(А.М. Горькай төрөөбүтэ 120 сылын туолуутугар)
Саха советскай уус-уран литературатын төрүттээччи, төлөннөөх революционер П.А. Ойуунускай оҕо сааһыттан төрөөбүт норуотун тылынан уус-уран айымньытынан умсугуйан, ону сэргэ нуучча классическай литературатын ааҕан, онно абылатан улааппыта. Чуолаан кини А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, А.М. Горькай, о.д.а. айымньыларын бэрт эдэр сааһыттан билэрэ, кинилэр сүдү талааннарыгар сүгүрүйэрэ.
Максим Горькай Саха сиринээҕи доҕоро А.А. Семенов киниэхэ 1927 сыл ыам ыйын 6 күнүнээҕи суругар маннык суруйбута: «Мин Эйиэхэ туспа бандеролунан Иркутскай университетын урукку преподавателэ – саха Гавр.Вас. Ксенофонтов нууччалыы тылбааһынан саха народнай поэзиятын холобурдарын ыытабын.
Сахалар – аҕыйах, 270000 киһи ахсааннаах – тюркскай биис уустара, кинилэр хаһан эрэ соҕурууттан хоту ханнык эрэ дьылҕанан кэлбиттэр. Кинилэр, культурнай киһи хараҕынан көрдөххө, алын кэрдиискэ, культура алларааҥы үктэлигэр олорбуттара…
Ол эрээри ити норуокка бэйэтин ырыалара, олоҥхолоро, остуоруйалара бааллар.
Мин Эйигиттэн көрдөһөбүн – биир эмэ киэһэ иллэҥсийэ түс уонна олору аах. Ыытан эрэрбиттэн икки эрэ ырыаһыт – А.И. Софронов – саха, уруккута бирикээсчик уонна П.А. Ойуунускай – Саха КСК урукку председателэ – биһиги кэммит дьонун айымньылара бааллар, онтон атыттара сүүһүнэн сылларга киһиттэн киһиэхэ бэриллэн кэлбит остуоруйаһыттар айымньылара, норуот айымньыта…
…Мин Эйигиттэн улаханнык көрдөһөбүн: өскө кыаллар буоллаҕына, муҥ саатар хас да строка алгыстаах аан тылы биэрэргэр. Тымныы, хаҕыс куйаар биллибэт поэттарын итиитик кууспаҕалаа».
Дьэ ити суруктан улуу Горькай аан маҥнай П.А. Ойуунускай аатын билбит буолуохтаах.
А.А. Семенов А.М. Горькайга 1928 с. тохсунньу 20 күнүнээҕи суругар эмиэ Г.В. Ксенофонтов тылбаастарын санатар. Г.В. Ксенофонтов ол тылбаастарын Москваҕа баар сахаларга БУКСК иһинээҕи Саха сирин представителигэр И.Н. Винокуровка, представитель солбуйааччытыгар Г.Г. Колесовка, Якутторг директорыгар (ол кэмҥэ Москваҕа тиийэн хаалбыт) С.Н. Донской 1-гэ уонна Якутторг Иркутскайдааҕы хонтуоратын (оттон билигин Халыматааҕы) сэбиэд. М.Н. Тимофеев-Терешкиҥҥэ көрдөртөөн, бэрэбиэркэлэппиттэрин ахтар. Ол кэннэ: «Бары төрдүөн – сахалар, иккитэ үрдүк, иккитэ орто үөрэхтээхтэр. Тылбаастар оригиналларын кытта чуолкайдык сөп түбэһэллэрин, ону сэргэ кылаабынайа, ол тылбаастар ырыалар тыыннарын табатык тыктаран көрдөрөллөрүн кинилэр быһаардылар. Нуучча автордарыгар, оннооҕор академиктарга да, итини оҥорор ыарахан», – диэн суруйбута.
А.А. Семенов А.М. Горькайга 1928 сыллаах ахсынньы 12 күнүнээҕи суругар маннык тыллар бааллар:
«…Мин Сергиевкэ олорор биһиги поэппытыттан П.Н. Черных – Якутскайтан сурук туттум. Кини атырдьах ыйын 28 күнүгэр Саха Республикатын үөрэҕин урукку наркома Бояровы кытта Эйиэхэ сылдьыбыттар. Черных Эйигин Ойуунускай (Саха сирин үөрэҕин билиҥҥи наркома) «Кыһыл ойуун» диэн поэматын хантан биллэ? – диэн ыйыта-ыйыта, көрсүһүүгүтүн сиһилии суруйар».
Онон А.М. Горькай Саха сирин дьоно – А.А. Семенов. Г.В. Ксенофонтов, П.Н. Черных-Якутскай, А.Ф. Бояров үтүөлэринэн П.А. Ойуунускай «Кыһыл ойуунун» аахпыт, автор туһунан истибит, билбит эбит. Ол да иһин Италияҕа, Соррентоҕа олорон, «Правда» хаһыат 1928 с. муус устар 20 күнүнээҕи нүөмэригэр бэчээттэммит Сибирь литератордарын эҕэрдэлиир суругар маннык эппит:
«Мин эһиги ортоҕутугар буолбатахпыттан хомойобун, табаарыстар. Хомойобун эһиги хараххытын көрөр, эһиги эрчимнээх илиигитин ыга тутар, эһиги саҥаҕытын истэр кыаҕа суохпуттан. Буряттар уонна сахалар тылларын өйдөөбөт да буолларбын, мин билбэт саха поэтым, «Кыһыл ойуун» диэн поэма автора:
Алдьархайдаах аан дайдыбар
Адырҕаннаах аҕыс аартыгар…
Хааннаах далай ытыспынан
Хара норуот хараҕын көрдөрөн,
Көҥүлүн уотун убатыам дуо?–
диэн тылларга эппит кэрэ чувствотын өйдүөм эбитэ буолуо.
Уонна истиэм этэ сахалар поэттара А.И. Софронов этэрин:
Улуу дойдуга
Уһуга суох уйгу дьолу олохтуур
Уруйдаах күммүт үүннэ! – диэн».
А.М. Горькай ити эҕэрдэтигэр «Кыһыл ойуун» авторын аатын-суолун ыйбатах этэ. Ол тоҕото Софрон Данилов «А.И. Софронов туһунан А.М. Горькай суруга» диэн ыстатыйатыттан билиннэ.
А.М. Горькай Сибирь биллиилээх суруйааччыта В.Я. Зазубриҥҥа Соррентоттан 1928 сыл муус устар 5 күнүнээҕи суругар маннык эппит:
«…Съезкэ эҕэрдэни ыытабын. Саха поэттарын хоһооннорун Г.В. Ксенофонтов тылбааһынан цитаталаатым. Поэт, бадаҕа, соҕотох – Софронов, ол эрээри бастакы хоһоону ким суруйбутун тылбаасчыт ыйбатах, онон билбэтим – Софронов киэнэ эбитин дуу, суоҕун дуу…».
Ити саҕана А.М. Горькай «Кыһыл ойууну» ким суруйбутун билбэт эбит. А.А. Семенов киниэхэ 1927 сыл ыам ыйын 6 күнүнээҕи суругар П.А. Ойуунускайы ааттаабытын умнан кэбиспитигэр сөп. Дьэ, ол иһин 1928 с. атырдьах ыйын 28 күнүгэр кини оччотооҕуга Загорскайга олорор Петр Черных-Якутскайы уонна тылбаасчыт А.Ф. Бояровы анаан-минээн Москваҕа ыҥыртаран ылан, саха уус-уран литературатын туһунан бэсиэдэлэспит, «Кыһыл ойууну» сураҕаласпыт эбит.
Ол көрсүһүү туһунан П.Н. Черных-Якутскай бэйэтии ахтыытыгар суруйбута: «…«Кыһыл ойууну» ааттаабытым уонна ыйыппытым: «Ол матырыйаал (кини) Альманаҕар бэчээттэниэн сөп дуо?» Алексей Максимович «Кыһыл ойуун» ис хоһоонун уруккуттан билэр буолан, бигэтик эппитэ: хайаан да бэчээттэниэ».
П.А. Ойуунускай 1934 сыллаахха Москваҕа үөрэнэ сырыттаҕына, Саха сирин суруйааччыларын мунньаҕа ССРС суруйааччыларын 1-гы съезтэригэр Н.Е. Мординовы быһаарар куоластаах, П.А. Ойуунускайы сүбэ куоластаах делегатынан талбыта. Ол саҕана П.А. Ойуунускайы вульгарнай критиктэр араастаан холуннаран, мөрөйдүү сылдьар кэмнэрэ этэ. Ол эрээри, бука, Максим Горькай үтүөтүнэн буолуо, П.А. Ойуунускайга Москваҕа быһаарар куоластаах делегат мандатын биэрбиттэрэ.
П.А. Ойуунускай 1930 с. «Кыым» хаһыат от ыйын 8 күнүнээҕи нүөмэригэр бэчээттэммит «Бырастыы, улуу Буурҕаһыт» диэн ахтыытыгар 1934 с. Москваҕа советскай суруйааччылар бастакы съезтэригэр улуу пролетарскай суруйааччыны А.М. Горькайы кытары Н.Е. Мординовтыын сирэй көрсүһүүлэрин тустарынан суруйбута. Онно маннык истиҥ-нһирэх тыллары ааҕабыт:
«…Николай Егорович Мординов: «Алексей Максимович илиитин тутан эҕэрдэлиэхпит баара дуо?» – диэн субу субу тыл кэбиһэрэ. Онтон тохтуу түһэн баран: «Уол оҕо дьоллоох диэн тугу этэллэрий?! Биир үйэбэр үөскээбит дьолбор Алексей Максимович илиитии тутан, чугаһыттан көрөрүм буоллар, дьолбунан ааҕыныам этэ», – диэн баҕатын кэпсии олорбута.
Мин барбатаҕым киниэхэ хаайыы, хааччах курдук буолбута, соҕотоҕун барыан дьулайарын-тардынарын көрдөрбүтэ… Табаарыһым тылын сөбүлүү санааммын: «Барыах!» – диэтим… Алексей Максимович таһыгар Стецкэй олорор эбит: «Съезкэ тоҕо биирдэ да тыл эппэтиҥ?» – диэн хомуруйбутунан барда. Тэҥнэһиэм дуо, сымыйалаатым: «Алта төгүл тыл көрдөөбүппүн биирдэ да биэрбэтигит дии!» – диэтим. «Сымыйалаама!» – диэн баран күлбүтэ.
«Алексей Максимович?»– диэи аатын ааттыырбытын аҕай кытта оҕонньорбут күлүм аллайбытынан тура охсон, икки илиитинэн илиибитин тута-тута: «Дьоллоох дьоннорбут, табаарыс сахалаар! Маннык үөрүүлээх күннэргэ тиийбиппит – биһиэнэ дьолбут буолар», – диэбитэ. Онтон эҕэрдэлээн, илиитин тутан арахсыахпыт иннинэ оҕонньорбут: «Үөрэбин, табаарыстар, үөрэбин! Эһиги литератураҕыт сайыннын! Эһиги айар үлэҕит соргуланнын!» – диэн айхаллаан хаалбыта…»
П.А. Ойуунускай ити ахтыы ыстатыйатын: «Улуулар айбыт айымньылара өлөрү билбэттэр. ССРС норуоттарын иһиттэн тахсыбыт талааннар Алексей Максимович эрэлин толорон, кини улуу аатын тулалаан, күндү сибэкки курдук күлүмнүөхтэрэ», – диэн өрөгөйдөөх тылларынан түмүктээбитэ.
Платон Алексеевич улуу Горькайы хайдахтаахтык таптыырын Амма Аччыгыйа: «…В.И. Ленин туһунан киһи иһиттэр истиэх курдук истиҥник, тапталлаахтык сэһэргиир. М. Горькайы, өртөн ахтыбыт тапталлаах убайын курдук, умсугуйа көрбөхтүү олорор буолар. Президиумҥа кини суох буоллаҕына: «Оҕонньорбут бүгүн кэлимээри гынна эбээт, бадаҕа, Ньукулаай», – диэн хомойбуттуу саҥарар, эбэтэр: «Э, дьэ иһэр!» – диэн үөрэ түһэр», – диэн бэргэнник ойуулаабыта.
Амма Аччыгыйа суруйааччылар 1-гы съезтэригэр П.А. Ойуунускайдыын Максим Горькайы кытары илии тутуһан, кыратык кэпсэтэ түспүттэрин туһунан 1934 сыллаахха «Улуу үлэһит» диэн этюдугар суруйаи турар. Кэлин онтукайын «П.А. Ойуунускай» диэн ахтыытыгар ситэрэн-хоторон биэрбитэ.
«Съезд банкетыгар, – диэн суруйбута Амма Аччыгыйа, – Максим Горькайы кытта көрсө, кэпсэтэ түһэн ааспыппыт туһунан иккиэн суруйан турабыт: мин – сонно тутатына, кини – икки сыл буолан баран, Горькай өлбүт күннэригэр. Онно кини мин оруолбун ордук чорботон суолталаабыт этэ. Дьиҥэ, мин онно: Максим Горькай илиитии истиҥник бобо тутан дорооболоһорум буоллар, төһө эрэ дьоллоох киһи курдук сананар этим! – диэи сүрэҕим итии баҕатын эрэ этэ олорбутум эбээт. Хаһан да туолбат үрдүк баҕарыыны таптыыр, истиҥник ытыктыыр киһигэр этэриҥ бу сир буолбуот! Онтон кини: «Чэ, барыахха!» – диэбитигэр мин, хата, олус дьулайан: «Кэбиис!» – дии түспүппүн өйдүүбүн. «Чэ, оччоҕо мин бэйэм соҕотоҕун…» дии түһээт, саала ортотунан дьулуруйа хаама турбутугар, кини кэнниттэн батыһаи эрэ испитим дии. Кини барбатаҕа буоллар, мин хаһан да соруммат суолум этэ.
Биллэрин курдук, кини съезкэ ССРС Суруйааччыларын союһун бырабылыанньатын чилиэнинэн талыллыбыта. Балаҕан ыйын 2 күнүгэр Бырабылыанньа маҥнайгы пленумугар сылдьан Максим Горькай тыл эппитин истэн баран, олус да үөрэн кэлбитэ!»
П.А. Ойуугускай А.С. Пушкин өлбүтэ 100 сылын туолуутугар оҥорбут дакылаата «Социалистическая Якутия» хаһыат 1937 с. олунньу 18 күнүнээҕи нүөмэригэр бэчээттэммитэ. Кини онно чуолааи литератураны салайыыга, сыаналааһыҥҥа В.И. Ленин уонна А.М. Горькай ыйыыларыгар олоҕурбута, кими элбэхтик А.М. Горькай ССРС Суруйааччыларын 1-гы съезтэригэр оҥорбут дакылаатыгар сигэммитэ. П.А. Ойуунускай бэйэтин дакылаатыгар А.М. Горькай Пушкин баараҕай талаанын, улуутун бэлиэтээн туран, армяннартан, грузиннартан, татаардартан, украинецтартан, онтон да атын биис уустартан литература, музыка, живопись, зодчество улууканнаах маастардара тахсыахтарын сөп диэн эппитин санаппыта.
«.» А.М. Горькай ыйбытын курдук, – диэбитэ П.А. Ойуунускай, – биһиги норуоппут олоҕун уонна историятын, уонна кини тылын бары өттүнэн билиэх тустаахпыт, ол эбэтэр норуот тылынан уус-уран айымньытын билбэккэ эрэ норуот дьиҥнээх историятын билиэххэ сатаммат…»
А.М. Горькай ССРС суруйааччыларыи 1-гы съезтэригэр норуот айымньытын үөрэтиигэ уонна онно тирэҕириигэ ыҥырыыта саха уус-уран литературатын инники сайдыытыгар ураты суолталаммыта. Ол курдук норуот айымньытын, олоҥхону туора соторго айаҕаламмыт дьоннор айахтара «ньам» барбыта.
1936 сыллаахха бэс ыйын 18 книүгэр А.М. Горькай өлбүтэ. Советскай норуот бүттүүнэ улуу суруйааччыны аһыйбыта. Саха сирин Суруйааччыларын союһун бырабылыанньата Москаҕа советскай Суруйааччылар союзтарыгар Щербаковка, А.М. Горькай огдооботугар Мария Федоровна Андрееваҕа ыар сүтүгүнэн кутурҕанын биллэрэр телеграммалары ыыталаабыта. Телеграммаҕа Ойуунускай, Саввин, Мординов, Кулачиков, Романов илии баттаабыттара.
П.А. Ойуунускай А.М. Горькай айымньыларын сахалыы тылга тылбаастааһыны көҕүлээччинэн уонна тэрийээнчинэн буолар Ол курдук кини Москаҕа үөрэнэ сылдьан, 1934 с. уус-уран литература государственнай издательствотыгар А.М. Горькай «Талыллыбыт ырыалар, кэпсээннэр» диэн хомуурунньугун сахалыы таһаартарары ситиспитэ. Онно кини Максим Горькайтан «Буурҕаһыт туһунан ырыа», «Макар Чудра», «Челкаш» диэн айымньыларын талааннаахтык тылбаастаабыта киирбиттэрэ. Итинтэн бэттэх улуу Горькай айымньылара сахалыы тылга ситимэ быстыбакка тылбаастаналлар. Бүгүн биһиги Максим Горькай бары сүрүн айымньылара сахалыы саҥардылар диэн этэр кыахтаахпыт.
П.А. Ойуунускай улуу Горькайтан үйэтин тухары үөрэммитэ, кини сүдү талааныгар сүгүрүйбүтэ, кинини киһи быһыытынан төлөннөөхтүк таптаабыта, кинилиии сирэй көрсөн кэпсэтэр, кини модьу илиитин истиҥник-итиитик бобо тутар дьолго тиксибитэ.
«Хотугу сулус» 3-с №-рэ, 1988