Үтүө, үрдүк өйдөөх, төлөн сүрэхтээх киһи уһугулаан да сытан, дьиҥ үйэтигэр-сааһыгар тулхадыйбатах көрүүлэрин, өйүн-санаатын ыһыктыбат буолар эбит. Ону учууталбыт, Василий Никитич, барыан аҕыйах хонук иннинэ итэҕэппитэ. Биһиги ыар ыарыыга ылларан сытар киһи өссө да инникини, кэнэҕэскини анаарар күүһүн көрдөрө, ситтэрбэтэх санааларын билигин да өркөн өйүнэн куоһуу сытарыттан сөрү диэн сөхпүппүт.
Бу бараары сытан, балаҕан ыйын 6 күнүгэр, Василий Никитич биһиэхэ балтараа чаастаах академическай холоонноох лиэксийэни аахпыта. Баартын эрэ кэннэ тиһэх эбит диэн, дьэ, өйдөөтүбүт. Саҥата уруккутунуу сэниэлээҕэ, сэбэрэтэ ырааһа, көрөрө-истэрэ сэргэҕэ – бары хайдах эрэ сылаас, сырдык эйгэҕэ куустарбыппыт…
Дьэ, кини тугу сэһэргээтэ?
Билигин ырыта санаан көрдөххө, быыһыгар бытыылкалаах уутуттан омурдан ылан, айаҕын сайҕана-сайҕана, бэрт дириҥ ис хоһоонноох үйэлээх санаалары этитэлээбит эбит. Ол туһун хайдах өйдөөбүппүтүнэн биир идэлээхтэрбитигэр билиһиннэрэбит. Баҕар сороҕун сыыһа-халты да соҕустук өйдөөбүт буолуохпутун сөп, ону баалаамаҥ. Бэркэ болҕомтолоохтук истибиппит эрээри, кини туһугар уйулҕабыт хамсааһына, ыарытыйарын чугастык ылыныы сорох санааларын ситэтэ суох, халымыр соҕустук ылынарбытыгар тиэрдибит буолуон сөп.
Бастакыта, «Мин, тулаайах улааппыт киһи син, бэрт олоҕу олордум диэн сананабын. Эдьиийим барахсан батыһыннара сылдьан киһи гыммыта. Олохпор улахан тапталы билбит киһибин, бастакы кэргэним да, иккис кэргэним да миигин таптал сылаас эйгэтинэн угуттаатылар… Оҕолорум дьон сиэринэн олоххо суолларын тобулунан олороллор, бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн сылдьыахтарын наада… Итинник».
Иккиһинэн, «Үлэбэр эмиэ табыллыбыт киһибин. Бэйэм төһөнү кыайарбынан, сатыырбынан саха ыччатын үөрэтэн кэллим… Бэйэлэрэ этэллэринэн, Василий Никиитис, эн биһиэхэ элбэҕи биэрбитиҥ, биэрэҕин дииллэр. Онтон, биллэн турар, сүргэм көтөҕүллэр. Ол гынан баран, сиппэтэҕим, оҥоруохтааҕым хара баһаам буоллаҕа… Сыта, эмтэнэ түһэн баран, баҕар, туран кэлиэм дии, оччоҕо устудьуоннарбар тиийиэм, лекцияларбын ааҕыам, санааларбын этиэм».
«Чэ, ол эрээри, хайдах буолар, санаам син бөҕөх», – диэбитигэр биһиги хайдах эрэ эгди буолан, сүргэбит көтөҕүллэн, салгыы кини этиилэрин дириҥ ис номохторун ырытар, ыатарар түбүгэр түспүппүт.
Үсүһүнэн, «саха улахан үйэлээх итэҕэллээх норуот, ол Өксөкүлээх, Ойуунускай айымньыларыгар баар. Ону күүскэ, сөпкө тириэрдиэххэ. Итэҕэл – норуокка олоҕун оҥкула, тирэҕэ буолар. Норуот итэҕэлигэр олоҕуран, айымньыны тиэрдии көдьүүһэ саарбахтаммат, ону болҕойуҥ!» – диэн биһиги долоҕойбутугар улаханнык киллэрэ илик суолбутун сорук курдук эппитэ.
Төрдүһүнэн, «саха кылаассыкатын, кылаассыкатын эрэ буолуо дуо, литературатын чинчийэр үөрэх ис хоһоонугар сүүрбэһис үйэ отутус сылларыттан олоҕурбут хайысхаттан ураты, ис дьиҥ сахалыы көрүүлээх, саха уус-уран кэтэхтээх мындыр санааларын, эстетикатын диир сөбө дуу, саха ураты өйүнэн чинчийии эрэйиллэр курдук ээ. Ол кыаллара оннук хайысха сыыйа киирэн барара буоллар туох эрэ хамсааһын тахсыа этэ дии саныыбын», – диэбитэ.
Салгыы: «Саха литературатын дириҥээн үөрэтиини аҕыйах бастыҥ айымньыттан саҕалаан, умсугутан үөрэтии нөҥүө тиэрдиэххэ сөп этэ», – диэн этиитигэр билиҥҥи оҕо, ыччат уус-уран литератураны аахпат буолбут кэмигэр кэрэхсэтии, умсугутуу, уйулҕаларын хамсатыы күүһүн таба тайаныы суолталааҕын уот харахха быһааран биэрбитэ. Классиктарбыт айымньыларынан эрэ ааҕыыны тилиннэрэр, ыччаппытын киһилии майгыга, сиэргэ иитэр кыахтаахпытын хаста да хатылаан бигэргэппитэ. «Тылбыт сүмэтэ онно сытар. Кэлиҥҥигэ Николай Лугинов „Кустук”, „Суор“ сэһэннэрэ дириҥ, мындыр санааны этэр, ааҕааччыны толкуйдатар философиялаах айымньылар уонна Наталья Харлампьеваҕа оннук дириҥээһиннэр эмиэ бааллар», – диэн түмүктээбитэ.
Бэсиһинэн, тылбааска таһаарыылаахтык үлэлиир кэм ирдэбилэ буолла диэн санаатын эппитэ. «Саха ураты дириҥ толкуйдааҕын, итэҕэллээҕин бары омукка тиэрдэр суолу тутуһуохха баара, оччоҕо эрэ саханы сыаналыахтара, кинилиин аахсыахтара. Оннук күн-дьыл, кэм тосхойдо, ону төлө түһүө суох баара», – диэн бэлиэтээбитэ.
Алтыһынан, Баһылай Никиитис кэлин Өксүөнтүй Муордьунабы, Суорун Омоллоону кытта өрүү бииргэ сылдьартан туттунар буола сылдьыбытын эппитэ. «Бэйэтэ тус толкуйа суох, наар улахан дьону батыһа сылдьар, кинилэр өйдөрүнэн толкуйдуур» диэн сиилиэхтэрэ диирим. Дьиҥэ, бэйэлэрэ ыҥыраллара. Сыыһа гыммыппын. Суорун сыаналаан, өрүү ыҥыран, аттыгар илдьэ сылдьыбытын хойутаан өйдөөтүм. Киһим барыа диэн өйгө да суоҕа», – диэн хомолтотун биллэрбитэ. Итини истэн олорон маннык санаа миэхэ эрэ киирбэт эбит, оннооҕор Баһылай Никиитис курдук улахан учууталга, улахан киһиэхэ эмиэ кииртэлээн тахсар эбит диэн сөҕө санаабытым.
Былатыан Ойуунускай туһунан кэпсии сытан, Никиитис биирдэ Өксүөнтүй Муордьунаптан: «Ойуунускай «Кыһыл Ойуунун» таайыллыбат таабырыннарын, дириҥ түгэх санааларын хайдах итинник өй-санаа дириҥ далааһынынан этэн-тыынан, суруйан кэбиспитэ буолуой?» – диэн ыйыппыппар, мүчүк гынан баран хардарбыта: «Ол мүчүҥнээбитин билигин да умнубаппын. Ол мүчүк гыныыга, «…Бэйэтэ да билбэтэ буолуо!» диэн тылга абааһы көрүү буолбакка, дириҥ таптал, өйүнэн өлбөт буолууттан астыныы бэлиэтэ баара диэн көрбүтүм. Ойуунускайга этиттэрии күүһэ баара чуолкай. Поэма хас тылын ыараҥнатан ырытыы олус туһалаах буолуо этэ, ону өйдөөн, харыстаан оҕоҕо тиэрдиэхпитин наада», – диэнинэн түмүктээбитэ.
Онтон «Кыһыл Ойуунтан» өйүттэн этэн эҕэлдьитэн барбыта:
Сир ийэ иэнигэр
Сидьиҥ быһыы сириэдийдэ,
Орто дойду уолуйда,
Олох-дьаһах дьадайда,
Чаҕыйда-чачайда…
Салгыы балачча уһуннук тылыттан тылыгар түһэрэн уус-ураннык ааҕан соһуппута. Поэманы тылыттан тылыгар билэрин, өрүү ааҕарын билэбит эрээри… бу түгэҥҥэ улуу Ойуунускай тыынынан тыына сытара биһигини долгуппута!
Ити түгэҥҥэ кэргэнэ Анастасия Петровна кэлэн уутун иһэрин санаппытыгар: «Мин оҕолорбун мөҕөҕүн дуу, олох мөҕүмэҥ», – диэн өссө дьээбэлэнэн, аны бэйэтэ мүчүк гынан ылбыта. Биһиги буоллаҕына көмүскэппит дьон буолан, эгди буола түспүппүт, үөрбүппүт. Арааһа, инникибитин эмиэ арчылаатаҕа буолуо дии саныыбыт.
Тоҕо эрэ бу түгэҥҥэ Василий Никитич: «„Норуот күүһэ – өйүгэр, өйүн күүһэ – тылыгар“ этиини урут ким эппитэ биллибэт ээ. Ол эрээри мин өйүм-санаам эмиэ бу курдук. Ону өрүү этэбин. Саха норуота – улуу норуот. Ону төрөөбүт тыла кэрэһэлиир», – диэн бэлиэтээн эппитигэр, учууталбыт барахсан эмиэ идэтинэн кэмчиэрийдэ дии санаабыппыт. Устудьуон аймах кини бу санааны лиэксийэлэригэр өрүү этэрин истэн, ылынан кэллэҕэ ээ. Ити уот харахха этиллибит тыллар – Василий Никитич Протодьяконов тыллара.
Василий Никитич ыар ыарыыны кытта охсуһа сытан, өйө-санаата барыта норуотун кэскилин туһунан түмүллүбүт санааларын, үөрэх-сайдыы кыһалҕаларын ырытыы тула эргийэрэ – чахчы да өлбөт өркөн өй, норуокка итии, төлөн таптал көстүүтэ буолара саарбахтаммат. Биһиги учууталбыт оннук киһи! Саха норуота балысхан сайдыы, түһүү-тахсыы күөнүгэр, бэйэтин кутун-сүрүн ыһыктыбакка атын норуоттары кытта тэҥҥэ хардыылаатын диэн, «өйүнэн өлбөт» суолун ыйа-кэрдэ, кыһалла сыппыта…
«Чэ, кыргыттаар, бүгүҥҥү лиэксийэ манан бүттэ. Сороҕун аныгыс сырыыга…» – диэбитэ. Учууталбыт төлөн уоттаах сүрэҕэр, мындыр өйүгэр, уҕараабат дириҥ толкуйугар сүгүрүйэ, эрэл кыымнаах тарҕаспыппыт.
Кини өрүү баарыгар, баар буолуохтааҕар үөрэнэн хаалбыт курдукпут. Хайдах да буолбутуҥ иһин (олоххо араас буолар), онтон тутулуга суох хаһан баҕарар эйиэхэ биир тэҥ истиҥник сыһыаннаһар, эркин курдук эрэнэр киһилээх буолуу дьол буоллаҕа дии… Ону учууталбыт Баһылай Никиитис бу орто дойдуттан баартын кэннэ ордук күүскэ өйдөөбүт курдукпут. Кырдьык даҕаны, учууталбыт барахсан элбэх көлүөнэ устудьуон ыччакка, кэлин учуутал, араас идэлээх дьоҥҥо мындыр өйүнэн, киэҥ көхсүнэн, сымнаҕас майгытынан, чараас уйулҕатынан – барыбытыгар ытык убай, улахан доҕор, духуобунай аҕа!
Тылбыт да, биридимиэппит да күөмчүлэнэр түгэннэригэр дорҕоонноох саҥата элбэхтик суон дурда, халыҥ хахха буолбута, буола да туруоҕа!
Евдокия Поликарпова, Ульяна Флегонтова
Чолбон. – 2018. – №9