Тирэх буолбут тиитим

Эйиэхэ, тиит маспар, махтана саныыбын…

Дьөгүөр бүгүн үүтээнигэр баран иһэн анаан туораан, Сындыыһын дьулурҕатык айаннатан, санаалаах сиригэр күн өссө үөһэ эрдэҕинэ тиийбитэ. Ата да, иччитин туругун өйдөөбүттүү, ол сиргэ чуо тиэрдибитэ. Кэлиҥҥи кэмҥэ хайдах эрэ дьикти түүллэри түһүүрүн, туохтан эрэ туоххаһыйар санаа кииртэлиирин иһин дьиксинэ санаан, хайаан даҕаны онно тиийдэхпинэ табыллар диэн арахсыбат санаатын толорон бу тиийэн кэллэ. Тиитэ барахсан, кэллиҥ дуо диэбиттии, көмүс көмнөҕүнэн сандааран көрүстэ. Дьөгүөр, тиитин кууһан туран, тоҕотун бэйэтэ да билбэккэ, уйадыйан, хантан кэлбитэ биллибэккэ хаалбыт хараҕын уутун атыттан кистээн туора сотунна. Уоскуйан, тыын ылан баран, тиитин төрдүгэр ааспыт олоҕун кинигэтин лиистэрин арыйан саныы олордо…

Кини уонунан оҕоттон чороҥ соҕотох тыыннаах хаалан ийэлээх аҕатын, эбэтин тапталларыгар сөтүөлээн улааппыта. Айылҕа бу дьиэ кэргэни аһынан, сүтүктэрин ситэрэрдии уол төрүөҕүттэн төрөлкөй, майгылаах бастыҥа, дьүһүннээх үтүөтэ буолбута. Аҕата, таһыттан көрдөххө биирдэ да мичик аллайбат, куруутун тугу эрэ саныы сылдьар Охонооһой, уолун туһа кэллэҕинэ, дьэ сымнаҕас бөҕө, сылламтаҕай бөҕө буолара. Ол эрээри эр киһилии, дьон көрөрүгэр буолбакка, саха киһитин сиэринэн ханна эрэ бүччүм сиргэ сыллыыра, эбэтэр утуйарын саҕана кууһан олорон оҕотун кулгааҕар кини улааттаҕына хайдах курдук олоҥхоҕо кэпсэнэр бухатыырдыы тыыллан-хабыллан туруохтааҕын, хайдах курдук дьону-сэргэни атаҕастаабыт абааһыны кыайыахтааҕын ойуулуура. Оттон ийэтэ Огдооччуйа, эбэтэ Алааппыйа барахсаттары этэ да барбаккын буоллаҕа.

Норуот муудараһа дьиэ кэргэнтэн саҕаланар дииллэрэ бу ыалга  кырдьык баара. Дьөгүөр төһө да ити курдук хайыста да хайҕалга, эргийдэ да эйэргээһиҥҥэ сырыттар киһини атаҕас­тыыр, сэниир диэни билбэккэ улааппыта. Төттөрүтүн баарыттан бэрсэргэ, сатыырыттан үллэстэргэ үөрэммитэ. Оскуолаттан сынньалаҥҥа кэлэригэр хайаан да биир эмэ оҕону илдьэ кэлэн аһатан-сиэтэн, таҥаһын-сабын абырахтатан, үтүлүк дуу, бэргэһэ дуу тиктэрэн ыытара. Ону биэрэригэр бэйэтэ ылбыт оҕотун кытта тэҥҥэ үөрсэрэ. Төрөөбүт-үөскээбит Хаттыгытыгар тыаҕа таҕыс да – булт-алт, күөлгэ, өрүскэ киирдиҥ – балык арааһа. Бултуур-алтыыр киһи ол дойдуга аччыктыыр диэни билбэтэ, арай таҥас-сап мөлтөһүөр эбитэ буолуо. Дьөгүөр кыыл-сүөл суолун-ииһин кинигэ курдук ааҕара. Дьыл кэмин батыһан айылҕа уларыйдаҕын ахсын кыыл-сүөл эмиэ үүнээйи курдук онно сөп түбэһэрдии түүтүн-өҥүн уларытарын, сонордьуту муннарарын, суолун-ииһин бутуйарын бэркэ билэрэ, ирдээн булара. Айылҕа суруллубатах сокуонун тутустахха, киһи төгүрүк сыл астаах-үөллээх буолар диэн өйдөбүл киниэхэ кытаанахтык иҥмитэ. Ол гынан баран сир аһын даҕаны, булду, балыгы даҕаны баарын тухары диэн буолбакка, сөп буоларынан көрөн туһаныахтааххын диэн аҕата үөрэппитин Дьөгүөр олоҕун устатын тухары тутуспута.

Дьэ ити курдук эйэлээх олох эйгэтигэр, үөрүү-көтүү дойдутугар чахчыта да дьоллоох олох долгунугар умсаахтаан улааппыта. Этэргэ дылы, буутун этэ буһан, сиһин этэ ситэн, тыыллан-хабыллан били аҕата кэпсиир олоҥхотун бухатыырыттан итэҕэһэ суох киппэ көрүҥнээх, өрүкүйбүт хап-хара, хойуу будьурхай баттахтаах, көрбүт эрэ барыта таптыы көрөр киһитэ буолбута. Кини да сааһа ситэн, кыргыттар диэки көрөр кэмэ кэлэн, ыһыахтары күүтэр идэлэммитэ. Сахалар кини сааһыгар сылдьар уолан киһини «уолугунан тыынар уол оҕо сааһа» диэн ааттыыллар. Бэйэтин кыанар, туругас-олоругас, түргэн-тарҕан туттуулаах буолан, ханна да сырыттар киһи кэннигэр саспатаҕа.

Биир сайын ыаллыы холкуостуун кыттыһан ыһыахтыыр буолбуттара. Дьэ икки өттүттэн оҥостуу-симэнии, таҥаһы-сабы бэринии-тэринии, абырахтаныы, үлэни үмүрүтүү түбүгэр түспүттэрэ. Күүтүүлээх күндү күннэрэ, кэтэһиилээх кэрэ кэмнэрэ кэлэн, ыҥыырдаах аттарга ындыыланан, сыарҕалаах аттарга кыттыһан ким сатыы, ким аттанан-атыырданан «һай-һат» диэн ыһыах буолуохтаах алааһын толорбуттара. Биллэн турар, саамай күүтүүлээҕэ-кэтэһиилээҕэ оһуохай этэ. Кыргыттар кылыыга кыыралдьыйа көппүттэри, куобахтаан кылбаҥнаппыттары, хапсаҕайга утарсааччыларын сири-буору булларбыттары аахайбатах курдук да тутунналлар, күлэн сыһыгыраһа-сыһыгыраһа, кистии-саба кэтээн көрөллөрө биллэрэ. Дьөгүөр Кээтии кинини атыттартан уратытык көрөрүн, этэргэ дылы, көхсүнэн да турдар сэрэйбитэ, кэннинэн да буоллар билбитэ. Кини да Кээтии лыҥкынас саҥатын кимниин да булкуйбакка чуо-бааччы билэрэ.

Киэһэ буолан сыыйа-баайа итинэн-манан түптэлэр унаарыспыттара. Оһуохай тылын этээч­чилэр бастаан оргууй, онтон сыыйа тэтимирэн, түргэтээн, ойуулардаах, эккириирдээх үҥкүү тылын этэн эппэлдьиппиттэрэ. Кээтии эттэр этэн, кыра бэйэтэ кыырайа көтөргө, оччугуй бэйэтэ ойон тахсарга бэлэм курдуга. Оту-маһы ойуулаан, өҥү-дьүһүнү сиэдэрэйдээн үҥкүүгэ киирбит дьон кырдьык даҕаны оннук ээ диэн итэҕэйэрдии, сөҕө-махтайа, астына-ылына сэгэлдьиһэ сиэттиспиттэрэ, кэккэлэһэ хаампыттара. Кээтии кэнниттэн иилэ-хабан ылбыт, ааттыын Ырыа Ылдьаана ыксаласпыт ыччатта­ры, кэккэлэспит эдэрдэри уоскутардыы уруһуйдаан эрэрдии уһуктууну, туманы ойуулаан саҕалаабыта.

Ол иһийии-уоскуйуу буолуутун туһанан Дьөгүөр Кээтиини илдьэ оһуохайтан тахсыбыта. Тоҕотун токоолоспокко, кыратык да ыйыталаспакка тарбах- тарбахтарыттан тардыһан сииктээх оту кэһэн дьонтон тэйдэр тэйэн, тоҕо эрэ наскыйа үүммүт хатыҥнаах, долгуйбут сүрэҕи санатар, бэрт кыраттан тэлибирии хамсыыр тэтиҥнээх сиргэ буолбакка, дьороччу үүммүт тиит маска тиийэн тохтообуттара. Тиит барахсан кинилэри эрэ күүтэн турбуттуу сып-сымнаҕас лабаатынан кууһан ылардыы оргууй-оргууй имэрийбитэ. Дьөгүөр бу маннык түгэни төһөлөөх өр кыһыҥҥы күн бүтэн биэрбэт түүнүгэр хараҕар оҥорон көрбүтэ буолуой… Онтукайыттан долгуйан харахпын астым да барыта туман курдук сүтэн хаалыа диэбиттии хараҕын симэн, иһийэн турбута. Онтон эбэтэ мааҕын сарсыарда ыһыахха барарыгар бу кыһын Дьөгүөр лааппыттан атыыласпыт бытырыыстаах маҥан солко былаатын уурдарбытын өйдөөн: «Ии, тукаам, умна сыстым дии, былааккын ыл, доҕор. Киһибит кэлэрэ буолуо ээ…» – дии-дии, тэбэнэттээхтик көрө-көрө биэрбит былаатын ырбаахытын иһигэр укпутун өйдүү биэрэн хостообута уонна кыыһын санныгар уурбута. Онтон Кээтии баана сылдьар былаатын сүөрбүтэ. Оо, онно буспут моонньоҕон курдук хап-хара харахтар махтанан хоп-хойуу кыламан быыһынан утары көрбүттэрин кэлин олоҕун тухары умнубатаҕа. Хайалара да бу түгэҥҥэ бүтэһик көрсүһүүлэрэ буоларын билбэт этилэр. Оо, ону билбитэ буоллар, төһө эрэ тыл киэнэ маанытын, сүөгэйин-сүмэтин этиэ этэй киниэхэ. Оо, билбитэ буоллар, сонно тута эбэтигэр, аҕатыгар, ийэтигэр илдьэн «бу мин киһим, мин дьолум» диэн этэн туран билиһиннэриэ этэ. Кырыыстаах сэрии, тоҕо эн күн бүгүҥҥэ диэри ааспат баас буолан ааларыҥ буолуой?! Тоҕо?!

Дьөгүөр бу санаатыттан сүрэҕэ аһый гыммытын аһардаары үөһэ-аллара тыыммахтаата, сөрүүн салгыны эҕирийбэхтээтэ. Оттон оччолорго туох да улахан суолталааҕы буолбакка, күннээҕини отур-ботур кэпсэппиттэрэ, бэйэ-бэйэлэрин сылаастарыгар сылаанньыйан киһи кыайан эппэт чуумпу дьол түгэнин сүрэхтэринэн ылыммыттара. Дьэ кырдьыга да чуумпу дьол этэ, тииттэрэ да онно сөп түбэһэн бу түгэни бигэргэтэрдии лабаатын биллэ-биллибэттик хамсатара. Бу 1941 сыл бэс ыйа этэ. Сарсыҥҥытыгар ыһыахтан тарҕаһыыга сэрии буолбут иэдээнин истибиттэрэ, бэрт түргэнник уку-сакы тарҕаспыттара. Ол күнтэн ыла дьоллоох олох чуумпу тыына бүтэһиктээхтик сүппүтэ. Туох барыта фронт туһугар, аармыйа туһугар диэн кытаанах ытарчаҕа киирбиттэрэ. Биирдэ харахтарын өрө көрбөккө түбүктээх үлэҕэ умса түспүттэрэ. Күн-дьыл туруга кытта кыһарыйардыы кытаатан биэрбитэ, сут-кураан сатыылаабыта. 

Сэриигэ барар бэбиэскэлэр кэмиттэн-кэмигэр дьон киэнэ чулууларыгар туттарыллан испиттэрэ. Дьөгүөр сэриигэ аттанар күнэ-дьыла тиийэн кэлбитигэр эргиллэрим биллибэт, саатар ааппын өйдөөн хааллыннар диэн санааттан били тииккэ аатын-суолун маҥнайгы буукубаларын хаһан суруйбута. Оттон дьиҥ иһигэр Кээтии кэлэн көрүө, миигин өрүү саныы сылдьыа диэн кистэлэҥ баҕа санаалааҕа. Ол баҕа санаата Кээтиигэ хайдах тиийбитин оччолорго да өйүгэр батарбатаҕа. Кэлин олох ньулуутун-аһыытын барытын амсайан баран санаатаҕына, ол баҕа санаата – таптал илдьитэ, бииргэ буолуохтаахтарын туоһута эбит. Кыһытыан иһин эбит эрэ дииригэр тиийэр. Сэриигэ сылдьан Кээтииттэн хас да суругу туппута. Дьэ ол суруктарга  баар төлө барбыт төлөннөөх тыллар нохтолоох сүрэҕи-быары сылаанньытардыы, инникигэ, сырдыкка, ырааска эрэли үөскэтэллэрэ. Киниэхэ эрэ анаммыт кынаттыыр тыллартан тиритиэр диэри долгуйара, үөрэрэ. Бэл диэтэр, сороҕор бу үлүгэр уот толоон ортотугар ымманыйа олорорбун көрөн толооһургуохтара диэн тэйиччи баран ааҕар түгэннэрэ баара.

Оо, дойду ахтылҕана, курдаттыы тартарыы диэни ол сылларга билбитэ. Бэрт кыра сынньалаҥ, тохтобул кэмигэр хараҕын сапта да уйаара-кэйээрэ биллибэт Хаттыгытын хонуута, Өлөҥнөөҕүн күөлэ, онтон салгыы үөһэ диэки бардаҕын аайы хойуннар хойдон, сыыйа ыркый буолар ойуура көстөрө. Сааскы, күһүҥҥү, кыһыҥҥы булт абылаҥа, сонордоспут солоҥдото, сасыһа оонньообут кииһэ, эбэтэр булчут буолар өрөгөйүн биллэрбит тамайа сүүрбүт тайаҕа илэ көстө түһэрэ. Дьонун бастаан утаа түүн аайы түһүүрэ. Эбэтэ атаарарыгар, хараҕын уутун кыатана сатыы-сатыы: «Дьэ оҕом эрэ буолларгын тыыннаах эргиллэн кэлээр. Биһиги туспутугар кыһаллыма. Дойдубутугар хаалбыт дьон олорбуппут курдук олоруохпут. Биһиги эйигин ол хайа эрэ хаанымсах дьиикэй сэймэктииригэр анаан улаатыннарбатахпыт… Онон ол дьиикэйи төрүт үлтү сынньан баран кэлээр», – диэхтээбитэ. Алааппыйа барахсан Дьөгүөр кэлэригэр бэрт кыранан тиийээхтээбэтэҕэ… Эбэтин туһунан куһаҕан сонуннаах сурук кэнниттэн бэрт сотору ып-ыраас халлааҥҥа этиҥ эппитинии куһаҕан сурахтаах хара суругу туппута. Ийэтэ бэрт ырааҕынан эргитэн Кээтии сэбиргэхтэтэн күн сириттэн күрэниэн ый иннинэ кэлэн били тииккэ өйөнөн туран уйа-хайа суох ытыы турарыгар түбэспитин туһунан суруйбут этэ. Туох буоллуҥ диэн соһуйан ыйыппытыгар кэлин наар куһаҕан түүллэри түһүүрүн, субу тутан туран мүлчү туттаран иһэрин кэпсээбит. Дьөгүөр оруобуна оччолорго бааһыран, өлөр-тиллэр икки ардыгар сыппытын санаан этэ тардыбыта. Кээтии барахсан ону билбит эбит. Ону бу тиит барахсаҥҥа кэлэн кэпсээхтиир буоллаҕа. 

Сэрииттэн төннөн кэлэн дойдутугар тиийээт да, санаа оҥосто сылдьыбыт сиригэр тиийэн тиитин көрбүтэ. Тиитэ улааппыт, сиппит-хоппут этэ. Суруга бу дьэргэйэн турарын көрөн, бу сыллар тухары бүтүйэ оһон хаалбатах диэн үөрэ санаабыта. Кэлин кэлэ-бара сылдьан хайаатар даҕаны бу тиитигэр тохтоон, олоро түһэн сэһэргэһэн, кэпсэтэн ааһар идэлээҕэ. Бүгүн тиитэ хайдах эрэ ахтыбытын биллэрэн өрө тыынардыы суугунаата, көмүс көмнөҕүн саккыратта. Ити курдук иккиэн ахтыһан баран көрүстүлэр. Биирэ силиһэ-мутуга дириҥээн, көстүүтэ баараҕадыйан, иккиһэ сылтан сыл сааһа эбиллэн, көрүҥэ биллэ уларыйан истэҕэ.

– Кырдьык даҕаны, ырыаҕа ылланарыныы олох араас түгэнигэр, араас уларыйыытыгар эриллэн-мускуллан, буһан-хатан биирэ элбэх оҕолоох аҕа, эһэ, биирэ тулуур, дьулуур, кытаанах санаа бэлиэтэ тиит мас буоллахпыт, – диэн иһиллэр-иһиллибэттик ботугураата Дьөгүөр.

…Оттон бу түгэҥҥэ дьиэтигэр кэргэнэ оройуон кииниттэн Дьөгүөр бырааһыттан бөрүкүтэ суох сонуннаах суругу тутан уйадыйбытын биллэримээри илиитин мускуйа олорбута.

Наталья Руфова

«Чолбон», №11 2020

Тарҕат:

Подписаться

Салгыы аах

Сүбэлиибит