Варлам Тихонович Шаламов 1907 сыллаахха бэс ыйын 18 күнүгэр Вологдаҕа төрөөбүтэ, прозаик уонна поэт. 1929 сыллаахха, «Ленин кэриэһин» дьыалатыгар кыттан, үс сыл Пермь уобалаһыгар баар Вишера лааҕырыгар хаайылла сылдьыбыта. Москваҕа төннөн баран хоһоон уонна кэпсээн суруйан саҕалаабыта. 1937 сыллаахха «сэбиэскэй былааһы утары пропаганда иһин» диэн иккистээн тутуллубута уонна Халымаҕа утаарыллыбыта. Манна эбии сууттанан уопсайа 14 сыл олорбута, босхолонон баран икки сыл Өймөкөөҥҥө биэлсэринэн үлэлээбитэ. Тыыннааҕар хоһоонноро эрэ бэчээккэ тахса сылдьыбыттара. Москваҕа олорон 1982 сыл тохсунньу 17 күнүгэр өлбүтэ.
Поэт өлөөрү сытар. Уһуу сатаан баран бүүрэ барбыт кирдээх тыҥырахтардаах кубархай тарбахтардаах, дьэҥкэрэр ыарыыттан үллүбүт илиилэрин тымныыны кэрэйбэккэ түөһүгэр ууран сытар. Урут кини тарбахтарын хоонньугар уктан ириэрэрэ, билигин онно да этин суоһа кэмчи. Үтүлүктэрин ким эрэ уорбута ыраатта – күрүлүүр күнүс уорбуттара, дьон манна оннук сиэрэ суох.
Сахсырҕа сааҕыттан лабаҕырбыт төгүрүк тимир эрэһиэҥкэлээх күн – болоорхой лаампа үөһээ бараак өһүөтүгэр ыйаммыт. Уот поэт атаҕын эрэ сырдатар – кини, хоппоҕо курдук, икки кэлим дьаарыстаах наара түгэҕэр сытар. Дөрүн-дөрүн илиитин тарбахтарын, уҥуохтарын таһыгыраччы хамсатан, уолугун тимэҕин, сонун хайдыыларын, тэһэҕэстэрин таарыйан ылар, түөһүттэн туох эрэ сыыһы тэбиир уонна эмиэ тохтоон хаалар.
Поэт наһаа өр өлүөхчэ өлбөккө сытан өлөөрү сордонорун өйдөөбөт да буолла. Сороҕор, ыарыылаах баҕайытык мэйиитин түгэҕиттэн сыыйыллан, сүрдээх судургу эрээри ыарахан – кини төбөтүн анныгар кистэммит килиэбин уорбуттарын туһунан санаа кэйиэлээн кэлэр. Ол санаа сидьиҥэ бэрдиттэн поэт куйахата күүрэр, ойон туран этиһиэн-охсуһуон, быдьар тылынан үөхсүөн баҕарар даҕаны, оннукка сэниэтэ суох буолан, ол баҕата сыыйа симэлийэр, килиэбин сүтэрбит аһыыта сыппыыр… Аны сонно атын толкуйга аралдьыйар, арай, санаатыгар, барыларын байҕал уҥуор илдьиэхтээхтэр эбит, онуоха борохуоттара хойутаан, кэлэн испэт эбит, оччотугар кини манна сытара үчүгэй буолан тахсар. Ол быыһыгар бараактарын дневальнайын сирэйигэр мэҥэ улаханын туһунан санаа эмиэ судургу баҕайытык бу баардыы кэлэн ааһар. Бу сыппытын тухары поэт үксүн хаайыыга олорбут кэмин туһунан саныыр. Хараҕар үдүк-бадык көстөн ааһар сэбэрэлэр оҕо сааһыгар дуу, эдэр эрдэҕинээҕи кэмнэригэр дуу, олох үөһүгэр сылдьыбыт сылларыгар дуу алтыспыт дьоно буолбатахтар. Ол олоххо кини наар ханна эрэ тиэтэйэрэ. Билигин букатын ханна да ыксаабакка сытан, аа-дьуо, ону-маны, буолары-буолбаты саныыра киниэхэ кэрэттэн кэрэ. Холобура, өлөр дьон бары биир тэҥник тыыннара быстарын туһунан өйүгэр сөҕө-махтайа, бытаан баҕайытык санаан ылла. Ол туһунан быраастар хайа да бэйэлээх поэттааҕар, худуоһунньуктааҕар эрдэ билбиттэр уонна биллэрбиттэр эбит. Холобур, «Гиппократ сирэйин» туһунан – өлөн эрэр киһи сирэйэ тааһыран хааларын – хайа баҕарар медицина факультетын устудьуона билэр. Итинник, дьону барытын дьиктитик тэҥниир олох түмүгүн сибикилэрэ Фрейд оҥорбут хорсун сабаҕалааһыныгар олук буолбуттара. Биир халыып, уларыйбат хатыланыы – хайаан даҕаны наукаҕа ирдэниллэр кырыс. Өлөн эрээччигэ туох эрэ ордук хос көстүү баарын быраастар болҕойботтор, ону поэттар эрэ бэлиэтии көрөллөр. Дьэҥкэрэр ыарыыттан сүрэҕэ көбөрүгэр кини кыһаммат буолбута ыраатта. Поэт өссө толкуйдуур кыахтааҕыттан дуоһуйууну ылар. Киниэхэ билигин барыта биир тэҥ – Гиппократ эрэ, дневальнай мэҥнээх сирэйэ эрэ, бэйэтин кирдээх тыҥыраҕа эрэ…
Тыына быста сыһан баран, эмиэ тыын киирэн кэлэр. Тиллэн хараҕын арыйар, мэйиитигэр эгэлгэ санаа кыламныыр. Арай, туох даҕаны баҕа санаа үөскээбэт. Дьоҥҥо тыыны киллэрэр кыһалҕалаах тэрилтэҕэ сыта сылдьыбыта быданнаата – сүрэхтэрин илиинэн хачайдаан, камфораны, кофеины укуоллаан, глюкоза кутан абырыыллара. Оччотугар өлбүт киһи тиллэн кэлэрэ. Тоҕо тиллиэ суохтааҕый?
Тыын быстыбат олоҕо сиргэ илэ баар диэни кини итэҕэйэр. Киһи үйэлэргэ олорорун бобуу төрүөтүн кини сатаан өйдөөбөт… Кырдьыы диэн эмтэнэр ыарыы ээ, ону билигин сатаан эмтээбэппит абалаах, оччотугар кини үйэлэргэ олоруо этэ. Биитэр олохтон сылайыар диэри. Суох, кини олох олорортон хаһан да сылайыа суоҕа. Оннооҕор бу билигин, маннааҕылар минньитэн «транзитка» диэн ааттыыр салгыы утаарар бараактарыгар сытан. Манна дьон дьулаан дьылҕаларын сабыытын сэгэтэн эрэ көрөллөр, онон кинилэргэ киһи иэнин кэдэҥнэтэр куттал бу тэрилтэттэн суоһаабат. Төттөрүтүн манна көҥүл олох салгына өссө даҕаны барыларын арыаллыы сылдьар курдук. Иннилэригэр – лааҕыр, кэннилэригэр – хаайыы. Бу «айан олоҕо», поэт ону өйдүүр.
Өссө биир үйэлэргэ тыыннаах хаалар суол баар, Тютчевтыы эттэххэ: Орто дойду алдьархайдаах кэмигэр ыалдьыттаабыт киһи, таҥараҕа тэҥнээх.
Чэ, баҕар, кини тулалыыр эйгэ биир хатыламмат көстүүтүн быһыытынан үйэлэргэ анамматах да буоллаҕына, айар үлэтэ баҕас сүтүө суохтаах. Кинини сүүрбэһис үйэ бастыҥ поэтынан билинэллэрэ, ол баар суол. Айан хаалларбыт хоһоонноро үйэлэргэ сүппэттэрин кини итэҕэйэр. Бэйэтин туйаҕын хатарааччыта суох эрээри, ама, поэттар онно суолта уураллар үһү дуо?
Кини мөлтөх прозаны да суруйан көрбүтэ, ыстатыйалары да бооччойо сылдьыбыта, ол эрээри хоһуйууга баҕас туох эрэ суолталааҕы, үйэлээҕи оҥорбутун ким даҕаны мэлдьэһиэ суоҕа. Кини урукку олоҕо барыта – кинигэ, уус-уран айымньы, остуоруйа уонна түүл этэ, арай бүгүҥҥү күнэ эрэ – илэ олох.
Ити санаата-оноото мөккүөр курдук барыта бэйэтигэр бүгэн, ханна эрэ мэйиитин түгэҕэр сөҥөн сытар. Туохха даҕаны кыһаллыбат, ээл-дээл буолбута быданнаата. Билиҥҥи ыар олоҕор холоотоххо, ити барыта солуута суох сүпсүлгэн этэ. Хоһоон туһунан хайдах итинник толкуйдуохха сөбүн кини сатаан өйдөөбөт – дьиктиргиир эрэ. Барыта эрдэ быһаарыллыбытын билэрэ эбээт. Билигин кини манна туохха туһалааҕый уонна кимиэхэ тэҥнээҕий? Тоҕо ону билиэхтээҕин, өйдүөхтээҕин кини кэтэспитэ… уонна билбитэ.
Кини тыына этигэр-сиинигэр төннөн көбүөхтүүр кэмигэр болооруйбут харахтара иччилэнэн кэлэллэр, халтаһалара ибирдээн, илиитин тарбахтара хамсаан бараллар, ону кытта эгэлгэ санаа өйүгэр эриллэр. Ол санаалары кини бүтэһик санааларым диэн сэрэйбэт.
Тыына бэйэтэ эргиллэн кэлэр, кини бүтэй этин бас билэр хотун курдук киирэр, көҥүл көрдөөбөккө, ыйыппакка – мэйиитигэр, хааныгар. Хоһоон дуу, иэйии дуу курдук өтөн киирэр. Ол иһин «иэйии» диэн тыл суолтата билигин поэты толордо, киниэхэ ситэри арылынна. Поэт хоһоон айар туһугар олорботоҕо, хоһоонунан тыыммыта, олорбута.
Кини өлөөрү сытан иэйиинэн олорбутун, тыыннаах сылдьыбытын дьэ биллэ – олоҕо иэйии буоларын өйдөөтө.
Онтон кини үөрэр эрэ – ол тиһэх кырдьыгы бу олоххо билбититтэн.
Туох барыта хоһооҥҥо холонор этэ: үлэ, ат туйаҕын тыаһа, дьиэ, көтөр чыычаах, таас очуос, таптал – олоҕо барыта хоһооҥҥо батар этэ уонна олус судургутук онно олохсуйара. Оннук буолуохтаах да этэ, тоҕо диэтэххэ хоһоон диэн тыл буоллаҕа.
Хоһоон тыллара өйүгэр билигин даҕаны чэпчэки баҕайытык сааһыланан уонна, төһө да сатаан сурумматаҕын иһин, дьикти тэтимнээхтик наарданан иһэллэр. Хас биирдии тыл олох тыынын курдук, талыаххын эрэ кэрэх – оннун булан иһэр. Аан дойду барыта тыл, этии буолан поэт иннигэр сүр түргэнник көтөн ааһар уонна хаһыытыыр: Миигин ыл! Суох, миигин! Көрдүүр, булар ирдэммэт – суолтата суоҕу туора эрэ быраҕаҕын. Билигин манна икки киһи баар эбит – биирэ айар, иэрэгэйин эрийэн куугунатар, иккиһэ онтон талар, кэмиттэн кэмигэр тохтотон ылар. Ол икки киһини көрөн поэт дьиҥнээх айымньыны айа сытарын итэҕэйдэ. Суруллубатаҕа туох буолуой? Сурукка тиһэ сатааһын – ол барыта сүпсүлгэн эрэ. Туох эрэ туһугар төрөөбүт – сүдү буолбатах. Суруллубатах, сонно сүппүт, салгыҥҥа суураллыбыт эрэ дьиҥ суолталаах уонна кини, поэт, онтон дуоһуйбута дьиҥнээх хоһоон айыллыбытын туоһулуур. Сыыспата ини? Дуоһуйуута сөптөөх ини?
Кини Блок тиһэх хоһооно мөлтөҕүн, солуута суоҕун туһунан санаан кэллэ. Блок ону бэйэтэ да өйдөөбүт бадахтаах…
Поэт санаатын ситимин быста. Манна оннук гынара судургу, Ленинградка дуу, Москубаҕа дуу курдук буолбатах.
Эмискэ өйдөөбүтэ, кини туох да туһунан санаабакка сытар эбит. Тыына эмиэ быстаары гынна.
Өөр да өр хамсаабакка сытта, онтон, арай, бэйэтин аттыгар ытар сыал дуу, геологтар каарталара дуу турарын көрдө. Ол каарта туох даҕаны ыйынньыга суох буолан, ханнык сир уруһуйдаммытын өйдөөбөккө сытта. Балай да көрө сатаан баран өйдөөбүтэ, бэйэтин тарбахтарын одуулуу сытар эбит. Тарбахтарын төбөтүгэр мохуорка быһа сиэбит кугас өҥө өссө да ааһа илик, ол иһин дактилоскопия ойуулара каартаҕа түһэриллэр рельеф буолан көстөр. Уон тарбаҕын уруһуйа биир тэҥ – эрбэммит мас сааһын курдук. Оҕо сырыттаҕына кинини бульвар ортотугар биир кытай киһитэ тохтоппута уонна, алҕас ытыһын көрөн баран, туох эрэ диэн бэйэтин тылынан айманыы бөҕөтүн аймаммыта. Дьоллоох олохтоох буолуохтааҕын көрбүт үһү. Кэлин ол кытайы хаста даҕаны санаабыта, бастакы кинигэтин бэчээттэппит сылыгар күн аайы ахтыбыта. Билигин киниэхэ синэ биир – ааспыты көннөрү саныыр эрэ, абатыйыыта да, элэгэ да суох.
Саамай суолталааҕа диэн – кини билигин тыыннаах. Поэт быһыытынан өлүү диэн хайдаҕа буолла? Наһаа судургу, оҕолуу быһыы курдук буолуо дуу? Биитэр Есенин дуу, Маяковскай дуу курдук театрдыы ала бэлиэтик буолуохтааҕа эбитэ дуу?
Артыыс быһыытынан өлүү диэн өйдөнөр. Оттон поэт быһыытынан?
Иннигэр кинини туох күүтэрэ сэрэйиллэр. Пересылкаҕа сытан кини элбэҕи билбитэ, сэрэйбитэ. Уонна утарылаһар кыаҕа суоҕуттан кистээн үөрэрэ, өлөрүгэр эрэнэрэ. Урут хаайыыга сытан биир мөккүөрү истибиттээҕэ: «Лааҕырга сытар ыарахан дуу, хаайыыга дуу?» – диэн. Хайалара да сылдьыбатах буолан, барыта быһа холуйан, сабаҕалаан мөккүһүү этэ. Арай лааҕыртан кэлбит киһи ону истэ-истэ ымаҥныырын көрөр дьулаана сүр этэ. Ол ырбайыыны кэлин саныан да куттанара.
Бэйэҕит санаан көрүҥ, поэт хайдах курдук барыларын албынныырын – өскөтүн билигин өлөн хааллаҕына – кинини манна уонунан сылларга хаайдыбыт диэн санаммыт дьону. Ол дьон оһуобай испииһэктэригэр кини букатыннаахтык сурулла сылдьара бэркэ биллэрэ. Букатыннаахтык дуо?! Тыл кээмэйэ уларыйда, онон суолтата да атын буолла.
Эмиэ байҕал уута түллэринии сэниэтэ эбиллэн кэллэ. Модун күүстээх түллүү. Онтон сэниэтэ уостуо эрээри, байҕал онтон уолбат эбээт. Кини өссө да тиллиэҕэ.
Эмискэ аһыыр баҕа барытын баһыйда эрээри, хамсыыр кыаҕа суох. Бүгүҥҥү миинин аттыгар сытааччыга биэрбитин кэмниэ кэнэҕэс өйдөөн кэллэ, күн устата аҥаардас биир курууска сылаас уу эрэ испитин санаата. Бэҕэһээҥҥи килиэбин уордарбыта. Ким эрэ өссө даҕаны уорар сэниэлээх буоллаҕа.
Тугу да санаабакка, хамсаабакка сарсыарда буолуор диэри сытта. Күн тахсан улахан паньыара лииһигэр килиэптэрин аҕалан түҥэттилэр.
Урукку курдук ымсыылаах килиэп хоруоската киниэхэ тиксибэтэҕиттэн ытамньыйбата, сэмсэ килиэби салҕалас илиитинэн айаҕар укпата. Ол сэмсэ килиэп айахха киирдэр эрэ сүтэн, суураллан хаалар дьиктилээх, ыстыы да, ыйыста да иликкинэ. Бу сырыыга кини олох долгуйбата. Ол эрээри күннээҕи өлүүтүн ытыһыгар ууран биэрээттэрин кытта кубархай тарбахтарынан хам тутаат айаҕар таҕайда. Туллаҥныыр, кэбирээбит тиистэринэн миилэтиттэн хаан тахсыар диэри хоччохой килиэби ытырбахтаата. Ыарыыны аахайбакка килиэби уоба, эмэ, ытыра, быһа тарда сатаата…
Аттынааҕы дьон:
– Ыксаама. Кэлин сиэр, – дэстилэр.
Онно поэт дьэ өйдүү биэрдэ. Хааннаах килиэбин ыһыктыбакка хам тута сытан харахтарын арыйан:
– Ол аата хаһан, кэлин диэн? – диэн дорҕоонноохтук ыйытта. Хараҕын симтэ. Ол киэһэ өллө.
Өлбүтэ эрээри, өссө даҕаны икки хонукка тыыннаахтар ахсааннарыгар сылдьыбыта. Булугас өйдөөх ыаллара өлбүт киһиэхэ килиэп өлүүтүн бэрдэрэр ньыманы толкуйдаан барыһырбыттара. Поэт өлүгэ килиэп үллэриитин кэмигэр хамсыыр куукула курдук илиитин өрө уунар гына оҥорбуттара. Онон кини суох буолбут күнүттэн эрдэ өлбүтэ – айар үлэтигэр сүгүрүйээччилэргэ суолталаах түгэн…
1958 с.
Анатолий Слепцов нууччалыыттан тылбааһа
Чолбон. – 2024. – № 7