Ол дьыл Чараҥнаах дэриэбинэтин уу нуурал олоҕо үс күн дьалкыйан ылбыта. «Нэһилиэк баһылыга Уйбаан Сиидэрэбис Дьокуускайдааҕы көтөр фабрикатын хотунун кытта алта сүүс кууруссаны атыылаһарга дуогабар түһэрсибит, үс хонугунан үс массыынанан киирэн ылаллар үһү» диэн батсаап барахсан сонуна оргуйан олорбута. Маҥнай олус бэрт диэн хайҕааччылар элбиэх курдуктар да, итиччэ үрдүк сыанаҕа баанньыкка сылдьар даама курдук сыгынньах кууруссалары тоҕо аҕалаллар диэччилэр сонун киининэн буолбуттара. Киһи бэрдэ Ньукуус иллэрээ сыл кэлбит кууруссалар, төһө да сыгынньахтарын иһин, олус сымыыттанньаҥ этилэр, сымыыт дэлби сиэммин ойохпун биир сылга иккитэ төрөппүтүм диэбитэ дьүүллэһиллэр сонуҥҥа саҥа санааны киллэрбитэ. Батсаап кэпсээнигэр баһылык бэркэ дьаһайбыт диэн сурук сонун сүнньэ буолбута.
Сайын сиэннэрэ тоҕо анньан кэлэр Оҕонньордоох Эмээхсин хайҕабыл суруйааччылар диэки буолбуттара. Оҕонньор пенсиятыттан икки аҥаар тыһыынчаны биэрэргэ бигэ быһаарыныыны ылыммыта. Күн аайы уоннуу сымыыты ыллахтарына, үс сиэн алтаны сиэхтэрин сөп. Онтон ордугун ааспыт баһылык быыбарыгар хандьыдаата кыайтаран оппозицияҕа сылдьар, сыгынньах кууруссалары аҕалар баһылыгы өһөөн биир да кууруссаны ылбат Марыыса хотуҥҥа иккилии хоно-хоно эмээхсин тоҕустуу солкуобайга атыылыам диэн санаалааҕын кэпсээн олус диэн үөрбүттэрэ. Маҕаһыыҥҥа хам-хаадьаа кэлэр сымыыт уон солкуобайдааҕын нэһилиэк барыта билэрэ.
Оҕонньордоох кыра уоллара куурусса аҕалар массыынаҕа көмөлөһөөччүнэн барсар буолбута.
Эмээхсин уолугар:
– Бааскаа, эн бэйэҕэр ылар дьааһыккар төһө кыалларынан түүлэрэ саҥа үүммүт уон эдэр кууруссата ыла сатаар. Кыаллыбатаҕына, биир-икки да буоллун. Былырыын куурусса тиэйбит Махсыымнаах арыый эрдэ түүлэрэ үүммүттэр баар буолаллар эбит диэбиттэрэ. Чэ, кытаат, кытарчы көрөөр, – диэбитэ.
Уола сөбүлэспитэ:
– Биһиги булбут дьааһыкпытыгар уон икки куурусса киириэн сөп диэбитэ бэтэринээр Павлов, – диэн баран, таһырдьа мэлис гыммыта.
Массыыналар нөҥүө күнүгэр түүннэри айаннаан сарсыарданан кэлбиттэрэ. Дьон киһи куттаныах курдук сыгынньах кууруссалары ылбыттара. Сирээччи-талааччы элбэҕэ да, массыыналаахтар онно кыһаллыбакка айантан сылайбыт дьон быһыытынан кытаанах соҕустук дьаһайан испииһэккэ баар ыалга тарҕаппыттара. Айаҥҥа өлбүт кууруссаларын аахпыттара, олус элбэҕэ суоҕуттан үөрбүттэрэ. Бүтэһигинэн куурусса ылбыт Сөдүөттээх уон икки кууруссаны сакаастаабыттарыттан уону ылбыттара.
Хаһаайын:
– Бааскаа, Ылдьаана эмээхсиҥҥэ ити икки кууруссабын илдьэн биэр, ытым икки кууруссатын туппутун төлөөбөккөбүн ол эмээхсин мөҕүү, таныйыы бөҕө, быраат, быыһаа, – диэн Сөдүөт Бааскаттан көрдөһөн ньалҕаарыппыта. Биирдэрэ сөбүлэспитэ.
Саҥа туран тиэргэнигэр ыыппыт ньирэйдэрин соскойдуу сылдьар Ылдьаанаҕа Бааска соругун эппитигэр:
– Ити куурусса уйатыгар уган кэбис, – диэбитэ.
Бааска Ылдьаана эмээхсинтэн куттанан бэйэтигэр талбыт арыый да сэнэх кууруссалаах дьааһыгыттан икки кууруссаны ылаары тала турдаҕына, суос-соҕотох түүтэ үүммүт сытыыканнаах кууруссата дьааһыктан тахсан куотан хаалбыта. Бааска икки кууруссатын Ылдьаана эппит сиригэр илдьэн укпута. Куоппут кууруссаны эккирэтэн көрбүтэ да туттарбатаҕа. Суоппар Уйбаан ыксатар кытаанах хаһыытын толорон массыынаҕа олорон дьиэтигэр тиийэн тоҕус кууруссатын сүөкээбитэ. Ийэтэ үөрбүтэ аҕай да, харчы төлөөбүт оҕонньор биир кууруссатын ирдээн айдааны тардыбыта. Суоппар Уйбаан Ылдьаана эмээхсиннээххэ биири куоттарбыттарын, күнүс ылыах буолбуттарын кэпсээн оҕонньору арыый уоскуппута.
Бааскаттан мүччү туттарбыт куурусса уйаларыттан тиэргэҥҥэ тахсыбыт кууруссаларга тиийбитэ. Кини биир дойдулаахтара муҥнаахтар төбөлөрүгэр эрэ түүлээх кус сыгынньах сылдьалларын көрөн сиргэнэ санаабыта. Ылдьаана бөтүүгэ Сиэдэрэй Бүөккэ саҥа эдэркээн бэйэлээҕи олус сэргии көрбүтэ, тута Кэрэчээнэ диэн ааттыы охсубута. Кини хотуттара ыһыахха кэлбит эмээхситтэр курдук дэлби киэргэнэн, наҥначчы таҥнан баран нэһиилэ хааман бөлтөҥнүүллэрэ. Сиэдэрэй Бүөккэ Кэрэчээнэҕэ чугаһаабыта, дьиэлээх тойон буоларын көрдөрөн сымыйанан-кырдьыгынан ас булбута буолан куллурҕаабыта. Кини аатын курдук кырдьык сиэдэрэй дьүһүннээҕэ: улахан хороччу тура сылдьар уот кыһыл тараахтааҕа, моонньугар олус кэрэтик көстөр баанчыктааҕа, сытыы, эрилиҥнэс харахтааҕа, мааны дьахтар ньалҕаарыччы тарааммыт баттаҕын курдук сиэдэрэй өҥнөөх чаппараахтара уһун, субурхай күн уотугар араас өҥүнэн толбоннура оонньуур кутуругун олус киэргэтэн көрдөрөллөрө. Ылдьаана эмээхсин бөтүүгүнэн киэн туттара, таптыыра, ол иһин нэһилиэккэ дьууппалааҕы таарыйбакка аһарбатах былыргы дьүөгэлэрин сүрэхтэрин сүүйбүт Сиэдэрэй Сэмэн аатын биэрбитэ.
Сиэдэрэй Бүөккэ, Данил атахтарынан хардары-таары кынаттарын тыаһатан ким буоларын билиһиннэрбитэ. Биирдэрэ олус намчытык туттан эргичиҥнээбитигэр Сиэдэрэй уйаҕас сүрэҕэр таптал уохтаах охторо дьөлүтэ түһүтэлээбиттэрэ. Сотору тунаарыччы көрбүт Кэрэчээнэ Сиэдэрэй Бүөккэ лис курдук ыйааһыннаах кэрэ хамсаныытын бэйэтин олоҕор аан маҥнай манньыйа билбитэ. Сиэдэрэй Бүөккэ дьоллонон туохха да долгуйбат буолбут күн көтө-көтө сымыыттыыр кырдьаҕас хотуттарын киэбирэ кэриччи көрбүтэ.
Киэһэлик Бааска кэлэн кууруссатын илдьэ барбыта. Уйаларыгар утуйа киирбит кууруссалартан Ылдьаана сиэнэ, уол сүрэҕин быата Уля кыыс нарыннык, долгуйа, симиттэ соҕус туттан Кэрэчээнэни ылан биэрбитэ. Олох олбуортан тахсан барыан баҕарбат Бааска хаамарын, махтанар саҥатын Сиэдэрэй Бүөккэ олус кыһыйа, абаккара өйдөөн хаалбыта.
Икки хонон баран Бааска маҕаһыынтан килиэп ылан хааман саллаҥнаан иһэрин Сиэдэрэй Бүөккэ олбуорун уулусса диэки өттүгэр хотуттарын дьаарбата сылдьан көрөөт билбитэ. Бааска кинилэр дьиэлэриттэн хараҕа арахпакка хааман иһэн бэлисипиэттээх уолга кэтиллэ сыспыта. Уонна уулусса нөҥүө турар кураанах уһаайбаны эргийэ барбыта. Сотору олбуор аана сабыллар тыаһа иһиллибитэ. Өр-өтөр буолбатаҕа, Бааска дьиэ үрдүгэр кирилиэһинэн хаста да тахсан улахан иһиккэ уу кутар тыаһа иһиллибитэ. Сиэдэрэй, Кэрэчээнэ ити уу кутуллар олбуорга баарын билэн, сүрэҕэ битигирии түспүтэ.
Сарсыныгар күн үөһэ ойон хатыҥ күлүгэ оҕолор оонньуур хачыалларыгар тиийиитэ Сиэдэрэй Бүөккэ айаҥҥа туруммута. Бэрт сырыылаах уулуссаны сүүрүүнэн туораан кураанах уһаайба оҕуруотун сиригэр үүммүт үрдүк оттору урут хорутуллубут суха суолун батыһан, били уу кутуллубут улахан иһиттээх дьиэ күн диэки өттүнэн олбуор иһигэр ойон киирбитэ. Сиэдэрэй Бүөккэ, киһи санаата түһүөх саҥа үүнэн эрэр түүлээх сыгынньах кууруссалар иннилэригэр Кэрэчээнэ барахсан турарын көрөөт, киниэхэ ыстанан тиийбитэ. Тапталын, ахтыбытын биллэрэн кынаттарынан утуу-субуу атахтарын охсуммута. Биирдэрэ симиттэ соҕус үөрэн эргичиҥнээбитин эргийбэлээн баран тэпсэн тилигирэтэн кэбиспитэ. Кэрэчээнэ боччумнаах баҕайытык түүтүн тэбэммитэ, Сиэдэрэй диэки симиттибит, дьолломмут хараҕынан унаарыччы көрбүтэ.
Нөҥүө күнүгэр Оҕонньор сибиинньэтигэр от үргээн биэрэн баран дьиэтин диэки хааман истэҕинэ, баанньык уҥа өттүттэн сиэдэрэй баҕайы өҥнөөх бөтүүк сүүрэн тахсан үөрдэрин ортотугар сылдьар соҕотох сиппит түүлээх кууруссаны тэпсээт, баанньык хаҥас өттүнэн төттөрү элэс гынан хаалбыта. Атын кууруссалар диэки хайыһан да көрбөккө сүүрэн көнөһүйэ турбутун Оҕонньор дьиктиргии көрбүтэ. Сарсыныгар уон биир чааска маҕаһыыҥҥа бараары атаҕын таҥна турдаҕына, били бөтүүк, эмиэ бэҕэһээҥҥитин курдук сүүрэн көкөһүйэн кэлээт, эмиэ бэҕэһээҥҥи кууруссатын тэпсээт, бэрт ыксалынан төттөрү кураанах олбуорга элэс гыммыта. Ыксаабыта, хамсаммыта түргэнин Оҕонньор сөхпүтэ.
Икки күн Оҕонньор саҥата суох бөтүүгү манаабыта, онто оруобуна уон биир чааска баанньык уҥа өттүнэн кэлэрэ, кууруссатын таптаат, баанньык хаҥас өттүнэн хойуу отунан саба үүммүт олбуорга мэлис гынара.
Күнүс чэйдии олорон сонунун Эмээхсиҥҥэ кэпсээбитэ, биирдэрэ олус сөхпүтэ уонна олбуорга хаайан атын кууруссалары тэпсэрин курдук дьаһаныахха диэн буолбута.
Сарсыныгар иккиэн олбуорга тахсан бөтүүгү манаабыттара. Көтөрдөрө уон биир чааска баанньык уҥа өттүнэн кэлбитэ, кууруссатын тэпсээт, баанньык хаҥас өттүнэн, кинини күөйэ сатыыр Эмээхсиҥҥэ ситтэрбэккэ, элэс гыммыта.
Нөҥүө күнүгэр хантан кэлэрин уонна ханна барарын билээри Эмээхсин баанньык дууһугар уу кутар кирилиэскэ тахсан олорбута. Бөтүүк кэлэр кэмигэр кэлэр сиринэн кэлбитэ, соругун ситээт, баанньык хаҥас өттүнэн Ньукулаас кураанах олбуорун, киэҥ баҕайы уулуссаны сүүрүүнэн туораабыта. Ылдьаана олбуоругар сылдьар үөрүгэр тугу да гымматах курдук туттан кууруссаларын көрөн-истэн хонолдьуйа хаама сылдьарын Эмээхсин өр көрөн олорбута. Оҕонньор диэки күнү быһа бэрт кытаанахтык көрө, саҥата суох сылдьыбыта. Уруккуну-былыргыны санаатаҕа.
Сайын устата Сиэдэрэй Бүөккэ биир да күнү көтүппэккэ күнүс уон биир чааска Кэрэчээнэтин дьоллоон барара. Оҕонньордоох Эмээхсин сөҕүөхтэрин иһин кинилэр түүлэрэ үүммүт биир да кууруссаларыгар чугаһаан да көрбөккө күөх сайыны туораан, күһүҥҥү хатыҥнар саһарбыт сэбирдэхтэрэ тэлээрэ түһэллэригэр тиийбитэ.
Ылдьаана кууруссалара күн аайы сымыыттыылларын туһунан сурах батсаапка суоҕа. Оттон Эмээхсин иккилии хоно-хоно ыала Марыысаҕа сымыыккын киирэн ыл диэн сурук ыытара…
Кэрэчээнэ күн аайы сымыыттаан ыал мааны кууруссата буолбута. Күһүн, от хагдарыйан, кураанах олбуорга куобах ороҕун курдук Сиэдэрэй Бүөккэ сайыны быһа сыбыытаабыт суола көстөр буолбута.
Оҕонньор Сиэдэрэй Бүөккэ олус ыксаллаахтык дьиэтигэр төннөрүн эдэр сааһын эргитэ санаан өрүү уруургуу көрөрө. Тиэргэн иччитин эриирдээх эбээһинэһэ Сиэдэрэй Бүөккэни сүүрүүнэн сырытыннарарын өйдүүрэ, аһынара. Кэрэчээнэ сымыыт баттаабыта буоллар, төһөлөөх элбэх Сиэдэрэй Бүөккэ курдук уолаттар олбуор аайы хонолдьуһа хаамыа этилэрий дии санаан ылбыта.
Дэриэбинэҕэ умнуллубат кэпсэл баара.
Былыр оскуолаҕа бастакы кылааска алта уол оҕо киирбититтэн түөрдэ үүт-үкчү моттоһон туралларын көрбүт оройуон боломуочунайа игирэлэр дуо диэн учууталтан ыйыппытын:
– Суох, аҕалара биир, – диэбит ааттаах.
Оччотооҕу дьон сөхпүт кэпсэллэрэ ааспыт сүүрбэһис үйэни уҥуордаан, үүммүт үйэ чиэппэригэр диэри умнуллубат диэн Оҕонньор Сиэдэрэй Бүөккэ барахсан бастакы кыраһа хаарга дыргылла сытар суолун көрөн санаабыта.
Дьэ итиннэ баҕас норуот хараҕа кыраҕы, кулгааҕа истигэн, умнан да бэрт. Таптал аптаах дииллэрин чахчы кырдьык диэбэппин эрээри, мунаарабын…
Оннооҕор ити Бөтүүк барахсан…
Дмитрий Наумов
Чолбон. – 2023. – №10