын инчэҕэй тириини тэлэн баран, эрийэн кирис тирбэҕэ оҥорбуттар. Дүҥүр сирэйин тас өртүнэн охсуллар, оонньонор сирин мэһэйдээбэт гына, алларанан кэлтэччи соҕус биир кирси чиркэччи тарпыттар. (52 стр. Сунтаар улууһун I Бордоҥ нэһилиэгэр аатырбыт Халлаан ойуун дүҥүрэ).
И.Д. Избеков оҥорбут күпсүүрэ. Күпсүүрү икки төбөлөрүн тириинэн бүрүйэллэр. Онуоха тыһаҕас тириитин үчүгэйдик ириэрэн баран, кыһын таһырдьа дэхси сиргэ тоҥоруллар. Тоҥмутун кэннэ сытыы көөбүлүнэн ис-тас өртүн кыһыахтаан ыраастаан кэбиһэҕин. Былаайаҕын тириитинэн бүрүйэргэ охсор тэрилэ түүтэ тас өртүгэр оҥоһуллар, оччоҕуна бүтэҥи тыаһы таһаарар. (62-63 стр.)
Ойуун дүҥүрүн оҥоруу туһунан. Бүттэх муостара эбэтэр лэкэлэрэ тыһаҕас сүөһү муоһуттан оргутан баран, ыраастаан оҥоһуллар. Уопсайа – 9 муостаах. Муостар тыһаҕас, ол аата, 2-лээх сүөһү муоһуттан оҥоһуллар. (69-70стр.).
Былаайах кугас 2-лээх сүөһү тыһыттан инчэҕэйдии бүрүллэр. (75 стр.).
Дүҥүргэ анаан тириини таҥастааһын. Икки саастаах тыһы бүтэй кугас сүөһү тириитин, самыы өртө ылыллар, моонньо, өрөҕөтө киирбэт.
Табык, аат. Мас иигэ инчэҕэй тириини тиирэноҥоһуллубут дүҥүрдээҕэр улахан саха музыкальнай инструмена. (СТБКТ, 177).
Күпсүүр, аат (эргэр.). Көҥдөй дүлүҥү хас да сиринэн дьөлө охсон баран, икки баһын үөл тириинэн саба тиирэн оҥорбут саха былыргы музыкальнай инструмена. (СТБКТ, 101).
Былаайах, аат. 1. Ойуун дүҥүрүн охсор тирии бүрүөһүннээх кэдэгэр мас лаппаакыта.
Табык, эргэр. Сүөһү тириитин инчэҕэйдии тиирэн хатаран оҥоһуллар уонна маһынан охсон тыаһатыллар саха былыргы музыкальнай инструмена. Сороҕо улахан дүҥүр курдук буолар, оттон сороҕун сүөһү тириитин бүтэйдии киэптээн хатаран эбэтэр икки баҕанаҕа үөһэ-аллара бүтэйдии икки сүллүгэһи уган баран, онуоха 4-5 түүтэ кыһахтаммыт үөлоҕус тириитин тиирэн хатаран оҥороллор. Кыра табык кыра дүҥүргэ маарынныыр гынан баран, быарыга да, аарыга да суох буолар. (Г.Ф. СКТ, 127).
XIX үйэҕэ Бодойбо көмүһүн бириискэтин үлэтэ үгэннээбит кэмигэр куорат атыыһыттара саха кур оҕуһун, байтаһын ынаҕын үгэннээн хомуйалларын саҕана күһүҥҥү түүн хараҥата хойдуута бөдөҥ, эмиэ сүөһүлэри уорар идэлэрэ үөскээбит. Ол онтон сэрэнэн сорох бөдөҥ сүөһүлээх ыаллар кыһыны быһа харыстааннар күһүн сир тоҕон баран хаар түһэн биэрбэккэ дьогдьооттуу турар кэмигэр оҕус тириитин түөрт муннуктаах араама маска тиирэн хатаран баран, сырбаттахха улаханнык дарбыйар тыаһы таһаарар оҕорон баран, “табык” диэн ааттыыллар эбит. Ол кэннэ сүөһүлэрин күһүҥҥү кэмҥэ далларыгар хаайан бараннар, сарсыарда халлаан сырдыар диэри бу табыгы түүнү быһа тоҥсуйан тыаһатан хоноллоро үһү. Итинник табык тыастаах ыаллар күһүн сүөһү сүтүгүн билбэттэрэ үһү. Идэһэ гынар сүөһүлэрин да бэйэлэрэ санаабыттарынан кэмнээбиттэрин курдук идэһэ оҥостон кыстыыллара үһү.
Т.А. Сергучева, учуутал, Бэдьимэ.
Чолбон №10, 1999 с.