Саха норуодунай суруйааччыта Софрон Данилов биир бэлиэтээһинигэр авар чулуу поэта Расул Гамзатов айбыт хоһоонугар «аэродром» диэн олус сонун уобараһы, бэлиэни туһаммытын кэрэхсээн уонна ол суолтатын мындырдык анааран суруйар. Кырдьыга да лүөччүктэр айаннара аэродромтан аэродромҥа салҕанар. Киһи олоҕо, норуот дьылҕата эмиэ син эмиэ лүөччүктэр курдук сөптөөх да, сөбө да суох аэродромнарга тохтобултан турар. Кини лүөччүк идэлээх буолан олоҕо эмиэ аэродромтан аэродромҥа көтөн испитэ, ол эрээри кэм-кэрдии уонна дьылҕа үтэн-анньан көрүүлэрин түмүгэр тосту уларыйталыыра. Бу кэпсэтэр ыалдьыппыт – авиатор уонна педагог, чунуобунньук уонна уопсастыбанньык, суруйааччы уонна учуонай – Россия Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, история наукатын кандидата Владимир Ильич Пестерев быйыл сэтинньи 4 күнүгэр 70 сааһын туолла. Онон күндү ааҕааччылар, олоххутун үчүгэйдик булуҥ, лүөччүк уонна суруйааччы умсулҕаннаах олоҕун аэродромнарынан тэҥҥэ көтүһүҥ!
– Владимир Ильич олоҕуҥ 70-с хаарыгар үктэммиккинэн эҕэрдэлээн туран сэһэргэһиибитин саҕалыахха. Саха сиэринэн ыйыттахха, кимтэн кииннээххиний, хантан хааннааххыный?
– Көмүс ньээкэ биһигим көмүстээх Алдаҥҥа ыйаммыт, оҕо сааһым кыыс Амма тардыытыгар ааспыт эбит буоллахтарына, эдэр сааһым таастаах Дьааҥыга уонна дьүкээбиллээх Усуйаанаҕа, сиппит кэмим киэҥ күөллэрдээх Кэбээйигэ уонна бүтэй Бүлүүгэ үлэ-хамнас үлүскэнин ортотугар элэс гыммыттара. Оттон кырдьар сааһым бу Туймаада хочотугар ааһан эрэр. Сааһыран баран өбүгэлэрбит этиилэрин дьэ өйдөөтүм: «Киһи олоҕо чыычаах балаҕан түннүгүнэн элэс гыммытын курдук кылгас уонна олоҕу олоруу алааһы туорааһын буолбатах». 70 сааспыттан 51 сылын үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьабын. Олоҕум 31 сылын авиацияҕа анаабытым. Бачча кэм устатыгар олохпор сөбү да, сыыһаны да оҥорбутум ханна барыай. Олох диэн олох, араастаан эргийэр, эрийэр-мускуйар… Миигин даҕаны үөрүү, хомолто тумнубатаҕа. Ол да буоллар, бэйэм санаабар, кими да олоҕум устата таҥнарбатаҕым, албыннаабатаҕым, атаҕастаабатаҕым, хомоппотоҕум… Оҕоҥ, сиэниҥ күлэриттэн-үөрэриттэн, чугас дьонуҥ этэҥҥэ сылдьалларыттан ордук бу орто дойдуга туох да суох диэн бигэ өйдөбүллээхпин.
Мин 1952 сыллаахха сэтинньи 4 күнүгэр уруккунан Томмот оройуонун, билиҥҥинэн Алдан улууһун Бөллөөт нэһилиэгэр Угайааҥҥа төрөөбүтүм. Аҕам, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Илья Николаевич Пестерев, 1950 сыллаахха учуутал үөрэҕин бүтэрэн Угайаан начаалынай оскуолатыгар дириэктэринэн анаммыт. Ийэм, Хаҥалас Булгунньахтааҕыттан төрүттээх Александра Ивановна Саввина, фельдшер-акушер үөрэҕин бүтэрэн кэргэнин кытта Алдаҥҥа барсыбыт. Угайааҥҥа, Хатыыстыырга 1959 сыллаахха диэри олорбуппут. Онтон аҕам дойдутугар Амма оройуонун Эмис нэһилиэгэр көһөн тиийэн олохсуйбуппут. Дьонум биэс оҕону улаатыннаран, үөрэттэрэн киһи-хара оҥорбуттара. Оҕо сылдьан сайын аайы окко бугул түгэҕэ харбааччыттан саҕалаан, оҕус сиэтэн, атынан от мустаран, түсчүтүнэн уонна тыраахтар крабкатыгар үлэлээбитим. 1969 сыллаахха Амма орто оскуолатын бүтэрэн баран, комсомол «Оскуола – производство – үрдүк үөрэх» ыҥырыытынан, «Победа» холкуоска биир сыл кадровай булчуттаабытым. Булт мындыр үөрүйэҕэр С.С. Гаврильев кырдьаҕас уһуйбута. Барыта 480 андаатары, 78 тииҥи, 18 кырынааһы, тоҕус солоҥдону уонна элбэх куобаҕы бултаан былааммытын аһары толорбуппутун умнубаппын.
– Эн лүөччүк идэтин хайдах талбыккыный? Бука, оччотооҕу үгүс оҕолорго курдук Юрий Гагарин чаҕылхай холобура сабыдыаллаабыта, космос улуу куйаара умсугуппута буолуо…
– Суох, миэнэ арыый атын этэ. 1965 сыллаахха, 13 саастаахпар, 6-с кылааска үөрэнэ сылдьан, «Артекка» сынньана барар дьолломмутум. Ол путевканы үчүгэй үөрэҕим уонна сайын аайы окко таһаарыылаахтык үлэлиирим иһин биэрбиттэрэ. Дьокуускайтан Москванан эргийэн Крымҥа диэри Ли-2, Ил-14, Ил-18, Ту-104 сөмөлүөттэринэн көтөн тиийбиппит. Онтон ыла лүөччүк буоларга бигэтик быһаарыммытым. Ону таһынан иккитэ-хаста бөһүөлэктэн ыалдьыбыт киһини ылаары бөртөлүөт балыыһа, оскуола таһыгар түһэ сылдьыбыттааҕа. Дьон-сэргэ барыта мустара, сөҕөллөрө-махтайаллара. Бэл, ыраах ферматтан кэлэ сатаан хойутаабыт дьон хомойоллорун өйдүүбүн. Онно оччолорго дьон лүөччүктэри сүрдээҕин сөҕө, ымсыыра көрөрө эмиэ идэбин таларбар сабыдыаллаабыта чахчы. Космос туһунан этэр буоллахха, арай 7-с кылааска паартаҕа бииргэ олорор доҕорум Дима Новиковтыын (кини геолог буолуон баҕарара) ыйга тахсан ый кыыһын көрдүүр ыралаах этибит.
Байыаннай дуу, гражданскай дуу лүөччүк буоларбын кыайан быһаарыммакка сылдьыбытым. Онтон аҕам доҕоро, сүрдээх үтүө киһи Е.П. Никитин сүбэтинэн, 1970 сыллаахха Омскайдааҕы лүөччүктэри бэлэмниир училищеҕа улахан сүүмэри ааһан үөрэнэ киирбитим. 1972 сыллаахха алтынньыга Ан-2 сөмөлүөт иккис пилотунан ананан Верхоянскай оройуонугар Баатаҕай авиаэтэрээтигэр үлэбин саҕалаабытым. Таастаах Дьааҥыга үлэлии сылдьан олоҕум аргыһа Анна Федоровнаны көрсөн ыал буолбуппут 45 сылын туолла. Икки кыыс оҕолоохпут, үс сиэммит устудьуоннар.
– Дьэ лүөччүк килиэбэ хайдах эбитий?
– Лүөччүк быһыытынан 1972 сылтан 1992 сылга диэри, 20 сыл устата, Баатаҕай, Маҕан, Сангаар, Дьокуускай авиаотрядтарыгар үлэлээбитим. Барыта 10 тыһыынчаттан тахса чааһы биир да саахала суох көппүтүм иһин «10 тыһыынча чааһы саахала суох көтүү иһин» бэлиэнэн бэлиэтэммитим, «Аэрофлот туйгуна», «Саха сирин авиациятын бочуоттаах үлэһитэ» ааттары иҥэрбиттэрэ. Як-18 сөмөлүөттэн саҕалаан Ан-2, Ан-24, Ан-26 уонна Ми-8 бөртөлүөтү баһылаабытым, экипаж хамандыыра этим. Көтөр аалы ыытарга аналлаах араас үгүс көҥүлү ылбытым. Көппүтүм устата 35 төгүл быһылааҥҥа түбэһэ сылдьыбытым. Бөртөлүөт уонна сөмөлүөт көтөн истэххэ мотуора, араас прибора аккаастыыра. Онно барытыгар сөпкө дьаһанан туох да саахалы таһаарбатаҕым. Ол иһин училищеҕа, академияҕа араас куурустарга үөрэппит инструктордарбар, чуолаан, В.Г. Романченкоҕа, араас сылларга бииргэ үлэлээбит дьоммор – Н.А. Чащиҥҥа, В.Г. Губаревка, В.А. Максимовка, Б.П. Лахтиҥҥа, Х.Г. Хуснутдиновка, В.И. Кибкалоҕа, И.И. Мартыненкоҕа, А. Миниҥҥэ уо.д.а. идэбит ымпыгар-чымпыгар, кистэлэҥнэригэр уһуйбут лүөччүктэрбэр махталым муҥура суох. Үчүгэйдик көтөрүм иһин геологтар, газовиктар, балыксыттар, булчуттар, табаһыттар хамандыырдарбыттан үгүстүк миигин пилотунан үлэһэллэрэ. Санаабар, сөмөлүөттэрим, бөртөлүөттэрим холкуос көлүүр атын, оҕуһун курдук тыыннаах дууһалаах курдуктара – хас биирдии техника күүһүн-уоҕун сөпкө туһана сатыырым уонна дойдум буолан сирин-уотун уратытын бэркэ билэрим. Холобура, үөһэттэн көрдөххө күөх да күөх, көбүс-көнө хонуу дулҕата, куоһаҕа элбэҕин сэрэйэрим.
– Владимир Ильич, «халлааҥҥа көтө сылдьар киһи» дьэ хайдах сиргэ түһэн суруналыыстыкаҕа сыстыбыккыный?
– Уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөх буоламмын, комсомол тэрилтэтин сорудаҕынан 1974 сыллаахтан «Северная трасса» диэн Саха сирин авиатордарын хаһыаттарыгар, кэлин «Верхоянский коммунист» диэн оройуон хаһыатыгар эмиэ ыстатыйалары суруйан барбытым. Бастакы матырыйаалларым «Соревнуются авиаторы», «Пилоты малой авиации», «Самолет идет на посадку» эҥин диэн ааттаахтара, үксүн авиацияҕа сыһыаннаахтара. Биир ыстатыйам, бэл диэтэр, Верхоянскай райкомун бюротугар дьүүллэһиллибитэ уонна мунньах түмүгүнэн ыйыллыбыт итэҕэстэри туоратарга нэһилиэктэр салайааччыларыгар сорудах бэриллибитэ. Верхоянскайга үлэлиир кэммэр бастаан комсомол райкомун, онтон партия райкомун бюротын чилиэнинэн талыллыбытым. Кэбээйигэ эмиэ райком чилиэнэ этим. Кэбээйигэ Ми-8 бөртөлүөккэ үлэлии көһөн тиийэн баран, оройуоннааҕы «Ленинец» хаһыакка ыстатыйалары суруйарым, хаартыскалары таһаартарарым. «Социалистическая Якутия», «Молодежь Якутии», «Воздушный транспорт» хаһыаттарга бэчээттэнэр буолбутум. «Молодежь Якутии» хаһыат эрэдээктэрэ Тамара Шамшурина миигин Россия Суруналыыстарын сойуустарыгар чилиэнинэн ылларбыта.
Лүөччүктэр уоппускабыт уһун этэ. Мин ону Москва, Ленинград, Томскай, Омскай, Иркутскай, Владивосток, о.д.а. куораттар архыыптарыгар барыырым, Саха сиригэр сыһыаннаах докумуоннары көрдүүрүм, үөрэтэрим. Горбачев уларыта тутуутун саҕана архыыптартан хомуйбут матырыйаалларбар олоҕуран, «Молодежь Якутии» хаһыакка П.В. Ксенофонтов, В.В. Никифоров–Күлүмнүүр, А.Н. Пепеляев уо.д.а. тустарынан суруйбут ыстатыйаларым тахсан, ааҕааччы болҕомтотун улаханнык тардыбыттара, хаһыат тирааһа ити кэмҥэ 50 тыһыынчаҕа тиийэ улааппыта. «Молодежь Якутии» хаһыакка 1989 сылтан саҕалаан 1993 сылга диэри хас нүөмэр ахсын кэриэтэ бэчээттэнэрим. Кэлин маннык утумнаахтык «Киин куорат» хаһыаты кытта үлэлэспитим, 2009 сылтан 2019 сылга диэри «Историяны саҥалыы хараҕынан» рубрикаҕа элбэх ыстатыйаны суруйбутум.
Манна даҕатан аҕыннахха, нуучча, саха да тылларынан оройуон, өрөспүүбүлүкэ, Россия, Сэбиэскэй Сойуус араас хаһыаттарыгар, сурунаалларыгар 350-тан тахса ыстатыйам таҕыста. Балтараа сыл «Полярная звезда» сурунаалга отдел эрэдээктэринэн үлэлээбитим. Саха араадьыйатын, телевидениетин биэриилэригэр история тематыгар элбэхтэ уһулуннум. Ааҕан көрдөххө, номоххо киирбит араадьыйа суруналыыһа Николай Максимовтан саҕалаан, Эдуард Рудыхтыын, Ангелина Шадриновалыын, Валентина Петровалыын 78 биэриини оҥорбут эбиппит. Телевидениеҕэ Галина Захаренко, Дмитрий Бястинов, В. Ядрихинская уо.д.а. биэриилэригэр 52 төгүл кыттыбыппын.
– Эйигин дьон-сэргэ историк учуонай быһыытынан билэр уонна билинэр. Бу иннинээҕи ыйытыыга төһө да быктаран аастаргын история аэродромугар хаһан уонна хайдах түспүккүн өссө төгүл сиһилии сэһэргии түспэккин ээ.
– Чинчийэр үлэҕэ чугаһаабытым биир төрүөтүнэн аҕам Илья Николаевич баай библиотеката буолбута – оҕо эрдэхпиттэн кинигэлэри хасыһарбын сөбүлүүрүм. Онтон эбэм Татьяна Спиридоновна киэһэ аайы биһиэхэ, оҕолорго, араас остуоруйалары, үһүйээннэри кэпсиирэ. Кини кэпсээниттэн баай Барашков, Ксенофонтов кулуба уолаттарын дьылҕаларын туһунан истибитим. Кэлин ийэм бу дьон туһунан суруйарга көҕүлүүрэ.
1980 сыллаахха Ленинградтааҕы гражданскай авиация академиятын кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрэн инженер-пилот идэлэммитим. Академия методикаҕа сэбиэтин быһаарыытынан аэродинамика кафедратыгар аспирантураҕа соискателынан ылбыттара. Бүтэрдэхпинэ техника наукатын кандидата аатын ылыахтааҕым. Аспирантураны бүтэрбитим эрээри үлэбэр мэһэйдэтэн кыайан көмүскэммэккэ хаалбытым. Ол кэмҥэ Москваҕа олорор 1930-40-с сыллардаахха Саха сиригэр үлэлээбит лүөччүк Г.С. Бенкунскай сүбэтинэн оччотооҕу Тыл, литература уонна история институтун аспирантуратыгар эмиэ соискателынан киирбитим. Саха бөдөҥ историктара В.Н. Иванов, М.М. Хатылаев, Ф.Г. Сафронов, Сибиир учуонайдара Е.В. Алтунин, В.И. Шишкин уонна Сэбиэскэй Сойууска биллибит улахан чинчийээччи А.Н. Володко үтүө өйөбүллэринэн, Саха сиригэр авиация 1921-1945 сылларга сайдыытын туһунан диссертациябын 1993 сыллаахха көмүскээн, история наукатын кандидата буолбутум. Бу чинчийиибэр Саха сиригэр бастакы сөмөлүөттэр кэлиилэрин, лүөччүктэр, техниктэр, инженердэр ааттарын чопчулаабытым, Москваҕа Гражданскай авиация архыыбыгар булбут матыйаалларбар олоҕуран, Аляска–Сибирь салгын аартыгынан төһө сөмөлүөтү аҕалбыттарын, онуоха төһөтө сууллубутун, төһө киһи оһолломмутун быһаарбытым. Бу үлэм ситэриллэн «Аэропланы над землей Саха» диэн ааттаах кинигэ буолан тахсыбыта. Ити кинигэбинэн Саха сирин авиациятын историятын бастакы чинчийээччилэр Ю. Зуев, Ю. Остапенко, П. Бородин үлэлэрин салҕаабытым. 2009 сыллаахха ВАК история уонна философия кафедратын доценын аатын инэрбитэ. Барыта биэс монографиялаахпын.
– Онтон Гражданскай сэриини хаһан чинчийэр хайысха оҥостубуккунуй?
– Норуот суруйааччыта В.С. Яковлев–Далан сүбэтинэн доктор диссертациябын Саха сиринээҕи Гражданскай сэриини үөрэтиигэ анаабытым. «Амга в вихре гражданской (1921-1927 гг.)» (1997) кинигэни, «История движения конфедералистов Якутии. 1927-1928 гг.» (2001) уонна «Гражданская война и антисоветские выступления в Якутии (1918-1930 гг.)» (2008) монографиялары суруйталаабытым. Монографияларбын АХШ Калифорния, Гарвард, Чикаго, Иллинойс, Дьюк университеттарын, Англия Глазко уонна Гарвард колледжтарын библиотекалара сакаастаан ылбыттара. Чинчийиибэр маннык түмүккэ кэлбитим: бастакытынан, Саха сиригэр Гражданскай сэрии 1918 сыллаахтан саҕаламмыта уонна 1923 сыллаахха бүппүтэ; иккиһинэн, 1927-1930 сыллардаах конфедералистар хамсааһыннара уонна Булуҥнааҕы өрө туруу буолуталаабыттарын кэрэһилиир архыып докумуоннарын аан бастаан бэчээккэ таһаарбытым; үсүһүнэн, өрө турааччы ахсаана 1500 киһи, 18 тыһыынча киһи буолбатах этэ диэн чопчулаабытым; төрдүһүнэн, Саха сирин үрдүнэн Гражданскай сэриигэ кыһыллар, үрүҥнэр да өттүлэриттэн уонна олохтоох нэһилиэнньэттэн барыта 3000 кэриҥэ киһи өлбүт диэн ааҕан таһаарбытым; бэсиһинэн, норуот хаһаайыстыбатыгар төһө хоромньу тахсыбытын эридьиэстээбитим. Мин көрүүлэрим үгүс өттүн ити кэми үөрэппит саха бөдөҥ учуонайдара Г.П. Башарин, Е.Е. Алексеев, Г.Г. Макаров ылыналлар этэ. Георгий Прокопьевич биирдэ: «Улахан учуонай буолуох киһи таах сибиэ лүөччүктээн бириэмэҕин сүтэрбиккин», – диэн этэн турардаах.
– Владимир Ильич, эн историк учуонай, документалист-суруйааччы, кыраайы үөрэтээччи быһыытынан суруйбут кинигэлэриҥ үгүс ааҕааччы болҕомтотун тардыбыттара уонна тардаллар даҕаны. Холобура, «Исторические миниатюры о Якутии» кинигэҥ хайдах суруллубутай?
– Бу кинигэни нуучча биллиилээх суруйааччыта Валентин Пикуль миниатюраларын сабыдыалынан суруйбутум. Оттон бастакы кинигэм – «Лүөччүк Отто Кальвица» 1989 сыллаахха кэлин норуот поэта буолбут Наталья Харлампьева сүбэтинэн уонна көмөтүнэн бэчээттэммитэ. Ити кэмтэн ыла 15 тус кинигэм таҕыста. Манна даҕатан эттэххэ, төрөөбүт дойдум Амма улууһун историятыгар сыһыаннаах 13, Эмис нэһилиэгин туһунан икки кинигэни атын ааптардары кытта кыттыһан оҥорсубутум. 2015 сыллаахха «Саха уонна сэрии» диэн кинигэм тахсан, ааҕааччы биһирэбилин ылбыта…
– Быһа түһэрбин бырастыы гын, ол гынан баран ити кинигэҕэ саха снайпердарын сырдаппыккын кэрэхсээн аахпытым. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сахалар кыттыыларын чинчийиилэриҥ туһунан билиһиннэр эрэ.
– Аҕа дойду Улуу сэриитин туһунан матырыйааллары үөрэтэн, үгүс чопчулааһыннары оҥордум. Ол курдук, сэрии устата 43 саха снайпера барыта 3406 өстөөҕү сууһарбыт эбит. Бу дьон биографияларын чопчулуурга үгүс сырабын биэрбитим. Билигин да үөрэтэ сылдьабын – 110 саха снайпера ийэ дойдутун көмүскээбитин туоһулуур докумуоннары буллум. Аны туран Саха сириттэн сылдьар 59 лүөччүк люфтваффе ас лүөччүктэрин утары кыргыспыт. Кинилэртэн биэс киһи өстөөх 27 сөмөлүөтүн суох гыммыт, ол иһигэр Чурапчы уола, Ил-2 сөмөлүөт лүөччүгэ И.С. Эверстов алтаны сууһарбыт.
– Майя Аргунова күннүгүн историятын сырдатарыҥ буоллар…
– 1989 сыллаахха Партия архыыбын сэбиэдиссэйэ В.Г. Лыглаев кистэлэҥ отделга харалла сытар Чурапчылары көһөрүү докумуоннарын аахтарбыта. Ити докумуоннарга олоҕуран «Майя Аргунова дневнигин» суруйбутум. Бэчээккэ тахсыбытын кэннэ Майя Аргунова диэн кыыс кырдьык олоро сылдьыбыт диэн итэҕэйэн, Далан уонна Доосо курдук дьон күннүгү көрдөр диэн көрдөһөн турардаахтар. Дьиҥэр, ити хомуйан оҥоһуллубут оҕо уобараһа этэ. Ити 10 саастаах кыысчаан сааһыгар көһүүгэ түбэспит норуот худуоһунньуга А.П. Мунхалов кэлин маннык этэрэ: «Майя дневнигэр суруллубут, кини көрсүбүт эрэйдэрэ барыта чахчылар. Кыыс суруйбут хас тылын биһиги, оччотооҕу хоту балыкка сылдьыспыт оҕолор, бары бигэргэтэбит». 1991 сыллаахха «Молодежь Якутии» хаһыакка тахсыбыт Майя Аргунова күннүгэр олоҕуран, 2012 сыллаахха В.Д. Эверстов Чурапчы көһөрүүтүн туһунан «Переселение» диэн музыкалаах испэктээк туруорбута.
– Испэктээк уонна киинэ сценарийа литератураҕа сыстар жанрдар. Эн бу көрүҥнэргэ үлэлэспиккин истибитим…
– Киинэ сценарийыгар аан бастаан 1994 сыллаахха холоммутум. Мин суруйбут сценарийбынан «Ленфильм» «Крылья земли Олонхо» диэн Саха сиригэр авиация сайдыытын туһунан биэс чаастаах документальнай киинэни устубута. 2017 сыллаахха биир дойдулаахтарым эмистэр норуот поэта Күннүк Уурастыырап «Былыргы дьыллар быыстарыгар» сэһэнинэн сценарий үлэһэн суруйтаран испэктээк туруора сылдьыбыттара. 2019 сыллаахха «Молодые крылья Якутии» диэн испэктээк сценарийын суруйбутум. Бу айымньыга саха бастакы лүөччүгэ Алексей Торговкин, саха кыргыттарыттан бастакынан лүөччүк идэтин баһылаабыт Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Вера Захарова уо.д.а. көтөр аал абылаҥар ылларбыт саха эдэр ыччатын туһунан ойууланар. Сотору кэминэн Дьокуускайдааҕы авиация училищетын курсаннарын кытта бу испэктээги туруорар былааннаахпыт.
– Суруйааччы, учуонай, кыраайы үөрэтээччи уопсастыбаннай темпераменнаах эрэ буоллаҕына кини дьоҕура толору арыллар, айар-чинчийэр үлэтэ өссө төлөннөнөр дии саныыбын. Владимир Ильич, уопсастыбаҕа туһалаах үлэҥ-хамнаһыҥ, бырайыактарыҥ туһунан сырдат эрэ.
– Биир улаханнык киэн туттар дьыалабынан 1994 сыллаахха тахсыбыт Россия президенэ Б.Н. Ельцин «О восстановлении справедливости в отношении репрессированных в 20-30-е годы представителей якутского народа» диэн уурааҕын олоххо киллэриигэ үлэлэспитим буолар. Итиэннэ, 2001-2006 сылларга «Мемориал» уопсастыба Саха сиринээҕи салаатын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитим. Ол кэмҥэ Саха сиригэр репрессияламмыт 7424 киһи дьылҕатын хабар икки томнаах «Книга памяти» кинигэ тахсарыгар үгүс үлэни ыыппытым. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарыгар уонна тыыл үлэһиттэригэр анаммыт уон томнаах «Память» кинигэ оҥоһуллуутугар көмөлөспүтүм. 2021 сыллаахха Алдан уонна Дьокуускай «Килбиэннээх үлэ куората» (Город трудовой доблести) аатыгар түспүт докумуоннарын бэлэмнэспитим. Историк, эксперт, консультант быһыытынан Дьокуускай куоракка Аляска–Сибирь салгын аартыгын лүөччүктэригэр уонна Никольскай таҥара дьиэтин таһыгар Гражданскай сэрии сиэртибэлэригэр анаммыт мэҥэ өйдөбүнньүктэри, күбүрүнээтэр И.И. Крафт уонна Хаҥалас улууһун Хачыкаат нэһилиэгэр Харыйалаахха С.П. Барашков бүүстэрин, Нам Никольскайыгар Гражданскай сэриигэ сыһыаннаах мэҥэ тааһы, Амма улууһун Сулҕаччы нэһилиэгэр тупсуу сэргэтин саҥардыыга кыттыспытым.
– Эйигин дойду олоҕо тосту уларыйар быыһык кэмигэр авиацияттан уурайан баран бырабыыталыстыбаҕа үлэлээбит курдук истэрим. Чунуобунньук килиэбин хайдах сиэбиккин ахтан аһарбаккын ээ.
– Саҥа тэриллибит Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сибээскэ уонна транспорка министиэристибэтин солбуйар миниистирэ И.В. Лукин ыҥырыытынан 1992 сыллаахха авиация боппуруостарынан дьарыктанар специалиһынан үлэҕэ киирбитим. Миниистирбит И.Д. Черов этэ. Кырдьык, 90-с сыллар уустук дьыллар этилэрэ да, авиация үлэтин тохтоппотоҕо. Миигин 1994 сыллаахха бырабыыталыстыбаҕа транспорт боппуруоһугар референинэн ылбыттара. Барыта түөрт сыл устата чунуобунньуктаабытым. Бу кэмҥэ Дьокуускайга гражданскай авиация лүөччүктэрин уонна техниктэрин бэлэмниир училище арыллыытыгар, куоракка кэтэх автобустар маршруттарын тыырыыга, Арктикатааҕы байҕал пароходствотын сөргүтүүгэ, ЛОРП, ЯПАП приватизацияларын боппуруостарыгар, транспорт эйгэтигэр үлэлиир хампаанньалары тэрийиигэ үлэлэспитим. Тимир суол Нерюнгригэ, Аллараа Бэстээххэ кэлэрин, тимир суол үлэһиттэрин бэлэмниир техникум аһыллыытын туруорсан ситиспиппит. Арай И.Д. Черов этиитинэн Өлүөнэни туоруур муоста тутуутун туруорсубуппутун депутаттар уонна салалта өйөөбөтөхтөрө.
– Владимир Ильич, эйигин кытта аан бастаан билсэрбэр Саха педагогикаҕа судаарыстыбаннай академиятын доцена этиҥ. Дьэ педагог идэтигэр, үөрэх эйгэтигэр хайдах кэлэн хааллыҥ?
– Дьиҥэр, учууталлыырбын өссө 1992 сылтан, сүрүн үлэм быыһыгар, Өрөспүүбүлүкэ физмат оскуолатыттан саҕалаабытым. 1996 сылтан авиация училищетыгар дириэктэри солбуйааччынан, үөрэх салаатын начальнигынан үлэлээн үс бастакы выпуһу – техниктэри, Ан-2 сөмөлүөт лүөччүктэрин таһаарсыбытым. Онтон 2000 сыллаахха саҥа тэриллибит Дьокуускайдааҕы судаарыстыбаннай инженер-техническэй институтугар көһөн, факультет деканынан, кэлин проректорынан үлэлээбитим. 2004 сылтан педакадемияҕа, онтон ХИФУ автодорожнай факультетыгар преподавателлаабытым. 2019 сыллаахха төрүттэспит авиациям училищетыгар төннөн кэлэн күн бүгүҥҥэ диэри преподавателлыы сылдьабын. Үөрэх эйгэтигэр кэлиэхпиттэн 16 учуобунньугу уонна үөрэх пособиетын таһаартардым. Робототехника уонна техника куруһуоктарын салайан үлэлэппитим. Дьокуускай 30-с №-дээх оскуолатыгар, Амма, Ньурба лицейдэригэр аэрокосмос оскуолаларын ыытабын. Бу сыралаах үлэм сыаналанан «СӨ идэтийбит үөрэхтээһинин туйгуна» оҥорбуттарыттан, «Гражданскай килбиэн» бэлиэнэн наҕараадалаабыттарыттан астынабын.
Гаврил Андросов сэһэргэстэ
Чолбон. – 2022. – № 11