Улуу Дьаалы Кустуурап убайбыт

Саха суруналыыстыкатын сүдү классига, саарына, биһиги – суруналыыс аймах – ытыктабыллаах бэтэрээммит, хас эмэ көлүөнэ хаһыатчыттар, бэчээт үлэһиттэрэ сыаналыыр, сүгүрүйэр киһибит, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, П.А. Ойуунускай аатынан итиэннэ Суруналыыстыкаҕа судаарыстыбаннай бириэмийэлэр лауреаттара, ССРС, СӨ бэчээтин туйгуннара, Томпо, Таатта улуустарын бочуоттаах гражданиннара Дмитрий Васильевич Кустуров бу дьыл сэтинньи 8 күнүгэр ытык-мааны 95 сааһын туолла.

Кини үйэ аҥаарыттан ордук кэмҥэ аналитик, публицист суруналыыс, суруйааччы быһыытынан сүрүн тиэмэ оҥостон Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Саха сирин олохтоохторун дьоруойдуу бойобуой сырыыларын, тыылга күлүмэх үлэлэрин сыралаһан сырдатыыга, бэлиитикэ, экэниэмикэ, устуоруйа, култуура тиэмэлэригэр, бэлитиичэскэй эрэпириэссийэ содулларын, ыар дьайыытын чинчийиигэ, кырдьыктаахтык дьоҥҥо-норуокка тириэрдиигэ, тосту уларытыылаах 90-с сылларга саҥа Саха сиригэр бэрэсидьиэн былааһа олохтонуутун, саҥа тутулу араас саба түһүүлэртэн хорсуннук, сорунуулаахтык көмүскээһиҥҥэ, сайдыы таба суолларынан инники дьулуһууга бар дьону көҕүлээһиҥҥэ ахсаабат айымньылаах үлэтинэн уһулуччулаах кылаатын киллэрэн кэллэ.

Саха суруналыыстыкатын классиката буолбут дьоһуннаах үлэлэрэ: 600-тэн тахса дириҥ ырытыылаах ыстатыйалара, 37 кинигэтэ, ол иһигэр «Улуу буойун», «Аатырбыт снайпер», «Сержант без промаха», «Герой Советского Союза Ф.М. Охлопков», саха бастакы бөдөҥ уопсастыбаннай диэйэтэлэ Сэһэн Ардьакыап туһунан «Бэйэни салайыныы – өбүгэ саҕаттан баҕабыт», П.А. Ойуунускай туһунан «П.А. Ойуунускай тиһэх күннэрэ», «Он отстоял свою честь», өрөспүүбүлүкэбит бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев туһунан «Президент М.Е. Николаев бар дьонун туһугар», «М.Е. Николаев: баһылыкпыт, дьылҕабытын түстээччи», «Өрөспүүбүлүкэбитин өрө тардыбыт дьон» курдук кинигэлэрэ үйэлэргэ өлбөөдүйбэккэ, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэ туруохтарыгар итэҕэйэбит.

Биһиги, икки үйэни ситимнээбит сааһырбыт суруналыыстар, аныгы үйэ дьоно, эдэр көлүөнэ биир идэлээхтэрэ саҥа үйэ, саҥа олох туруорар соруктарын олоххо киллэриигэ Дмитрий Васильевич – Улуу Дьаалы убайбыт Кус Миитэрэй оскуолатыгар үөрэнэн, кинилиин бииргэ үлэлээн, алтыһан кэлбиппитинэн киэн туттабыт, махтанабыт. Ытык кырдьаҕаспыт, Учууталбыт төһө да дөйө кырдьар сааска тиийдэр, билигин да өйө-санаата ырааһыттан, чэм курдугуттан, хаһыаты, кинигэни ачыкыта суох эт хараҕынан ааҕарыттан, тэлэбиисэр көрөрүттэн астынабыт, үөрэбит.

«Кыымҥа» көрсүбүппүт

«Дьэ, Уйбаан, эн көрдөххүнэ, хара сарсыардаттан илиилэрин сиэптэригэр уктан баран хаамса сылдьааччылар баар буолуохтара. Эн, хаһыакка саҥа үлэлиир киһи, кинилэри үтүктүмэ. Оҥорору оҥорон, бүтэрэри бүтэрэн баран, илиилэрин сиэптэригэр да угунналлар, истэригэр тиэмэни толкуйдуу, буһара сылдьар уопуттаах, кырдьаҕас хаһыатчыттар. Кинилэртэн үөрэн, харса суох түһүнэн кэбис», – 1984 сыллаахха күһүн «Кыым» хаһыакка кэрэспэдьиэнинэн үлэҕэ ыларыгар эрэдээктэрим Филипп Гаврильевич Охлопков сүбэлээн, этэн баран, бирикээспэр илии баттаабыта.

«Кырдьаҕас хаһыатчыттар» диэн хайдах эрэ толло, салла истибит буолан, бастаан утаа санаабар харахпынан сиэбигэр укта сылдьар кырдьаҕаһы көрдүүрүм. Дьонум араастаан тутталлар-хапталлар. Ким нүксүччү түһэн самыытын сапсынан хаамар, ким ачыкытын өрө анньына-анньына, табахтыы-табахтыы көбүс-көнөтүк дьыралдьыйар, ким сис туттан, тос курдук тоспоҥнуур, ким бойобуой уордьана кылабачыйан, бинсээгин тэллэхтэрэ тэлээрэ элэстэнэр, ким үөмэн эрэрдии, тыаһа суох чөм-чөм үктэнитэлиир… Ол тухары илиилэрин сиэптэригэр уктубаттар. Онтум баара, кэлин өйдөөн көөртүм, хаһыакка хара бастакы күммүттэн бырамыысыланнас отделыгар остуол нөҥүө-маҥаа олорон бииргэ үлэлиир киһим Дмитрий Васильевич Кустуурап буолан хаалла! Суруналыыстар тойоммут, үйэтин тухары кэриэтэ, биэнсийэҕэ тахсыар диэри сойууспут бэрэссэдээтэлэ, сэкирэтээрэ Иван Васильевич Борисов оччоттон баччаҕа диэри «Улуу Дьаалы Кус Миитэрэйтэн» атыннык ааттаабат. Туох кистэлэ кэлиэй, «Кыым» оҕонньотторо үөрэхтэринэн, билиилэринэн-көрүүлэринэн, суруксуттарынан даҕаны баһыйтарар, майгытын ыарырҕатар буолан истэригэр киллэрбэт, чугасаһа сатаабат, истибэтигэр «кулаак сиэнэ», «диссидиэн» диэн эҕэлээхтик ааттыыр киһилэрэ.

Сүүрбэ сылынан арыттаһар аҕам курдук киһини оччотооҕу оҕочоос, билигин эмэнсийэн да баран Миитэрэй диэхпин тылым тахсыбат. Дмитрий Васильевич кырдьык да, бэлэмнээбит матырыйаалын сарсыардаттан сэкирэтэрийээккэ туттара охсоот, ССТА лиэнтэтин субуруппутунан массыныыскаҕа этэн биэрэн тылбаастаабат кэмигэр илиилэрин сиэптэригэр уктан баран, олох араас тиэмэлэригэр, бэлиитикэ, экэниэмикэ, наука буоллун, салайааччылар, биллэр-көстөр дьон, араас түбэлтэлэр, үйэлэр, дьыллар-сыллар уратылаһыыларын тустарынан өрөспүүбүлүкэ, дойду, аан дойду таһымынан лиэксийэ ааҕан ньылбырытарын оччоттон баччаҕа «кулгаахтарым дьөллүөхтэригэр» диэри истэн кэллим. Олоҕум оскуолатыгар учууталым, бэрэпэдэбээтэлим диибин. Биирдэ эмэ эрэдээктэрбит Филипп Гаврильевич «сиэбигэр уктар» кырдьаҕаһынан эйигин эппит эбит диэтэхпинэ: «Оччолорго эрэдээксийэҕэ МГУ-ну бүтэрбит анал үөрэхтээх киһилэрэ буоллаҕым. Олоҕу, бэлиитикэни, быһыыны-майгыны ырытан, кэтээн көрө сылдьаммын, хаһан, туох матырыйаал хаһыакка тахсыахтааҕын эрдэттэн бэлэмнээн кэбиһэр этим. Онон күннээҕи үлэбин биир-балтараа чааһынан оҥорон кэбиһэрим. Ардыгар соҕурууттан биллэр суруйааччылар, учуонайдар, бэлиитиктэр кэллэхтэринэ, миигин, үөрэхтээхпин дьэ өйдөөннөр, матырыйаал оҥорторо ыыталлара. «Обкуом сорудаҕа» диэн буолара», – устунан Дмитрий Васильевич сэһэнэ-сэппэнэ эмиэ кэҥээн барар.

Дьылҕа Хаан сокуона уустук. Олоххор араастаан эрийэн-мускуйан үөйбэтэх өттүгүттэн онно-манна тириэрдиэ, көрсүһүннэртиэ-тиксиһиннэртиэ, араартыа-атарахсытыа. Борбуйбун көтөҕөн эрэр уон биэстээх уолчаан сайын дьиэ үрдүгэр, хоруобуйа иһигэр дугуйданарым, утуйарым. Сарсыарда эрдэ уһуктан сытан Дмитрий Кустуурап «Аатырбыт снайпер» кинигэтин сөҕөн, тартаран, саха улуу снайперынан киэн туттан, кини курдук буолуохпун баҕаран, утатан ууну ыймахтыыр курдук хаста да төхтүрүйэн аахпытым. Ол сахха чолохочуус уол бу кинигэни суруйбут Дмитрий Кустуурабы кытта көрсүһүөм, 40-ча сыл бииргэ үлэлиэм, алтыһыам, 95-н туолуор диэри эн-мин дэсиһэн, окумалбытыттан ылсыһар бокуҥнаһар оҕонньоттор буолуохпут диэн түһээн да батаппат буоллаҕым.

Астына, киэн тутта аахпыт кинигэм дьоруойун – Сэбиэскэй Сойуус тыыннаах Дьоруойун Федор Матвеевич Охлопковы 1967 сыллаахха тохсус кылаас үөрэнээччитэ, оҕолор өрөспүүбүлүкэтээҕи туристическай сүлүөттэригэр кытта сылдьаммын, билиҥҥи «Туймаада» стадиоҥҥа көрсүбүтүм. Сэлээппэлээх, көстүүмнээх, хас да киһини кытта турара. Үөрүүбэр кутталбын да умнаммын, сулбу хааман тиийэн: «Федор Матвеевич, здравствуйте!» – диэбиппэр мүчүҥнээн ыла-ыла: «Дорообо, дорообо», – диэбитигэр эр ылан, түөһүгэр күлүмүрдүүр сулуһун тарбахпынан даҕайан ылбытым. Улуу киһи, уон оҕо аҕата сып-сылаас ытыһынан кэтэхпиттэн имэрийэн ылбыта…

 

Өһөс майгым киһи оҥорбута

– Мин өһөспүн, хадаардастахпына, хадаар да киһибин. Ол да иһин, 50-с сыллартан, сахалартан үрдүк үөрэхтээх элбэҕэ суох кэмигэр, МГУ-ну ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбит исписэлииһи үөһээттэн «табыгаһа суох киһи» курдук көрөннөр, баартыйа обкуомун салалтатын дьаһалынан үүннэриэхтээҕэр, наар оройго биэрэ, баартыйабыттан таһаара, атынтан атын тэрилтэҕэ «көскө ыыта» сылдьыбыттара. Дэлэҕэ кырдьаҕас «кыымнар» – баартыйа тылыттан тахсыбат хомуньуустар – «диссидиэн» диэн ааттыахтара, тэйиччи туттуохтара дуо. Оҕо сылдьан, 8 сааспыттан, сэрии, сут-кураан ыар кэмнэригэр, оонньооботох оҕо саастаах бэйэм көлүөнэм курдук, хара өһөспүнэн туруулаһан, аччыктаан, тоҥон-хатан кутуйах хасааһын хасыһан, тутум саҕа үүнэр ньэчимиэн бурдугу баайан, кирпииччэ үктээн, оттоон, сүөһү көрөн, кыһынын былыргы Томпо оройуонун 1000 нэһилиэнньэтин аһатар-таҥыннарар таһаҕас таһыытыгар сылгы, оҕус иччитэ буолан борбуйбун көтөхпүтүм. Түөртээх-биэстээх сылдьан нууччалыы саҥара, наадабын быһаарса үөрэммитим, били алдьархайтан ас таһаарбыт диэн этэллэрин курдук, – Улуу Дьаалы ол былыргы үйэтээҕини, кыракый уолчааны харахтарын симириктээн тыыннаахтыы көрөн олорон кэпсиир.

Аҕата өлөн, тулаайах хаалбыт Миитэрэй ийэтинээн Кириэс Халдьаайыга Аллан өрүс үрдүгэр турар Эбэ алаас куулатыгар аҥаар илиилээх инбэлиит Киппирийээн Мылаахтыырап оҕонньордооҕу кытта дьукаах олорбуттар. Кытаанах санаа, өһөс буолуу, олоххо тардыһыы күүһүн тыыннаах холобурунан буолбут кырдьаҕас аҥаар илиитинэн анаан-минээн оҥостубут уһун уктаах килиин сүгэтин угун ахтатыгар кыбытан мас хайытарын, угун бэйэтигэр хам кэлгинэн, соҕотох уҥа илиитин таһынан төттөрү далайан хотуурунан от охсорун сөҕө-махтайа көрөрүн билиҥҥээҥҥэ диэри умнубат.

Оччолорго Уус-Ньараҕа көмүс көстөн, хостооһун үлэлэр саҕаланан, олорго таһаҕас таһыытыгар көтөр биэс-алта ууга түһэр сөмөлүөттэр Кириэс Халдьаайыга базаланан, тохтоон көрүнэн-истинэн, сапыраапкаланан ааһаллара. Дима уол кытыл сыырын таҥнары сүүрэн киирэн, лүөччүктэртэн арахпат, тугу эрэ кэпсэтиһэр, сэҥээрэр, ыйыталаһар буолан барбыт. Нууччалыы түргэнник өйдүүр, хамаҕатык саҥарар буолан эрэр уолчаанныын бодоруһаннар, бэл, сөмөлүөттэригэр олордон, өрүс устун сүүрдэн хатааһылатар буолбуттар. Намыһаҕынан көтөн иһэн, дьиэтин үрдүгэр тахсан ырбаахытынан далбаатыы турар уолчааны кынаттарынан иҥнэҥнээн эҕэрдэлээн ааһаллара үһү.

Аны 400-чэкэ ГУЛАГ хаайыылааҕын харабыллыыр «Дальстрой» лааҕырын үлэһиттэрэ кинилэргэ мэлдьи сылдьаллара, үүт, сүөгэй атыылаһаллара. Миитэрэй кинилэрдиин эмиэ мэлдьи алтыһар, умуһахтан бытыылкаҕа, бөтүөҥҥэ үүт таһаарар эбит. Манньатын кэмпиэт, бирээнньик биэрэллэрэ, кэпсэтэллэрэ.

– Көр, оннук нууччалыы саҥара үөрэнэн, бэл, оскуолаҕа Юмина диэн соҕурууттан саҥа кэлбит учуутал кыыска уруокка тылбаасчыттыыр буолбутум. Кини кэпсээнин, тугу диирин оҕолорго сахалыы, учууталбар оҕолор ыйытыыларын, хоруйдарын нууччалыы тылбаастыырым. Нууччалыы билбэтим буоллар, кэлин МГУ курдук улахан үөрэх кыһатыгар туттарсар да кыаҕа суох буолуом этэ.

Оччотооҕу муор-туор, тулаайах уолчаан эрэйдээх тобуллаҕас өйүн-мэйиитин, үөрэҕи ылынымтыа дьоҕурун сөҕөн кэбиһэҕин.

– Кыымнар» били «кулаак сиэнэ» дииллэрэ да, эһэм Ньукулай Ньукулаайабыс Кустуурап–Туйах Ньукуус, архыып докумуонугар сурулла сылдьарынан, 16 ынах сүөһүлээх, чороҥ соҕотох биир аттаах эбит. Кини Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолуо үс сыл иннинэ өлбүт. Онон сорох кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, эһэбин баай этэ дииргэ ханнык да төрүөт суох. Аҕам тыыннааҕар холкуоска киирбэккэ, уонча сүөһүлээх хаһаайыстыбатын тутан биирдэм дьаһанан олорбут. Өлбүтүн кэннэ ийэм Дария Тарасовна холкуоска киирбит. Сүөһү тыына тыыннаах бүгүрү үлэһит дьахтар холкуоска бастыҥ сүөһү көрөөччү буолбута. Сэрии, сут-кураан кырыымчык сылларыгар, кэлин, сэрии кэнниттэн да, ыччат сүөһүнү биир да сүтүгэ суох торолутара, бостууктуу да сылдьан энчирэппэтэ, сүөһүлэрэ үүрүллүбэккэ, кэнниттэн батыһа сылдьар буолаллара.

 

Сап саҕаттан салҕанан үөрэххэ, сырдыкка

– Соҕотох, сааһырбыт ийэбин көрүөм-харайыам диэн үлэлиир санаалаах сырыттахпына, ийэм эрэйдээх өсөһөн туран күүһүнэн үөрэххэ ыыппыта. Тырыттыбыт ыстаанынан тобуктара кытара сылдьарын арынан көрдөрө-көрдөрө: «Үлэҕэ дьол баар дииллэрэ сымыйа. Үйэм тухары үрүҥ харахпын өрө көрбөккө үлэлээбитим түмүгэ бу баар. Дьол диэн үөрэххэ буолуо. Миэхэ кыһаллыма, туох да буолуом суоҕа. Хайаан да үөрэнэ бар», – диэн бастыҥ үлэтин иһин бириэмийэлэммит сүөһүтүн 6000 солкуобайга атыылаан, онон үптээн-харчылаан Дьокуускайга утаарбыта. Онон 1944 сыллаахха 7-с кылаас кэнниттэн эҕэ-дьаҕа буолан, педагогическай учуулуссаҕа үөрэнэ киирбитим.

Оччолорго арҕаа түөрт сылы быһа сэрии күүдэпчилэнэ турара. Аас-туор, тиийиммэт-түгэммэт олох, туохха барытыгар карточнай систиэмэ этэ. Килиэп күннээҕи нуормата үлэһит киһиэхэ 800, оттон устудьуоҥҥа 450 кыраам буолара. Арыы, саахар, туус, онтон да атын бородуукта барыта толуонунан бэриллэрэ.

Баһаартан (билиҥҥинэн ырыынактан) тугу эмэ атыылаһыаххын, истипиэндьийэ харчыта аҕыйаҕа бэрт буоллаҕа. Буулка килиэп 200 солкуобайга атыыланара. Таҥас толуона устудьуоҥҥа төрүт да көрүллүбэт этэ. Уочаракка турааччыларга чугаһаатахпытына, мөлтөх таҥастаахтарбытын «уйди отсюда!» диэн үүрэн ыыталлара. Ол сиэби хаһан уорааччы, талааччы элбэҕиттэн этэ.

Төһө да оннук ыарахан усулуобуйа буоллар, үөрэҕи ылынар дьоҕурдаах Дмитрий Кустуурап бииргэ үөрэнэр, олорор уолаттарыныын үһүө буолан өйөһөн, куомуннаһан туох баардарын, тугу булбуттарын кыттыһан, онон-манан аһаан-үссэнэн, бөрөнөн-сөрөнөн, үһүс сылыгар ийэтэ эмиэ сүөһү атыылаан харчылаан, училищетын ситиһиилээхтик бүтэрбитэ.

 

Олох аһыыта-ньулууна биллэн барбыта

Сэрии сылларыгар Дьокуускайга криминальнай быһыы-майгы тыҥааһыннаах этэ. Түүнүн араас шайкалар, баандалар «былааһы ылаллара». Ыччат, устудьуоннар да икки ардыларыгар мочоолоһуу, охсуһуу тахсара. Олох эрэйин-муҥун, кыһалҕаны бырааптанан, бэрээдэги, сокуону кэһиини күөртээччи хара санаалаахтар бааллара мэлдьэх буолбатах. Омсолооҕо, тутар-хабар структуралар өттүлэриттэн күлүгээннээһин, холуобунай дьыала чахчыларын национальнай «кырааскалыы» сатааһын баара. Устудьуон Дмитрий Кустуурап ол сабыдыалын этинэн-хаанынан билэн, саллан-чаҕыйан турардаах.

– Биир киэһэ утуйар хоспутугар 80-ча милииссийэ көтөн түһэн сээкэйбитин, кинигэлэрбитин, тэтэрээттэрбитин ньэҥнийии кытаанаҕа буолла. Бүтэһиккэ уонча уолу, ол быыһыгар миигин эмиэ тутан илдьэ бардылар. Тиийбит сирбитигэр хос ортотугар хаһан да көрбөтөх улахан остуолум түгэҕэр байыаннайдыы погуоннаах киһи олорор. Ону-маны токкоолоһон баран: «Эн курдук араспаанньалаах баар дуу?» – диэбитигэр: «Баар, культпросвет оскуолаҕа үөрэнэр», – диэн айахтаттаҕым дии… Сэрииттэн кэлбит фронтовигы, тыаттан киирбит учууталы уонна миигин, өссө кими эрэ сонно тута балтараа ый хаайыыга олордон, муҥнаан-таҥнаан баран ыыппыттара. Педучуулуссабытыгар үөрэнэ Булуҥтан тахсыбыт алта уолу, ол иһигэр мин тастыҥ убайбын хаайыыга утаарбыттара. Биһигини тутуу-хабыы төрдө, кэлин билбиппит, өрөспүүбүлүкэ борокуратууратын эргитиитинэн баартыйа Киин кэмитиэтигэр «Саха сиригэр национализм буулаата» диэн үҥсүү сурук тиийбитин, баартыйа обкуомун оччотооҕу бастакы сэкирэтээрэ И.Е. Винокуров саба охсон, 1928 сыллаах курдук эмиэ биир иэдээннээх уураах тахсыахтааҕын уҕарыппыттаах, – Дмитрий Васильевич сымыйанан балылла сыспыт түгэнин, юстиция генерал-лейтенанын иннигэр уу-хаар баһан турбут түбэлтэтин умнубат.

Аны учуулуссаны бүтэрбиттэригэр сэттэ эдэр исписэлииһи Таймыыр долганнарыгар учууталлата ыытарга сорудах кэлбит. Ол эрээри биир да сөбүлэһэр киһи суох буолан биэрбит. Төрөппүттэрин, аймахтарын, билсиилээхтэрин көмөтүнэн ким ыарыһах «ыспыраапкаланан», ким кимэ эрэ ыарыһах буолан, дойдуларыгар ыҥырар аатыран, онтон да атын биричиинэнэн тарҕаһан хаалбыттар.

– Туспар кыһаллар киһитэ суох буолан, соҕотоҕун туран хаалбыт киһини, миигин, утаарбыттара. Ону баара, Туураҕа тиийэн үлэлээн иһэммин, Тунгууска өрүс кытылыгар олохтоохтору кытта бултуу сылдьан халтарыйан хайаттан сууллан эмсэҕэлээммин, дойдубар төннөн кэлбитим, – сэһэргэһээччим сонньуйан ылар. – Ол миэхэ дьол тосхойбутун кэриэтэ буолбута. Дьокуускайга кинигэ издательствотыгар кэриэктэринэн, салгыы эрэдээктэр көмөлөһөөччүтүнэн үлэлээбитим. Манна аан бастаан тылбааска сыстан, олоҕум устата суруксуттуурбунааҕар үгүөрү харчыны аахсар буолбутум. Издательство таһаарар кинигэлэрин аҥаара оччолорго тылбаас этэ. Олох-дьаһах араас эйгэтигэр суруйуулары, оскуолаҕа үөрэх учуобунньуктарын тылбаастаан таһаарарбыт. Аан бастаан төрдүс кылааска аналлаах ССРС устуоруйатын тылбаастаабыппын өйдүүбүн. Түөрт-биэс ыйдаах хамнаһым саҕа элбэх харчыга – гонорар диэҥҥэ тиксэммин соһуйбутум да, үөрбүтүм да.

Анал орто үөрэхтээх, сүүрбэччэлээх Дмитрий Кустуурап ити курдук олох оскуолатыгар балачча үөрэнэн, эриллэн, ситэн-хотон, санаабытын кубулуппат дьиппиэн майгыланан, эдэр сааһыгар эрэллээхтик үктэммитэ. Эбиитин сүүрбэтин туола илик хомуньуус да, хомсомуол да буолбатах эрэт, баартыйа обкуомун сорудаҕынан от үлэтигэр Мэҥэ Хаҥаласка боломуочунайынан тахсан, куура хаппыт тыа холкуостарыгар өрүс арыыларыттан оттуур сир бэрдэрэн, саҥа киистэ аспыт бурдук хаһыҥҥа оҕустарбытын көрөн, сэбиэт бэрэссэдээтэлин уһугуннаран, дьону үмүрү тардан ыһыытаан-хаһыытаан хамаандалаан сииги быанан тартаран түһэрэн, үүнүүнү быыһатан, былаас амтанын билбиттээх.

 

Таатталары соҕуруу үөрэххэ ыыппат кэмнэригэр

Дмитрий Кустуурап улуу өсөһүгэр таһыччы сымыйалаан туран, Москватааҕы судаарыстыбаннай үнүбэрситиэккэ үөрэххэ киирэн турар. Ити 1950 сыллаахха этэ. Саха интэлигиэнсийэтин чулуу бэрэстэбиитэллэрин буржуазнай националистарынан буруйдуур БСК(б)П КК сэкирэтэрийээтин 1928 сыллаах сүлүһүннээх уурааҕа тахсыаҕыттан Саха сиригэр хаста да төхтүрүйэн «националистары», «норуот өстөөхтөрүн» эрэпириэссийэлиир долгун саба халыйбыта өссө да уоста илигинэ, «Таатта дьыалатынан» сибээстээн, ити оройуонтан үрдүк үөрэх киин кыһаларыгар биир да киһини ылбат, үөрэттэрбэт кытаанах дьаһал баара. Баартыйа обкуома ону кыраҕытык кэтиирэ.

– Соҕуруу үөрэнэ барааччылар нууччалыы билиилэрин таһымын бэрэбиэркэлээн диктант дуу, сочинение дуу суруйтараллара. Онно бараары хомуна сырыттахпына, Уоһук Чарин диэн билэр киһим: «Нохоо, дьэ Тааттабын диэн өлөөйөххүнүй. Ыытыахтара суоҕа. Туора сотон кэбиһиэхтэрэ», – диэн сэрэппитэ. Кырдьык, оннук буолта. Сочинение суруйа олордохпуна, Баһылай Сэмэнэп диэн биллэр хапсаҕайдьыт, учуонай, бэрэпэдэбээтэл чугаһаан кэлэн: «Хантан сылдьар киһигиний, доҕоор?» – диэн бэрт ылбаҕайдык ыйыппытыгар: «Куораттан», – диэн ону эрэ кэтэһэн олорбут киһи курдук чап гыннарбытым. Инньэ гынан, биллэр партийнай үлэһит, баартыйа Бүлүүтээҕи, Намнааҕы райкомнарын бастакы сэкирэтээрдэринэн үлэлээбит Михаил Егорович Кустуровка балыйтаран, кини аймаҕа дии санааннар, үөрэххэ аһарбыттара, – диэн Улуу Дьаалы кырдьаҕас санаата кэлэн астына ахтар.

 

Макинтоштаах устудьуон

Дмитрий Кустуурап МГУ-га үөрэммит сыллара улахан олоҕун саамай сырдык, эрчимнээх эдэр сааһын сөҕүрүйбэт чаҕылхай кэмнэрэ. Баардаах баара өтөн, үөрэҕин сэргэ «холтууралаан» «Росполиграфиздат» сакааһынан сойуустуу өрөспүүбүлүкэлэр, уобаластар издательстволара таһаарар матырыйаалларын ырытан рецензия суруйара. Ол курдук Ростов уобалаһын, Кубань, Саха сирин издательстволара таһаарбыт үлэлэрин ырытан гонорар бөҕөтүн аахсара.

– Онно биир рецензияны суруйдахпына 450–500 солкуобайы гонорарыҥ диэн ааттаан биэрэр этилэр. Оттон истипиэндьийэм 100 солкуобайы кыайбата. Инньэ гынан Эмиэрикэттэн кэлбит шевиот таҥаһынан «диагональ» диэн аатырар, барбах тойоттор тиктэрэр матырыйаалларынан көстүүмнээх, макинтоштаах МГУ устудьуонун кылааннааҕа, бэрт мааны киһи буола түспүтүм. Ону бииргэ үөрэнэр оҕолорум ыйыттахтарына: «Ээ, дьээдьэм харчы ыытар», – диэн уҕалдьытан кэбиһэ сылдьыбытым баара, издательстволартан гонорар аахсарбын билэннэр, өрө ынньаҕалата түспүттэрэ. Хайыахпыный, икки уолу Москуба биир саамай бастыҥ эрэстэрээнигэр илдьэн аһаппыттаахпын. Онно аны «заместитель председателя правительства Якутии» диэн күлүү-элэк курдук тыллаһар үгэстэммиттэрэ.

Дьиҥинэн, бу иһэ истээх, КГБ-лар сорудахтарынан контрреволюционнай ис хоһоонноох кинигэлэри, литератураны аһарбат, таһаарбат хонтуруоллуур дьаһал этэ. Өлүү түбэлтэлээх диэбиккэ дылы, Саха сиринээҕи издательство таһаарбыт кинигэтигэр «политическай» диэн ааттанааччы алҕас көстөн, «Росполиграфиздат» бу кинигэ кыһата мөлтөхтүк үлэлиир, салалтаны уларытыҥ диэн обкуомҥа анаан-минээн сурук ыыппыттаах.

Олоххо атын көрүүлэрдээх

– МГУ-га үөрэнэ сырыттахпытына, атын дойдулар баһылыктара, бэйэбит миниистирдэрбит, аатырбыт суруйааччылар, артыыстар, оччотооҕу олоҕурбут үгэһинэн, үгүстүк ыалдьыттыыллара. Индияттан Неру, Эмиэрикэттэн Никсон, Ирантан Реза Пехлеви курдук үгүс улуу да, үтүө да дьону кытта көрсүһүү биһиэхэ иккис үнүбэрситиэккэ үөрэммиккэ тэҥнээҕэ. Холобур, академик Н.Н. Баранскай, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ В.В. Мацкевич, суруйааччы, Социалистическай Үлэ Дьоруойа буолбут К.М. Симонов кэллэхтэринэ, көрсүһүү арыт мөккүһүү аҥаардаах, сүрдээх истиҥ буолара. Миниистир Владимир Мацкевич кэпсээниттэн Англияҕа, Эмиэрикэҕэ тыа хаһаайыстыбатын таһыма үрдүгүн, 25 тыһыынча кууруссалаах пиэрмэҕэ тыраахтар көлөлөөх соҕотох киһи үлэлиирин аан бастаан билэн сөхпүппүт. Оттон Индия вице-президенэ Радхаркришнан: «Европа дойдулара илин дойдулары халаан сайдыбыттара. Ол кэскилэ суох. Дьиҥнээх сайдыы илин дойдулартан тахсыаҕа», – диэн оччолорго аһаҕастык этэрэ, – Дмитрий Васильевич сөҕө, бэркиһии кэпсиир.

Устудьуон Дмитрий Кустуров сайыҥҥы каникулларыгар бииргэ үөрэнэр доҕотторун кытта Арассыыйа киин уобаластарынан анаан-минээн кэрийэ, ону-маны үлэлээн харчылаһа, нуучча тыата хайдах олорорун, олох таһыма төһө сайдыылааҕын-хаалыылааҕын илэ көрө, кыраһыын лаампалаах, абырахтаах ыстааннаах, самнархай дьиэлээх боростуой норуоту кытта алтыһа, санаатын билсэ айанныыр, кэрийэр этэ. Итинник сырыылара, аан дойду, дойду биллиилээх бэлитиичэскэй, судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэллэрин этиилэрин-тыыныыларын иҥэриниитэ, бэйэтэ этэринэн «иккис үнүбэрситиэтэ» эдэр киһи олоҕу көрүүтүн, олоххо сыһыанын, идеология, бэлиитикэ боппуруостарын сыаналааһынын тосту уларыппыта. МГУ-ну бүтэрбит атын өйдөөх-санаалаах киһи дойдутугар эргиллибитэ. Эргиллибитэ туоратыллаары, оройго охсуллаары. «Диссидиэн» дьаралыга иҥэриллээри.

 

Муннуга бэриллии, оройго охсуллуу

– Дойдубар эргиллэн, Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар эрэдээктэринэн анаммытым. Ол кэмҥэ кыһа туох да былаана суох, саха суруйааччыларын айымньыларын, дьоҥҥо-сэргэҕэ күннээҕи олоххо туһалаах кинигэлэри туора анньан, учуонайдар геологияҕа, биологияҕа нууччалыы научнай үлэлэрин Москваҕа, Новосибирскайга таһаартаралларын оннугар, манна таһаартара олороллоро. Ону утарсаммын, тохтотон, сыл курдук мөккүөрү тардан, обкуомтан оройго охсуллубутум. Обкуом сэкирэтээрэ: «Туох буолбут Кустуурабый. Ким кинини, Таатта киһитин, үрдүк үөрэххэ ыыппытай?» – диэн уордайан остуолу охсубут этэ. Инньэ гынан, ССРС НА Саха сиринээҕи салаатыгар, сол да учуонайдарга, үлэҕэ ыытыллыбытым. Кэлин, бэйэм научнай бибилэтиэкэҕэ үлэлииргэ күһэллибит кэммэр, аспирантураҕа киирээри ыйыталаспыппар, «кини курдук киһини наукаҕа киллэрбэппит» диэн аккаастаан тураллар. Итинник мунан-тэнэн, оройго охсуллан, муннуга бэриллэн, «диссидиэн» аатыран, 1959 сыл балаҕан ыйыгар сахалыы тахсар саамай улахан хаһыакка – «Кыымҥа» кэлбитим. Онно түөрт ыйынан, бэйэбэр соһуччу соҕус, эппиэттиир сэкирэтээр солбуйааччытынан анаабыттара. Эрэдээксийэҕэ кэлэрбэр кэм да биир кырдьаҕас: «Икки улахан тэрилтэҕэ сүгүн сылдьыбатах киһини биһиги хайдах үлэһит оҥостобут?» – диэн эппитин кэлин истибитим.

Дмитрий Васильевич «МГУ курдук үрдүк үөрэхтээх киһини кэмигэр өрө таһааран, үүннэрэн райком сэкирэтээрэ, обкуом, совмин үлэһитэ дуу буолтум буоллар, кырдьар сааспар үгүөрү биэнсийэлээх буолуом этэ» диэн сонньуйан ыларын иһиттэхпинэ: «Ээ, Дмитрий Васильевич, бар дьоҥҥор, норуоккар айбыт-туппут үлэҕинэн үйэлэргэ ааккын ааттатар суоруллубат-сотуллубат суоллаах-иистээх улуу суруналыыс буоллаҕыҥ дии!» – диэн алы гынабын.

 

Дьоруой үрдүк аатын туруулаһыы

– Биирдэ 1943 сыллаахха саас «Боевой листок» диэн ааттаан эркин хаһыатын таһаарбыттара. Мин онно Сүөдэр Охлопков туһунан суруйбуттарын сонурҕаан, нэдиэлэ устата хас сарсыарда аайы кэлэн ааҕарбын өйдүүбүн. Ол да иһин эбитэ дуу, кэлин сэрии тиэмэтиттэн туора турарым табыгаһа суох буолбут быһыылаах, – кырдьаҕас хаһыатчыт инньэ 60-с сыллартан сүрүн тиэмэ оҥостубут, элбэҕи ситиспит айар үлэтин ырытан, анааран көрөр. – Хаһыакка күннээҕи үлэм таһынан, быстахтык ыллахха, Саха сириттэн сэриигэ ыҥырыллан барбыт үс Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын-суолун ирдэһэн булан чопчулаан дьоруойдар испииһэктэригэр киллэттэрбитим. Ол курдук Семен Васильевич Достовалов фроҥҥа Алдантан барбытын 1967 сыллаахха Чита уобалаһыгар сылдьан билбитим. Фроҥҥа эмиэ Алдан куораттан барбыт Иван Петрович Папышев кимин-тугун туһунан фото-кэрэспэдьиэн Виктор Яковлевтыын 1968 сыллаахха ким-хайа иннинэ хаартыскалаан таһаарбыппыт. Бэйэбит уолбут, Уус Алдан Тандатыттан төрүттээх Дьоруойбут Владимир Денисович Лонгинов араспаанньата «н» буукубата суох «Логинов» диэн сурулла сылдьарын көннөттөрбүтүм. Олохторугар кыһалҕалаах сэрии бэтэрээннэригэр туруорсан хааччыллыылаах дьиэ-уот бэрдэрэри ситиспитим эмиэ баар. Саха сириттэн сэриигэ сылдьыбыт сорох буойуннар тустарынан кинигэм ахсаана, таҥан оҥорбуппун киллэрдэххэ, уончаҕа тиийдэ.

Түбүгүрүүм биир боччумнаах түмүгэ Улуу Кыайыы 20 сыла туолуутугар, 1965 сыллаахха, Федор Матвеевич Охлопковка Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын иҥэрэри ситиһиим этэ.

Охлопковтар, Кустуровтар сэрии иннинэ бөһүөлэккэ ыаллыы олорбуппут. Крупская аатынан холкуос чилиэннэрэ этилэр. Сүөдэр эмиэ Федор Матвеевич Охлопков I–Батыйахаан диэн убайдааҕа. Абаҕабыныын Дьөгүөр Кустуураптыын табаарыстыы-доҕордуу бөҕө этилэр. Аҕам тыыннааҕар икки бөҕө-таҕа, кыанар дьон өрүһүнэн кэлбит таһаҕаһы, аһы-үөлү баарсаттан сүөкүүллэрэ, тириэрдиллиэхтээх сиригэр тиэйэллэрэ-таһаллара. Сэрии, сут сылларыгар, аҕабыт өлбүтүн кэннэ, Батыйахаан барахсан туох кыалларынан көмөлөһөр, өйүүр, сыарҕалаах атыгар олордон илдьэр-аҕалар буолара. Ол махталым биир сылтаҕынан Федор Охлопковы дьоруой оҥорорго турунуум буолуон сөп, – диир Дмитрий Васильевич.

Дмитрий Кустуров Охлопков бойобуой сырыыларын туһунан докумуоннары, матырыйааллары икки сайын (1963–1964 сылларга) Подольскайга архыыпка киирэн хомуйбута. Федор Охлопков туһунан бэчээккэ уочаркаттан информацияҕа тиийэ 132 матырыйаал тахсыбыт. Араас сирдэринэн тэлэһийэн, кини бииргэ сэриилэспит, кинини билэр дьону көрсүтэлээн ахтыыларын, хаартыскалары, докумуоннары оҥоойугу толорор курдук хомуйсубута.

– Сэрии кэмигэр снайпер Охлопков туһунан элбэҕи суруйбут байыаннай кэрэспэдьиэни, майор Попелы Казахстаҥҥа Кырыс сир телеграфнай ааҕыныстыбатыгар булан көрсөн, элбэҕи чуолкайдаспытым. Архангельскайга олорор байыаннай фото-кэрэспэдьиэн Коробицын түһэрбит Охлопков снайпер бинтиэпкэлээх олорор биллэр хаартыскатын ылбытым. Федор Охлопков Дьоруой буолбут сураҕын истэн, Уралга олорор бойобуой доҕоро «Тыыннаах эбиккиттэн наһаа үөрдүм, эҕэрдэлиибин. Эн суруккун быраатым суругунааҕар даҕаны кэтэһэбин» диэн суруйбута. Чукоткаттан саха геолог Бустенгин Атласов «оҕо эрдэхпиттэн киһи буоларбар эн сабыдыалыҥ улахан. Киэн туттабын. Чиэһинэйдик үлэлиирбин, олорорбун эйиэхэ биллэрэрим наада» диэн тыллардаах суруга кэлбитэ.

Ити түмүгэр 80-тан тахса сирэйдээх ыспыраапканы 1965 сыллаахха бэлэмнээбиппит. Ол докумуону ССКП обкуомугар, уобаластааҕы байыаннай комиссариакка, ССКП КК наҕараада отделыгар ыыталаабыттара. Сэрии кэминээҕи II Прибалтикатааҕы фронт командующайыгар маршал И.Х. Баграмяҥҥа сурукпун ыстаабыгар илдьэн хаалларбытым.

Аатырбыт снайпер Федор Охлопков Дьоруойга бастаан 1944 сыл бэс ыйын 23 күнүгэр түһэриллибит. Дьоруой сулуһун оннугар Бойобуой Кыһыл Знамя уордьанын туттарбыттар. Онон наҕараадаламмытынан ааҕыллыбыт. Ону мин Дьоруойга иккиһин түһэриллибит докумуонун буламмын, Саха АССР уобаластааҕы байыаннай хамыссарыйаата докумуону иккиһин түһэрэригэр төһүү буолбутум. Оччолорго, Улуу Кыайыы 20 сыллаах үбүлүөйүнэн сибээстээн, дойду үрдүнэн 12400 киһи Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатыгар түһэриллибит этэ. Дьыала хамсааһына олус бытаана. Биһиги түһэрбит докумуоммут 1965 сыл муус устар 11 күнүгэр диэри Иркутскайга тиийэн иҥнэн сытара. Ону түргэтэтээри, дьыаланы иккистээн толорон баартыйа илиинньэтинэн ыытыахха наада буолбута. ССКП обкуомун бастакы сэкирэтээрэ С.З. Борисов этиини ылынан, түргэтэтэргэ дьаһайбыта. Докумуон оҥоруутун Гавриил Чиряев салайбыта. Иван Спиридонов диэн учуонай, биир бэчээт секторын үлэһитэ уонна мин буолан үлэлээбиппит. Онон 1965 сыл муус устар 20–21 күннэригэр докумуону бэлэм оҥорбуппут. Ити кэмҥэ Гайсмен диэн оруобуна манна кэлэ сылдьар Киин Кэмитиэт инструктора Москвалыырыгар докумуону сиэбигэр уган ыыппыппыт. Инньэ гынан, Федор Матвеевич Охлопков Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатыгар түһэриллэр дьыалата кэмигэр тириэрдиллэн, сөптөөх быһаарыы ылынылларыгар быһаарар суолталаммыта. Сэбиэскэй Сойуус маршала И.Х. Баграмян саха чулуу уола, Аҕа дойду Улуу сэриитин аатырбыт снайпера Федор Матвеевич Охлопков Дьоруой үрдүк аатын сүкпүтүнэн аан бастакынан саха норуотун эҕэрдэлээбитэ. Оттон маршал И.С. Конев «Арассыыйа улуу снайпера» диэн ааттаан тэлэгирээмэ ыыппыта, – Улуу Дьаалы суруналыыс, хаһыатчыт Дмитрий Кустуурап дойдутун, норуотун туһугар оҥорбут улуу дьыалатын, түбүктээх, түмүктээх үлэтин туһунан күннээҕи дьыала курдук бэрт холкутук кэпсиир.

Дьиҥинэн, Дмитрий Васильевич улуу снайпер, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Охлопков туһунан «Аатырбыт снайпер», «Сержант без промаха» кинигэлэрин дьон-норуот киэҥник биһирээбитэ, ылыммыта, ааптарга дириҥ махталын эппитэ. Учуонайдар, идэлээх дьон үрдүктүк сыаналаабыттара: «Дмитрий Васильевич Кустуров үйэлэргэ аатын ааттатар өйдөөх уонна баараҕай үлэни суруйда. Кыһыл көмүс сулус кавалерын туһунан кинигэтэ – кини айар үлэтин умуллубат сулуһа!» – диэн учуонай, ТЛИИ ыстаарсай научнай үлэһитэ И.Г. Спиридонов 1992 сыллаахха сыаналаан турар. Хайдахтаах үрдүк сыанабылый!

 

Хорсун хаһыатчыт сотуллубат суола

– Биһиги хаһыаппыт, «Саха сирэ», өрөспүүбүлүкэҕэ бэрэсидьиэн былааһа олохтонуоҕуттан ыла ол былаас дьаһалларын норуокка тириэрдэн, саҥа үйэ хаһыатын оруолун толорор аналлааҕа. Оннук үрдүк аналын муна-тэнэ барбакка, эрэллээхтик саҕалаабыта диэн ураты тутан этиэх тустаахпын. Ол курдук, туох былаас кэлбитин, тугу халбаҥнаабат сорук быһыытынан ылынарын норуоппутугар биллэрэ-өйдөтө охсуохтаах этибит.

Оччолорго мин биэнсийэҕэ тахсыбыт, хайыы-үйэ 61 сааспар үктэммит кэмим этэ. Ол да үрдүнэн кэл, үлэлээ диэбиттэригэр тута сөбүлэммитим. Онуоха бэрэсидьиэн былааһа диэн тугун өйдөтүһэр үс ыстатыйаны ол эрэ иннинэ таһаартарбытым сылтах буолбута. Бастакы ыстатыйаларбын дьон хайдах ылыммытын субу диэн чопчу этэр кыаҕым суох. Оттон бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев ыҥыран ылан миигин кытта кэпсэтэн турардаах. Онно мин – уруккута былаастан үтүрүллэ сылдьыбыт киһи – ону бэрэсидьиэнтэн кистиирим сатаммат этэ. Михаил Ефимович: «Истибитим», – эрэ диэн кэбиспитэ. Сотору иккиһин көрсөн уһуннук, балтараа чаастан ордук кэпсэппиппит.

Онтон ыла, 1991 сылтан 2002 сыл үүнүөр диэри, тус үлэм таһынан, бэрэсидьиэн туох дьаһалы таһаарар да, ону дьон ылынарыгар олук үктээн, суруналыыс хараҕынан көрөн ырытар түбүккэ түспүтүм. Ол түбүгүрүүм икки өрүттээҕэ: соҕурууҥҥу киин бэчээт, олохтоох оппозиция, чуолкайдаан эттэххэ уруккуларыныы санаалаах бэйэбит хомуньуустарбыт киириилэрин-тахсыыларын утарыахтаах этим.

Бастатан туран, Михаил Николаев боччумнаах дьаһалларын, ордук сир баайын, чуолаан алмааһы туһаныыга сыһыаннаах өттүн киин бэчээт самнара сатыыр адьынаттааҕа. Киирсии кытаанаҕа онно этэ. Өрөспүүбүлүкэ үксү бэйэтэ дьаһаныахтааҕын, суверенитеты ылары биллэрбитин «бу тугуй, Арассыыйаны үрэйии буолбатах дуо?» диэн уолуйуу бөҕө оргуйбута. Михаил Ефимович, Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Борис Ельцини доҕордуу сыһыанынан бэйэтигэр тардан, соҕурууҥҥу хас да үрдүк сололоох чунуобунньугу илиитигэр ылан, бэриммэтэҕэ.

Оттон мин, кэрэспэдьиэн быһыытынан, соҕурууҥҥу киириигэ-тахсыыга хардаран, арааһа, сүүстэн тахса ыстатыйаны суруйбут буолуохтаахпын. Сорохтор автономияны букатын да эстэрэр санааны сорук оҥостон тиийэн кэлитэлииллэрэ. Оннук дьээбэни-баабаны кэм-кэрдии ирдэбилинэн сөпкө утарбыт эбиппин диэн билигин, кырдьан олорон, астына саныыбын.

Тугу барытын тэҥнээн көрдөххө билэҕин. Саха Өрөспүүбүлүкэтин курдук науканы, норуот үөрэҕириитин, култуураны, доруобуйа харыстабылын быыһаан ылбыт эрэгийиэн адьас соторутааҥҥа диэри Арассыыйаҕа суоҕа. Тутуу тыа да сиригэр тэтимнээхтик барар. Алмаас бырамыысыланнаһа салгыы үүнэр-сайдар. Аны Ленскэй улууһугар Таалакаан ньиэбэ хостонор. Михаил Ефимович оччолорго биир суолу – Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэрин, кыраайдарын, уобаластарын Сэбиэскэй Сойуус курдук саба баттаан олорбокко, барыларыгар сайдар кыах биэрдэҕинэ эрэ бэйэтэ өрө көбөн тахсыан, сайдыан сөптөөҕүн чопчу өйдөөбүтэ. Бу саҥа кэм модьуйуута этэ. Бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев бар дьонугар саҥалыы дьаһанан, саҥалыы үлэлээн, кэскилбитин уһаныаҕыҥ диэн биирдэ эрэ эппэтэҕэ. Кини үтүөтүн бар дьоно умнубаттар диэн түмүкпэр өссө төгүл санатыахпын баҕарабын. Кини – Арассыыйа дьиҥнээх федерализмҥа киириитин хааччыйбыт дойду бас-көс дьонуттан биирдэстэрэ этэ, – бастакы бэрэсидьиэммит биир санаалааҕа, саха суруналыыстыкатын аксакала, публицист, аналитик хаһыатчыт Дмитрий Васильевич Кустуурап, үөрүйэҕинэн, санаатын аһаҕастык үллэстэр.

 

Хаһыат, бэчээт наадатын олох бэйэтэ көрдөрүөҕэ

Олох муудараһынан толору, идэтийбит хаһыатчыт бөлүһүөктүүрэ оруннаах:

– Ону-маны сэҥээрэр буоламмын, хаһыаттары сурутабын, ааҕабын. Устуоруйа чахчыларын интэриэһиргиибин. Оннук кинигэлэри ааҕабын.

Кэнникинэн бэчээттэнэр кумааҕы хаһыат атарахсытыллан, устунан олох да тахсыа суоҕа, сүтүө диэн этэллэрин олох ылыммаппын. Оннук буолара сатаммат. Дьон ааҕарын таптыыр, сахалар хаһыаты ааҕарбыт хааммытыгар, геммитигэр баар төрүт дьарыкпыт, үтүө үгэспит. Ону туора сотор, эмискэ бырахтарар сыыһа. Норуот тылын, суругун-бичигин – духуобунай баайын суох оҥоруу норуоту эһэргэ, симэлитэргэ тэҥнээх бырастыы гыныллыбат ыар буруйу, аньыыны оҥоруу буолар. Аныгы сайдыылаах салайааччылар ону өйдүөх тустаахтар. Бэчээт, хаһыат наада буоларын олох бэйэтэ көрдөрүөҕэ, ирдиэҕэ.

Мин хамнас эрэ туһугар үлэлээбэтэх эбиппин диэн астына саныыбын. Дьон олоҕо тупсарын, дьон кыһалҕата быһаарылларын туһугар, төрөөбүт-үөскээбит Сахам сирин туһугар бу улахан олохпун анаатым, – диэн уһун-киэҥ сэһэргэһиибитин түмүктээн, 95 саастаах Миитэрэй Баһылайабыс – Улуу Дьаалы Кустуурап убайбыт илии тутуһан, «эдэр дьон кытаатыҥ, айан-тутан, үлэлээн-хамсаан биэриҥ» диэн алгыы, атаара хаалла.

 

Иван Ксенофонтов–Силиги,

«Кыым», «Саха сирэ» хаһыаттарга бииргэ

үлэлээбит, үөрэппит-такайбыт уола

 

Чолбон. – 2025. – № 10

Тарҕат:

Подписаться

Салгыы аах

Сүбэлиибит