Саха сирин үрдүнэн 1990-с сыллартан былыргы ыһыах үгэстэрин сөргүтүү саҕаламмыта. Итини Лазарь Андреевич Афанасьев–Тэрис, Роберт Никифорович Петров, Вильям Федорович Яковлев уо.д.а. иилээн-саҕалаан ыыппыттара. Киһи оччолорго ыһыах туһунан өйдөбүлү сүрүннээн «Ыһыах үгэһэ» диэн аччыгый буклеттартан ылара. Онно эбии мин нуучча айанньыта уонна учуонайа Якоб Линденау үлэтин ааҕарым. Учуонай ити үлэтин толору көрүҥэ Саха сиригэр билигин да тахса илик, көннөрү ахтыылар эрэ бааллар. Ситэри-хотору Магадаҥҥа бэчээттэнэн турар.
Кымыс. Онон былыргы ыһыах хайдах саҕаланарын кэпсиир буоллахха, маннык. Ыһыах маҥнайгы үгэһэ биэни ыаһынтан саҕаланар. Биэ ыанна да – кымыс бэлэмнэнэр. Бу кымыстары сири иһиккэ кутан ураһа иһигэр туруоран көөнньөрдөллөр уонна дөрүн-дөрүн билгитэллэр. Оччотугар утахтарын иһигэр салгын үөскүүр уонна амсайдахтарына тылларын аһытан кымыстыыр буолар. Ыһыаҕы тэрийээччилэр кымыстара туһааннаах кэмигэр ситэрин итинник билэллэр.
Бу уруһуйга көрөргүт курдук, ол түгэххэ көҕүөр иһит турар, оттон сиргэ манчаары оту тэлгэппиттэр. Үгэс толорооччулар бэргэһэлэрин кулгааҕын арыйбыттар, ол аата «истэбит» диэн өйдөбүллээх. Бу курдук ыһыах буолуон иннинэ саастаах дьон мустан кымыһы амсайаллар, ыһыах сүрүн утаҕа табыллыбытын-табыллыбатаҕын быһаараллар эбит.
Күнү көрсүү. Бэс ыйын 21–22 күннэрэ. Кырдьаҕастар кымыстарын амсайан көрөн баран, дьэ, күнү көрсө диэн тахсаллар. Манна кымыстаах сири иһиттэрин баҕахха (икки сылгы төбөлөөх анал баҕана) ыйыыллар. Өйдөбүлэ – сир икки халлаан икки ардыгар диэн. Салгыы күн сардаҥата туһааннаах сиргэ тиксэрин кэтэһэллэр. Улахан саҥа-иҥэ суох, бары иһийэн сылдьаллар. Санатар буоллахха, былыр күнү көрсүүгэ аҕыйах киһи, ыһыах сүрүннээччилэрэ эрэ баар буолаллар.
Алгыс түһэр кэмэ диэн туспа сиэрдээх-туомнаах. Тоҕо бэс ыйын 21–22 күннэригэр диир буоллахха, ити кэмҥэ күн муҥутаан өрө көтөр кэмэ. Өбүгэлэрбит ону бэркэ диэн билэллэрэ. Алгыс бу кэмҥэ саҕаланар. Билигин итини эмиэ барытын тутуһа сатыыллар эрээри, былыргы өттүгэр эбии икки сэргэни туруораллар эбит. Бу сэргэлэр аналлара – күн халандаарын оруолун толоруу. Ол аата бу кэмҥэ, күн халлаан муҥур оройугар тахсар түгэнигэр, сэргэттэн сиргэ хаһааҥҥытааҕар даҕаны кылгас күлүк түһэр. Сорох кэмҥэ сэргэнэн буолбакка, ураһа оройунан эмиэ сирдэтэллэрэ үһү. Ол курдук маҥнайгы сэргэттэн (сороҕор ураһа оройуттан) түспүт күлүк оннугар иккис сэргэни туруораллар. Онтон иккис сэргэ күлүгэ түспүт сиригэр маҥнайгы бэлиэни сиргэ батары охсоллор. Ол аата мантан инньэ күн кылгаан барар диэн буолар. Ол бэлиэлэринэн уоннуу хоно-хоно таас уурдахтарына, өбүгэлэрбит төгүрүк (спиралевидный) халандаардара тахсан кэлэр. Ыһыах суолтата итиннэ эмиэ сытар. Былыргылар күннэрин-дьылларын айылҕа көмөтүнэн оннук ыйдаран ылаллар.
Ити кэмҥэ күнү көрсүү, алгыс сиэрэ-туома ыытыллар. Биллэн турар, уйгу-быйаҥ олох туһугар үөһэлэргэ тыл-өс этиллэр, көрдөһөллөр. Аны ыраах алааска олорор дьонуҥ ыһыах күнэ чугаһаата да эмиэ сэргэлэрин күлүктэрин манаан бараллар. Күн ортото (12 чааска) күлүгэ кылгыыр кэмин көрөн, ыһыах хаһан ыһылларын билэ-көрө, бэлэмнэнэ сылдьаллара. Биллэн турар, үгүс дьоҥҥо анал ыҥырыы тиийбэт, онон кинилэр итинник сөпкө уонна сыыстарбакка дьаһаналлар. Ити туһунан үөрэхтээхтэр да суруйаллар уонна Адюм Михайлович Рафаилов кыыһынаан Мариялыын бу биһиги Өлүөнэбит петроглифтарыттан (таас, боруонса үйэтинээҕи хайа уруһуйдара) көрөн эмиэ таһааран тураллар.
Чэчир. Ити курдук күнү көрсөн, ыһыах алгыһын түһэрэн баран салгыы чэчир анньаллар. Сорох дьон чэчири түөрэн аҕалан үүннэрэр туһунан тыл ыһыкталлар. Ити төрдүттэн сыыһа. Чэчири хаһан даҕаны ыһыах ыһар сирдэригэр олордубаттара, быһан аҕалан сиргэ туруору анньаллара. Өбүгэлэрбит өйдөбүллэригэр манна алдьаммыт, антах тыыннаах диэн буолар. Ол эбэтэр быһыллыбыт чэчир өлбөт, кини үөһэ дойдуга син биир тыыннаах тиксэр диэн суолталаах. Сиэр-туом кэмигэр үөһэнэн көтөрдөр ааһар түбэлтэлэригэр, ыһыахчыттар ити өбүгэлэрбит куттара-сүрдэрэ сылдьаллар диэн олус үөрэллэрэ, астыналлара. Түһүлгэ чэчирдэрин ыһыах кэннэ ыраастыыллар, кэнэҕэскитин бу сиэри-туому ыытарга аһаҕас буоларын туһугар дьаһаналлар.
Тоҕой сэлэ. Бу аччыгый кулун сэргэлэрэ. Бу сэргэлэргэ ситии тардыллар уонна ол ситиигэ хараҕаланар. Хараҕаларга кулунчук суларын (бас быатын) баайаллар. Өбүгэлэрбит үөһэлэртэн Дьөһөгөй оҕото хаҥыырын, төрүөх кэлэрин туһугар сиэр-туом толорууларын биир эмиэ ураты бэлиэтэ. Былыр-былыргыттан ыһыах хаһан баҕарар сылгыны кытары сыһыаннаах, биир кэм киниэхэ туһаайыллар. Манна сүөһү, ыт, оннооҕор ойуун эҥин өйдөбүллэрэ хаһан даҕаны кыттыспаттар. Үгэс быһыытынан хайаан даҕаны анаан симэммит хара уонна маҥан аттар баар буолаллар. Хара ат суолтата үөһэ куйаары кытары ситими үөскэтэр, оттон маҥан ат сирдээҕи олоҕу көрдөрөр. Былыргылар сылгыга олус улахан суолтаны биэрэллэрэ. Кинилэргэ Дьөһөгөй оҕото аҥаардас миинэр миҥэ эрэ буолбакка, чараас эйгэни, куйаары, түгэх өбүгэлэри кытары быһа ситими үөскэтэрэ. Итинник 13 тоҕой сэлэ сэргэлэрэ биһиэхэ Холболооххо билигин даҕаны тураллар. Тус бэйэм санаабар, билиҥҥи ыһыахха сылгы суолтатын өссө үрдэтэн иһэр оруннаах буолуох этэ.
Биэс кыһыҥҥы ый. 2010 сыллаахха Маалтааныттан холбука көстөн турар. Бу холбука олус сэҥээрдибитэ диэн – ойуутугар биэс дьахтар харахтарын быһа симэн тураллар. Былыргы уус сэлии муоһуттан кыһан, анаан-минээн ыһыах тэрээһинин көрдөрбүт. Биэс дьахтар сахалар аата суох кыһыҥҥы ыйдарын көрдөрөллөр – алтынньы, сэтинньи, ахсынньы, тохсунньу, олунньу. Ыһыах аһыллыытын сиэрин-туомун толоруу кэмигэр былыр биэс дьахтар кыыдааннаах кырыа кыһын ааспытын көрдөрөн, ити холбука ойуутун курдук, харахтарын быһа симэн, иһийэн тураллар. Онтон алгыс сиэрэ-туома бүппүтүн кэннэ самаан сайын кэлбитин уруйдаан харахтарын арыйаллар, бэргэһэлэрин усталлар уонна оһуохай саҕаланар. Бу Маалтааны холбуката билигин Ойуулуур-дьүһүннүүр музейга харалла сытар.
Моҕол ураһа. Сахалар биир мааны тутуубут, ыһыахпыт эмиэ биир сүрүн оҥоһуута. Аныгы сахалар бу тупсаҕай уонна баараҕай тутуу өйдөбүлүн эмиэ сыыһа ылына сылдьабыт. Дьон моҕол диэн тылы монгуол диэн тылга ханыылаан, бу омугу кытары ситиммит курдук саныыллар. Ити эмиэ төрүт сыыһа. Моҕол диэн туос дьүһүнүн ааттыыллар. Ону бүлүүлэр миэхэ быһааран турардаахтар – кинилэр итинник туос дьүһүннээх сылгыны ааттыыллар эбит. Сахалар билиибит үгүс өттө итинник кытыы сирдэрбитигэр иҥэн хаалбыта баар суол. Тылы, өбүгэ өһүн суолтатын билиэххин баҕарар буоллаххына, бэйэбит испитигэр көрдүүр оруннаах. Сорох дьон ураһа барыта туос буолар дии саныыр. Дьиҥэр, былыр хатырык, оннооҕор буор ураһалар баар буола сылдьыбыттара эмиэ биллэр. Биллэн турар, ити киһи кыаҕыттан, баайыттан-дьадаҥытыттан эмиэ тутулуктаах эрээри, Моҕол ураһа, аата да этэрин курдук, хаһан баҕарар туостан оҥоһуллар. Ол иһин Моҕол ураһаны баараҕай уонна туос ураһа курдук өйдүүр, ылынар оруннаах.
Манчаары от. Былыр алгыска туттуллар олус үчүгэй сыттаах, уу кытыытыгар үүнэр оту тутталлара. Бу от ыһыах саҕана ситэр буолан, сиэргэ-туомҥа туттуллара. Кымыһы хамыйаҕынан буолбакка, сири иһиккэ манчаары оту уган илитэ-илитэ, онон түөрт хайысханан ыһаллара. Эппитим курдук, сыта-сымара олус мааны, хайа да окко майгыннаабат ураты үтүө. Хомойуох иһин, манчаары от билигин олус сэдэхтик көстөр буолла. Андаатар кыыл бу оту эстэ дииллэр. Ол да буоллар биирдиилээн онон-манан син үүнэр.
Тыгын Тойон. Дойдуһа Дархан, Мунньан Дархан диэн тимирдээх дьон буолаллар. Дархан – уус диэн суолталаах. Бу дьонтон Тыгын Тойон төрүүр. Тыгыны хаһан даҕаны Дархан диэбэтэхтэрэ. Ити кэлин киирбит өйдөбүл. Тойон диэн атын омук тылыттан итэҕэли тарҕатааччы диэн өйдөбүллээх.
Тыгыныҥ өбүгэтиттэн ылбыт билиитин кэҥэтэн, ыһыаҕы Саха сиригэр бүттүүнүгэр тарҕаппыта. Ол иһин кини сэргэ, ураһа туруорар, сахаларга маннык итэҕэл, бу курдук үгэс баар диэн көрдөрөр. Кини итинник ыһыах күн көрү-нары, араас күрэхтэһиини тэрийэн ыытар. Манна хорсуттары-хоодуоттары, быһыйдары-сымсалары, күүстээхтэри-уохтаахтары сүүмэрдииллэр. Маны таһынан бу күн кэргэн-ойох ылсыыта, инникитин илии охсуһуу түстэнэр. Ол аата сахалар итинник салгыы ууһуур-тэнийэр суолга үктэнэллэр. Былыргы ыһыах өйдөбүлэ, суолтата итиннэ эмиэ сытар. Билигин Тыгын өйдөбүлүн сыыһа сыаналааһын барда. Дьиҥэр, кини – Саха сиригэр ыһыаҕы тарҕатааччы. Тыгын сылдьыбыт сирин аайы биир кэм ыһыах, ыһыах, ыһыах… Кинини биһиги Дархан диэн буолбакка, Тойон диэхтээхпит, ити дьиҥ өйдөбүлү биһиги тутуһуохтаахпыт.
Тыгын оонньуута. Тыгыҥҥа 40 этэрээттээх, онно анаан дьону таларыгар маннык күрэхтэһии тэрийэр эбит. Бу дьону сэрииһит эрэ курдук көрөр эмиэ дубук. Кинилэр истиэп, тоҥус дойдуларын эҥин диэки атыы-эргиэн ыыта баралларыгар тойонноругар харабыл быһыытынан сылдьаллара. Кэмэ оннук этэ буоллаҕа.
Билигин ыһыах туһунан эттээх-сииннээх суруйуу диэн төрүт суох, ол иһин дьон билиитэ арыый тутах уонна сороҕор сыыһа соҕус. Дьиҥэр, биһиэхэ ыһыахпытын сүрүннүүр, билэр-көрөр дьоннордоохпут, кинилэри барыларын кытары ирэ-хоро кэпсэтэн, дьоһун үлэ тахсара буоллар, хайҕаллаах уонна олус кэскиллээх дьыала буолуох этэ.
Прокопий Ноговицын,
кыраайы үөрэтээччи «Эллэйээдэ» оскуола
оҕолорун экспедициятын салайааччыта
Чолбон. – 2023. – Бэс ыйа