1987 сыллаахха Чурапчыга райпо ревизиялыыр хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сырыттахпына, Москватааҕы кооперация институтугар балтараа ыйдаах кууруска ыыппыттара. Дьокуускайга туман буолан, сөмөлүөт көппөккө, икки күн хойутаан тиийбитим. Москваҕа хаһан да буолбатах тымныы турара. Оттон миэхэ, -58 кыраадыстан тиийбит киһиэхэ, 35 кыраадыс тымныы, нууччалыы эттэххэ, благодать этэ.
Оччолорго дойдубун кытта переговорнайга тиийэн төлөпүөнүнэн «восьмерканан» кэпсэтэрим. Ону Владивостоктан сылдьар Тамара сымыйаргаан: «Саха сирэ оннук сайдыылаах дуо? Биһиэхэ оннук суох», – диэбитигэр, чахчы сайдыылаах эбиппит диэн киэн тутта санаабытым. Кууруһум бүтүөн иннинэ райпобуттан Нюрбина Егоровна Анемподистова переговорга ыҥыран, Молдавияҕа Тирасполь куоракка олорор саха норуотун суруйааччыта Николай Якутскайы көрсөн кэл диэн сорудах биэрбитэ. Ол сыл Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 70 сыла этэ, онон оройуон тэрилтэлэрэ 15 сойуустуу өрөспүүбүлүкэни үллэстэн, кинилэр олохторун, сайдыыларын көрдөрүөхтээхтэрэ. Райпо кэлэктиибигэр Молдавия түбэспит этэ.
Биир бэйэм Николай Якутскай суруйууларын кытта оҕо сылдьан билсибитим. 4–5-с кылааска үөрэнэр сылларбар быһыылааҕа, аҕалаах ийэм Николай Якутскай «Көмүстээх үрүйэ», «Төлкө», «Тайҕаҕа» кинигэлэрин киэһэ кыраһыын лаампатын уотугар миэхэ доргуччу аахтараллара. Сороҕор сүрэҕэлдьээн эдьиийбэр Клараҕа көлбөрүйэн көрдөхпүнэ, аҕам: «Кини түргэн баҕайытык ааҕар, эйиэнэ чуолкай», – диир буолара. Билигин ону санаатахпына, ийэбит остуолга олорон иистэнэрэ, аҕабыт оһоххо сыстан, хараҕын симэн холкутуйан олороро, быраатым Миисэ мин аттыбар сыста остуолга бүк түһэрэ харахпар көстөн кэлэр. Ол кэмнэртэн саҕаламмыт буолуон сөп, кинигэни таттаран ааҕыым. Онон Николай Якутскайы көрсө барарбыттан олус үөрбүтүм.
Үөрэҕим бүтэрин кытта Кишиневка көтөр буолбутум. Олунньу 15 күнүгэр Москваттан көппүтүм эрээри, сөмөлүөппүт тиийиэхтээх чааһыгар тиийбэккэ, уһуннук да уһуннук көтөн баран, «Одессаҕа түстүбүт» диэн соһуппуттара. Ити кэмҥэ ол дойду сиик тумана биһиги тымныыбыт туманын курдук хойуу буолар эбит. Хас эмэ чаас олорон баран салгыы Кишиневка көппүппүт. Биһиги сөмөлүөттэн түһэрбитигэр мин иннибэр обургу оҕону көтөҕө сылдьар, хас да суумкалаах цыган көрүҥнээх дьахтар иһэрэ. Аһынаммын суумкаларын ылан көмөлөспүтүм. Вокзал иһигэр тобус-толору киһи, олоруохтааҕар турар да миэстэ суоҕа. Онон-манан кэрийэн, түннүк холуодатыгар нэһиилэ миэстэ булан олордубутум. Ол дьахтарым Москваҕа оҕотун атаҕар эпэрээссийэ оҥоттороору илдьэн баран, аккаастатан төннөн иһээхтиир эбит. Махтанан түүн Кишиневка дьиэтигэр илдьэ барбыта. Сарсыарда автовокзалтан Тираспольга атаарбыта. Оччолорго киһи киһиттэн куттаммат, атын омук диэн арахсыбат, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэр үтүө үгэс баара.
Тираспольга тиийээт да, ылбыт аадырыспынан Николай Якутскайга, куорат киинигэр тоҕус этээстээх дьиэҕэ, быһа тиийдим. Ааны бэйэтэ аста, миигин көрөн соһуйуон да иннинэ мин: «Ир суолгун ирдээн, тоҥ суолгун тордоон Чурапчыттан кэллим», – диэбиппэр үөрэн сэгэс гына түстэ. Ол дойду сиэринэн бирээнньиктээх чэй иһэртэ уонна миэхэ гостиница көрдүү бардыбыт. 79 саастаах диэтэххэ, уҥуоҕа көнөтө, тута сылдьар торуоскатыгар кыһаллыбакка, киэҥ-киэҥник хардыылаан, хаамара эрчимнээҕэ сөхтөрбүтэ. Мин кэнниттэн нэһиилэ сүүрэ-хаама былаан саппай уопсан испитим. Киин болуоссакка Сэбиэттэр дьиэлэрин таһыгар турар «Дружба» гостиницаҕа тиийбиппит, партия мунньаҕа буоларынан миэстэ суох диэтилэр. Иккис улахан «Аист» гостиницаҕа Николай Гаврилович кыһыл киниискэтин көрдөрөн, миэстэ булан биэрдилэр. Кэлин кумааҕыларбыттан көрдөххө мин ол күн маҕаһыыннары кэрийэн Молдавия туһунан кинигэлэри, грампластинка, сувенир, тесьма, рушник атыылаһан баһыылка оҥорон ыыппыт эбиппин. Барыта 134,86 солкуобайы ороскуоттаабыппын.
Иккис күммэр Николай Гавриловичка дьиэтигэр тиийэн, истиэнэни эргийэ кинигэ ыскааптаах утуйар хоһугар атах тэпсэн олорон, бэрт элбэҕи кэпсэттибит, кинигэлэрин ырыттыбыт. Райпо үлэһиттэригэр, ыччаттарыгар анаан хас да кинигэтин суруйан-бичийэн бэлэхтээбитэ. Мин, чиэһинэй муҥутаан, онтон биири да илдьэ хаалбатахпын. Арай бэйэм атыыласпыт «Тирасполь» диэн кинигэбэр «Мария Михайловнаҕа. Ыраах Молдавия Тирасполь куоратыгар олорор кырдьаҕаска, дойдум солунун биллэрбиккэр, ахтар төрөөбүт тылбынан кэпсэппиккэр, ис сүрэхпиттэн махтанар бэлиэм буоллун. Ытыктабылы кытта НикЯКутскай 18.II.87 с. Тирасполь к.» диэн суруйан биэрбитэ үтүө өйдөбүл буола сылдьар.
«Николай Гаврилович, мин эйигиттэн интервью ылар эбиппин», – диэбиппэр олус үөрдэ, ону көрөн оннук санаа киирбититтэн бэйэм да үөрдүм. Сарсын ырыынак таһыгар баар звукозапись студиятыгар икки чааска көрсүөхпүт диэн болдьостубут. Ырыынак мин гостиницабыттан чугас диэн буолла. Кырдьык оннук эбит. Сарсыҥҥы күнүгэр ырыынак иннигэр «Звукозапись» диэн суруктаах кыракый киоска баарыгар кэллим. Ыйыталастым да, интервьюну эҥин уһулбаттар эбит, көннөрү кассетаттан кассетаҕа ырыаны усталлар. Хайыахпыный, болдьоспут сирбитигэр турдаҕым дии. Арай кырдьаҕаһым кэлбэт да кэлбэт. Кэтэһэр кэммэр ырыынак иһигэр киирэн тахсабын, ырааппаппын. Икки чаас кэтэһэн баран «атын ырыынак баар дуо?» диэн ыйыттым, «баар» диэтилэр. Ыйдаран, ыраах баҕайы автобуһунан айаннаан, онно тиийдим, ол эрээри ханнык да студияны булбатым. Гостиницабар төннөн кэлэн Николай Гавриловичка эрийдим. Кыыһа Лена Николаевна ылла уонна: «Ханна сылдьаҕын, аҕам тоҥон аҕай кэлбит», – диэн мөхтө. Быһаарсыбыппыт, иккиэн биир ырыынак уҥуо-маҥаа өттүгэр турбуппут – кини киин ааныгар, мин кэтэҕэр. Уоскуйан баран күлүстүбүт эрэ. Сарсыныгар студия көрдөөммүт хас да сиргэ сырыттыбыт. Ол сылдьан «Дом быта» киирбиппитигэр Николай Гаврилович хаартыскаҕа түһүөххэ диэбитин кыбыстан батынан кэбистим. Ону билиҥҥэ диэри кэмсинэбин. Николай Якутскай хаартыскаларын биэрэн, хос устуу оҥоттордубут. Онтон радиоузелга тиийэн биэс ыйытыылаах интервью ыллым, онно да баһаам кэпсэтии буолла. Үлэһиттэр Саха сириттэн сылдьарбын истэн сэҥээрдилэр, аны биһиэхэ интервьюта биэр диэн буолла. Эмиэ кыбыстан аккаастанан көрдүм да, хаайаннар син саҥардым. Блокноппар суруйбуппун көрдөххө, «В нашем районе связи с 70-летием Октября проводятся дни союзных республик. Нам выпала честь представить Молдавскую союзную республику» диэн саҕалаабыппын. Хайа дойдута, ханнык оройуона биллибэт, арай бэйэлэрэ быһаарбыттара буолуо. Онтон ыйытыыларга хоруйдаатым. Сороҕор түҥ-таҥ саҥарбыппын, мух-мах баран ылбыппын таҥарбытыгар көннөрүөхпүт диэн уоскуттулар. Ол интервью Тирасполь куорат араадьыйатыгар иһиллибитин Николай Гаврилович Лена Николаевналыын истибиттэрин төлөпүөнүнэн эппитэ, бэркэ саҥарбыккын диэн алы гыммыта да, биир бэйэм билигин да саныы-саныы кыбыстабын.
Гостиницаҕа икки миэстэлээх хоско орто саастаах молдаванка дьахтар баара. Барыны бары кэпсэтэрбит. Ол кэмҥэ сииктээх, туманнаах күннэр тураллара. Ол иһин бу барахсан сөмөлүөт көппөт, миигин эрэйдэниэ диэн дьиэтигэр поеһынан барар билиэтин ыла таарыйа үтүө санаатыттан миэхэ Москваҕа диэри поезка билиэт ылбыт этэ. Ол күн баран сөмөлүөтүм билиэтин төннөрөн, киэһэ поеһынан Москваҕа айаннаабытым. Оннук иллээх-эйэлээх кэм этэ.
Барар күммэр Николай Гаврилович гостиницабар атаара кэлбитэ. Хоспор олоро түһэн баран, кинини атаара кирилиэскэ тахсыбыппыт. Мин илиибин биэрэн бакаалаһар тылбын этэрбин кытта, эргиллэ түһээт, дьулуруччу хааман бара турбута. Мин соһуйан, тугу да эппэтэ диэн хомойон туран хаалбытым. Кэлин өйдөөбүтүм, долгуйбутун, уйадыйбытын биллэримээри оннук гыммыт эбит.
Дойдубар кэһии, кэпсээн бөҕөлөөх киһи кэлбитим. Николай Якутскай хаартыскаларын, кинигэлэрин быыстапкалаан, тесьмалаах таҥас бөҕө тиктэрэн, ДЭС-кэ үлэлии сылдьар молдаваннары ыалдьыттатан, мин суруйааччыны көрсүбүппүн кэпсээн, интервьюбун иһитиннэрэн, улахан кэнсиэр көрдөрөн, сэргэх тэрээһини ыыппыппыт. Ол туһунан Николай Гавриловичка төлөпүөнүнэн кэпсээбиппэр олус үөрбүтэ уонна сурукта суруйар буолаар диэн көрдөспүтэ.
Биирдэ, сылын чуолкайын өйдөөбөппүн, Чурапчы сельпотугар кылаабынай буҕаалтырынан үлэлии олордохпуна, Алексей Спиридонович Бродников миигин сураһан кабинеппар киирдэ. «Эн дуо, Парфенова диэн?» – бэрт суостаахтык ыйытан кэпсэтиини саҕалаата. – Николай Якутскайга тоҕо сурук суруйбаккын, эрэннэрэн баран?» – диэн мөхтө. Онтон аны Сэмэн Тумат кэллэ. Кини сымнаҕас соҕустук: «Улуу киһини хомоппуккун», – диэн хомуруйда, интервьюбун диискэҕэ уһултарарбар сүбэлээтэ. Сурук диэҥҥэ сүрэҕэ суох буолан, бары ытыктыыр сүдү киһибитин хомоппуппун өйдөөн, көрсүһүүбүт иккис сылыгар 1989 сыллаахха сурук суруйбуппун, ону даҕаны Иркутскай куоракка кууруска үөрэххэ сылдьан. Ол туһунан билигин Николай Гаврилович суругар ааҕабын.
Сэтинньи ый 2 күнэ, 1989 с.
Тирасполь куорат.
ЫТЫКТАБЫЛЛААХ МАРИЯ МИХАЙЛОВНА!
Умнубут-тэмнибит кэннэ санатар уонна суруйар киһи буоллуҥ ээ! Мин букатын көһүппэккэ олороммун, Иркутскайтан ыыппыт суруккун туттум. Ытыктыыргар, өр кэм устата суруйар баҕалаах сылдьыбыккар баһыыба уонна махтал. Үчүгэйдик саныыр киһитин – киһи умнубат.
Маннык сылаастык, сымнаҕастык саҕалаан баран, икки сирэй тухары сонунун, айар былааннарын суруйбут эбит.
Якутскайга миигиттэн үс сыл аҕа саастаах убайым оҕонньор олорор. Кинини кытта сибээспин быспакка суруйсабын. Суруйааччылартан миэхэ мэлдьи суруйар Моисей Ефимов, дэҥ-хаадьа суруйаллар Николай Габышев уонна Семен Руфов. Итилэри таһынан, өрдөөҕүттэн атаһым, геолог-инженер идэлээх, билигин аҥаарын баралыыска оҕустарбыт – инвалид буолан олорор Петр Иванович Сергеев миэхэ мэлдьи суруйаахтыыр. Онон, төрөөбүт дойдубун кытта син сибээстээхпин. Аны, умуннара-умуннара да буоллар эһиги суруйуҥ!
Эһиил, өскөтө, эһиги оройуоҥҥутугар «Кыайыы ыһыаҕын» тэрийэр, онно миигин ыҥырар буоллаххытына – тахса сылдьыа этим.
Ити баҕа санаатын партия райкомун 2-с сэкирэтээригэр Агафия Семеновна Птицынаҕа тиэрдибитим да, хомойуох иһин сэҥээрбэтэхтэрэ.
Тирасполь куораттан 4 көстөөх сиргэ «Садовай учаастак» атыыластым. Салгыҥҥа сылдьар уонна балыктыыр баҕа санаам батарабына. Онно улахан күөл баар, балык толору сирэ. …Бэрт үчүгэйдик олоруҥ. Өскөтө Чурапчыга хаһан эмэ сылдьар күннээх буоллахпына – ыалдьыттыы киирэ сылдьыам!
Кууһабын, ууруубун Николай Якутский
Бу 1990 сыллаахха муус устар 23 күнүгэр суруйбут эбит.
Мин киниэхэ «Кыым», «Эдэр коммунист» хаһыаттары ыытарым. Биир суругар «Эһиги оройуоҥҥут хаһыатыгар Саргы Петрова кыысчаан миэхэ анаан хоһоон суруйбутун ыыппыккар – ыраахтан да буоллар, иэдэскин убуруубун!» диэн суруйбут эбит. Бырааһынньыктарга аккырыыкка ыытара. Суруктар быыстарыгар мин хам-хаадьаа төлөпүөннүүрүм. Оннук кэпсэтии киһи өйүгэр сөҥөн хаалбата биллэр. Оттон кини суругу сөбүлүүрэ. Норуот сөпкө этэр эбит: суруллубут – суоруллубат. Бу мин иннибэр кини бэчээттиир массыыҥканан иккилии страницалаах суруктара сыталлар. Наһаа да элбэҕи суруйбут, үлэлээбит эбит. Ол үлэтэ хомойуох иһин бэчээккэ барыта тахсыбатах быһыылаах. Онтон эмиэ мин буруйбунан, эппиэтинэһэ суохпуттан сибээспит быһыннаҕа.
Мин сылдьар кэммэр Николай Гаврилович Тирасполь куорат олохтооҕо буолбута 21 сыл буолбут этэ. Кэргэнэ Софья Евсеевна өлбүтүн кэннэ кыыһа Лена дьиэ кэргэнин кытта олороро. Лена Николаевна Ермакова «Днестровская правда» хаһыат эрэдээксийэтигэр отдел сэбиэдиссэйэ, ССРС суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ этэ. Ермаковтар уоллара Александр Ленинградтааҕы киинэ инженердэрин бэлэмниир институт 5-с кууруһун устудьуона, кыыстара Татьяна 7-с кылаас үөрэнээччитэ этилэрэ. Уола МВД полковнига, байыаннай институт доцена Вилюй Николаевич Золотарев Москва куоракка олороро. Золотаревтар уоллара Андрей Вилюевич үрдүк үөрэхтээх, милииссийэ старшай лейтенана этэ. Таня диэн кыыстааҕа. Кыыстара Оксана Вилюевна Хрусталева (Золотарева) Зеленоград куоратыгар оскуола учуутала этэ. Ира диэн кыыстааҕа. Ол кэмҥэ Николай Гаврилович 2 оҕолоох, 4 сиэннээх, 2 хос сиэннээх эбит. Кыыһын Ленаны сахалыы билэр, СГУ-ну бүтэрбитэ диэн кэпсээбитэ. Ленаны биирдэ эрэ көрөн аһарбытым. Сахалыы хааннаах, орто уҥуохтаах этэ, нууччалыы кэпсэппитэ. Николай Гаврилович кыыһа, сиэннэрэ, хос уонна хос-хос сиэннэрэ билигин ырааттахтара. Этэҥҥэ эрэ олордуннар диэн сахалыы сиэринэн сэмэйдик алгыыбын.
Мин бу ахтыыбын хойутаан да буоллар суруйан, Николай Якутскай киһи быһыытынан судургу, төрөөбүт дойдутугар тардыһар уонна таптыырын биллэрэр киһи этэ диэн кэпсиэхпин баҕарабын. Саха норуотун тапталлаах суруйааччытын, оҕо эрдэхтэн аахпыт кинигэлэрбит ааптардарын Николай Якутскайы илэ көрбүппүттэн, сэргэстэһэ хаампыппыттан, билигин суруктарын тутан олорорбуттан дьоллоохпун.
Мария Парфенова,
СӨ бочуоттаах бэтэрээнэ,
Чурапчы улууһун Хатылы нэһилиэгин ытык киһитэ
Чолбон. – 2023. – №11
