(Кэпсээн)
I
Үрдүлэри-аннылары бүтүннүү бэс маһынан тигиллибит үс хостоох киэҥ дьиэ. Дьиэ иһэ омук күндү миэбэлинэн толору. Киэһээҥҥи аһылык кэмэ. Елизавета Андриановна сырдык өҥнөөх германскай куукунатын ыскаабын аһан-сабан, үс атахтаах төгүрүк остуолун сахалыы сервиһинэн тардан баран астыммыттыы көрөн турбахтаат, кырбаһынан эт, бэрэски, салаат уурталаата. Сотору кэргэнэ Николай Иванович, кыргыттара Аиза, Эльвира кэлиэхтэрэ. Бары үлэ-үөрэх дьоно. Николай нэһилиэккэ тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһинэн үлэлиир. Улахан кыыстара Аиза Дьокуускайдааҕы мэдисиинэ коллеһын бүтэрэн, маннааҕы балыыһаҕа сиэстэрэнэн киирбитэ. Диплом ылан, үлэһит буолла диэн үөрбүттэрэ ханна баарый, хааны, ыарыһахтары сөбүлээбэт аатыран, үлэлээн бүтэр сылтах көрдүү сылдьар. Оттон Эльвиралара куоракка култуура коллеһын иккис кууруһун бүтэрэн, сайыҥҥы каникулугар сынньана сылдьар аатырар да, дьиэҕэ-уокка улахан көмөтө суох киһи. Дьэ итинник. Көрдөххө, эйэлээх, улахан дьиэ кэргэн курдук эрээри, бары тус-туһунан өйдөөх, арҕам-тарҕам санаалаах олороллор. Дьиҥинэн, нэһилиэккэ баайдык-тоттук, кыахтаахтык олорор, тарбахха баттанар сис, мааны ыаллар.
Дьиэ таһыгар массыына сырылаан кэлэн тохтуур тыаһын истэн, түннүгүнэн өҥөс гыммыта кэргэнэ Николай, массыынатын көлүөһэтин тэбиэлии турар эбит. Эмиэ көлүөһэтэ алдьаммыт быһыылаах.
– Хайа, эмиэ сайылыктан эстэн-быстан кэллиҥ дуо? – сылайбыт-элэйбит, саппаҕырбыт көрүҥнээх киһитэ бадарааннаах саппыкытын күүлэҕэ чыраахтаһан уһула турарын көрөн, саҥа аллайда.
– Киһини көрдө-көрөөт, иҥнэн, киирбэккэ-тахсыбакка тур. Икки кыыскын наһаа атаахтатан, сатаан ииппэккэ гынан баран, миигиттэн иҥнибитэ буолан, тииһиҥ сааҕын сууйа турума. Хата, түргэнник аһат, аччыктаан куртаҕым курулуйда аҕай, аһаабатаҕым аҕыс хонно, топпотоҕум тоҕус хонно, – Николай дьээбэлээхтик саҥарарын быыһыгар кытаанах-кытаанахтык үктэнэн остуолга кэлэн олордо.
Дьахтар кэргэнин иннигэр толору эттээх, хортуоппуйдаах тэриэлкэни уурда.
– Аам, аата минньигэһин. Ити быыһыгар саамай минньигэс астаах-үөллээх, ыраас дьиэлээх-уоттаах, чэнчис туттуулаах дьиэ хаһаайката мин кэргэним эн эрэ буоларгын билинэбин эрээри, ийэ быһыытынан кыргыттаргын сатаан ииппэтиҥ, – аччыктаабыт киһи быһыытынан харса суох уобалыырын быыһыгар кэргэнин диэки үөннээх хараҕынан көрбөхтөөтө.
– Үөннүрүмэ. Сүүрбэ биэс сыл устата бэлэм аһы дэлбэрийэн бараҥҥын, киһини тарбаабакка, бэлэскинэн күлбэккэ олор, – дьахтар, сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, өрө татыакалана түстэ, кыыһырбытыттан төбөтүн эйэҥэлэтэн ылбытыгар салыбырас үрүҥ көмүс ытарҕата лаампа уотугар араастаан кылабачыйан ылла.
– Оттон кыргыттарыҥ ханналарый? – эр киһи тото быһыытыйда быһыылаах, уоһун салфетканан сотторун быыһыгар, олоппоһугар тиэрэ түһэн олордо.
– Кэлиэхтэрэ. Ханна барыахтарай? Аиза, ыарахан ыарыһахтаах буоллахтарына, төһөҕө кэлэрэ биллибэт. Хонуо даҕаны. Тоҕо эрэ суһал көмө массыыната бүгүн эбиэттэн киэһэ элбэхтэ сүүрдэ.
– Оттон үҥкүүһүтүҥ?
–Доппуруостаан бүт эрэ. Эн да бааргын дии – төрөппүт аҕа. Кыргыттарыҥ иитиилэригэр төһө эрэ көмөлөспүт, күҥҥүн-дьылгын бараабыт киһи буолаҥҥын, отчуоттатан хааллаххыный? – Елизавета кыйаханан, тутан турар иһит сотор сотторун остуолга быраҕан, саалаҕа киирдэ.
– Оттон ол иһин отчуоттатабын ээ. Икки кулгааҕыҥ бүөлэммэтэх буоллаҕына, бэйэҥ да баҕар истэн олороруҥ буолуо, – Николай саалаҕа киирэн дьыбааҥҥа тиэрэ түһэн сытта.
– Тугу ол? Туох ааттааҕы истэн, маарыыҥҥыттан тыллааҕымсыйдыҥ? — ийэлэрэ саала ааныгар өйөнөн туран ыйытта.
– Дьүөгэлэриҥ хайаан иһитиннэрбэтэхтэрэй? Киһи атаҕын төбөтүнэн дугунан киирэр мааны дьиэҕэр элбэх оҕолоох Алексеевтар ньырыыскайданан кэллэхтэринэ билиэҥ. Алексеевтар быйыл саас аармыйаттан кэлбит уолларыгар Эльвираҥ кэргэн тахсан эрэр үһү. Бөлүүн ханна хоммутай? – эр киһи кэнники этиитин кытаанах куолаһынан ыйытта.
– Ол иһин сэрэйбит сэрэх. Кэм буолуо. Төрөппүтүн төрүттэриттэн ханна ыраатыай? – Елизавета маарыын сарсыарда хараҕын хайа тардыаҕыттан тылынан суустаан сордообут кэргэнин хаан-уруу аймахтара дьадаҥы төрүттээхтэринэн тарбаан, иэһин биэрбит курдук сананан, таһырдьа таҕыста.
«Кырдьык да, туох ааттаах хойутаатылар? Аиза биллэр, үлэтигэр тардылыннаҕа. Онтон Эльвира Дима уол аармыйаттан кэлиэҕиттэн наһаа куодараспыта. Киһи этэрин истибэтэҕэ. Матасыыкылга олоро-олоро тиэстэн аҕай биэрбитэ. Туох да үөрэҕэ, идэтэ суох уолга таҕыстаҕына, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан, иҥиир тараһа тарпатынан олоххо олордоҕуна, көмүс кытахтан төкүнүйбүтүн билиэҕэ. Баҕатын хоту ньадьараҥ ыалга эстэрээппэлээн көрдүн. Дьиэбэр баҕас Алексеевтар аҥаар да атахтарын уктарыам суоҕа. Кыыс бэйэтэ талбыт олоҕор олоруоҕа…»
Елизавета төһө да кыыһыран киҥир-хаҥыр саҥардар, уоскуйан, теплицатыгар киирэн, күн бүгүн да ыраастаатар, оҕурсуларын хоннохторун ыраастаан киирэн барда. Чэ, бээ, наһаа айманымыахха. Аиза кэллэҕинэ барыта биллэр ини. Дьон да ордугурҕаан, ону-маны соруйан түһэрэн, саҥаран эрдэхтэрэ.
– Маамуо, манна бааргын дуо? – Аиза, теплица аанын аһан туран, чаҥкынас баҕайы куолаһынан чаҕаарда.
– Туох ааттаах хойутаатыҥ? – ийэ сибилигин кыыһыран, түтүө-татаа буола турбута ханна да суох буолла.
– Ээ, квартальнай отчуот. Быыспар онно да көмөлөһөн ыллым. Копыриннар ийэлэрэ эмээхсини улууска балыыһаҕа киллэрдим. Эмээхсин мөлтөөбүт. Чэ, ийээ, наһаа аччыктаатым. Аһыахпын баҕардым, – кыыһа чыначчы туттан баран иннигэр хааман кэдэрэҥниирин көрөн, астына санаата.
Кыргыттара оҕо эрдэхтэриттэн үҥкүүһүт бэртэрэ. Кыра саастарыттан сыанаттан түспэт үҥкүүһүттэр. Дьиҥинэн, Аиза Эльвиратааҕар оҕо эрдэҕиттэн ордук үҥкүүлүүр этэ да, мэдисиинэ коллеһын ордорбута. «Балерина буолбатым чуолкай, култуура коллеһыгар үөрэммэтэх да киһи, сыанаҕа баҕардахпына үҥкүүлүүр инибин», – диэн тыллаах.
– Оо, маамам остуола буоларын курдук толору. – Кыыс аччыктаабыт киһи быһыытынан харса суох аһаан хабыалаабытынан барда.
– Субуота диэн астаабытым. Бары дьиэ кэргэнинэн түмсэн олорон, налыччы аһыахпыт дии санаабытым, ханна баарый, үс бэйэҕит утуу-субуу, биирдиилээн кэлэҕит. Наһаа иҥсэлээхтик аһаама эрэ. Бэйэҕин көрүнүөххүн, – ийэ сэмэлээбиттии көрөр.
– Аһаан баран хаалыллыа ээ. Аһыырбын сөбүлүүбүн. Эн бэйэҥ аһыырга үөрэппитиҥ. Эльвираҕын көр, фигуратын оҥостор да оҥостор, ханна баарый, миигиттэн синньээн кэлбитэ эмиэ көстүбэт, – Аиза ийэтин диэки тиэхэлээхтик көрөр. – Ийээ, истибитиҥ дуо, үҥкүүһүппүт элбэх оҕолоох, дьаранаас Алексеевтар уолларыгар кэргэн тахсыах курдук үһү. Бөлүүн дьиэтигэр хоммото. Хайыы-үйэ Алексеевтарга кийиит кыыс буолан олорор дуу, хайдах дуу?
– Арааһы ыатарбакка олор. Хата, кини үөрбүт дии. Балтыҥ ити уолга кэргэн таҕыстаҕына, карьерата бүтэр буоллаҕа.
– Аһа, миигин ыатара олороҕут дуу? Алексеевтар да уоллара буоллун, сөбүлээтэхпинэ сүгэһэрдээххэ, таптаатахпына торуоскалаахха да кэргэн тахсыам. Онно туох баарый? – Эльвира ийэлээх эдьиийин иннигэр быар куустан кынтаччы туттан турда.
– Абыраабыккын. Бэйэҥ тус олоҕуҥ да буоллар, олох оҥостор киһи уһуну-киэҥи санаан, дьиэ-уот тэринэр ини. Саатар, үөрэххин бүтэрэн баран ыал буолуоххун. Билигин төрөөн-ууһаан бардаххына, хаһан үөрэнэҕин, үлэлиигин? Үөрэҕэ суох буоллаххына, үлэтэ суох буолуоҥ, ити аймахтарыҥ Алексеевтар курдук тиийиммэттик-түгэммэттик, кырыымчыктык, дьадаҥытык ныдьыраан аҕай олоруоҥ, – ийэтэ кыыһыран төһө да ньиэрбинэйдии олордор, бэйэтин туттунан, кыыһыгар өй-санаа угардыы, холкутук-наҕыллык саҥара сатаата.
– Мин кэргэн тахсарбар Алексеевтар туох сыһыаннаахтарый? Кинилэрдиин олоруом буоллаҕай? Мин Димаҕа кэргэн тахсабын. Кини, эһиги саныыргыт курдук, оннук акаары буолбатах. Кэтэхтэн үрдүк үөрэххэ үөрэниэҕэ. Мин үөрэхпин салгыам, онтон Дима кыһын устата дьиэтин маһын бэлэмнээн, аны саас көҥдөйүн түһэрэр былааннаах.
– Чахчы олоххо киирэр былаан буоллаҕына уруйдуубун-айхаллыыбын, – диэн көөҕүнээн саҥарарын быыһыгар, халыҥ ытыһын хаста да охсон лабырҕаппытыгар бары аҕалара куукуна ааныгар өйөнөн турарын соһуйа көрдүлэр. – Алексеев Дима кыһыны быһа дьиэтин маһын бэлэмнээн, аны саас икки этээстээх коттедж дьиэ тутуо диэн хас сыл эрэнэ күүтэрбин, дьэ, саарбахтыыбын. Аҕата буолуохсут 10 оҕолонуор, күн бүгүнүгэр диэри бэйэтин төрөппүт аҕатын дьиэтигэр да буолбакка, эһэтин дьиэтигэр олорор. Оннук сүрэҕэ суох киһи. Уола да ол хаатыттан тахсыбата чуолкай. Суортан суор, тураахтан тураах төрүүр. Акаары, ону эн өйдүүгүн дуо?
– Мин Диманы таптыыбын. Ону төрөппүт ийэбиттэн, аҕабыттан да ыйытыам суоҕа. Эһиги саныыргыт курдук, таптал баай хоту, аат-сурах да хоту буолбат. Мин билбэт үһүбүн дуо, эһиги үйэҕит тухары дьону икки сортка арааран көрөргүтүн. Алексеевтартан туох да ордуктааххытын көрбөппүн, – Эльвира ытамньыйарын быыһыгар хаһыытаан чаҥкынаата.
– Тапталлаах баҕастаах. Эргэ тахсарга тоҕо олус ыксыыгын. Сэрэн эрэ, ыт ыксаан-ыксаан икки хараҕа суох оҕону төрөтөр, – аҕата бардьыгынаан тоҕо барбытыгар кыыс ытыы-ытыы хоһугар ыстанна.
– Олус да итинник эппэтэргин. Аньыы даҕаны. Дьэ былыргы үйэ бардам аҕатыныы саҥардаҕыҥ сүрүн. Аныгы үйэ дьоно сүрэхтэрэ этэринэн сылдьаллара буолуо ээ, – Елизавета, аҕалара наһаалаабытын сүөргүлүү санаан, сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ.
Уутааҕар чуумпу, оттооҕор намыһах олохторугар тымныы салгын үргүйэн киирбитин, дьиэ кэргэн хайалара да өйдөөбөтө.
II
От ыйа. Киэһэ. Саха киһитигэр түптэ күөх буруота унааран сыттыын-сымардыын сүрэҕин-быа- рын ортотунан киирэн, халлааны кытта силбэһэн, дэриэбинэни бүтүннүүтүн иилэ кууһан ылла. Тото-хана налыччы аһаабыт ынахтар аргыый налыҥнаһан хааман тустаах хотонноругар субуһаллар. Бырдах түһэн, ынахтар соруйтарыыта суох киэһээҥҥи ыамҥа, дьиэлэригэр кэлэр буолан абыраатылар.
Дималаах Эльвира мэҥэстэн иһэр «Минскэй» матасыыкыллара бөтө-бөтө бирилээн, күөх буруонан уһууран, дьиэтин олбуорун таһыгар тохтоото.
– Фуу, киһини матасыыкыл сытынан-буруотунан тунуйан кэбистиҥ дии! – Эльвира мырдыччы туттубутунан ыстанан түстэ. – Өрө уһуурдан түһэҥҥин. Хараҕым кытта аһыйда, баттахпар тараах да киирбэт буолла.
– Эһиил саҥа матасыыкыл ылыахпыт. Шлем кэт диири буолуммаккын дии, – уһун курбуу, бэрт имигэс-сымса быһыылаах-таһаалаах, киһи хараҕар быраҕыллар сырдык сэбэрэлээх, ис киирбэх уол саһархай баттаҕын төҥкөйөн туран сахсыйарын быыһыгар судургутук хардарар.
– Фуу, киһи төбөтүн хам тутар. Шлемы олох сөбүлээбэппин, – кыыс атаахтаабыт куолаһынан тыҥкыныыр. – Дьиэбэр бардым. Атаараҕын дуу, суох дуу?
– Атаарыам, – уол кыыс быылтан күкээрбит, хара суһуоҕун илиитинэн сахсыйарын быыһыгар кыыһы санныттан имэрийэн ылар. – Оттон… хаалбаккын дуо?
– Суох. Дьонум сөбүлээбэттэр. Эн аҕаҥ да бэҕэһээ дьонуҥ манна сылдьаргын сөбүлүүллэр дуо диэн ыйытан эрэрэ буолбатах дуо?
– Ээ, ол мин аҕам эн дьонуҥ сөбүлээбэттэрин истэн этэр. Бэйэтин тириитин эмиэ харыстанар буоллаҕа. Эн аҕаҥ тэйиэккэлээн бардам баҕайы киһи. Эльвира, аҕаҥ курдук хараахтардаах, бардьыгынаабыт киһи буолбатыҥ ини, – Дима күлэр.
– Онон тугу этээри гынаҕын? Итинник буоллаххына, сылдьыаҥ ээ, – кыыс эргичис гынаат, олбуортан тэйэ хаамар.
– Суох, суох… Оонньоон этэбин, – уол илгиэлэнэр кыыһы күүһүнэн кэриэтэ санныттан кууһар. – Хата, дьиэҕэ киирэн быырпахта иһиэххэ, телевизорда көрүөххэ. Ол ордук буолуо.
– Аҕаҥ баара буолуо. Уонна… бүгүҥҥүттэн аҕам киэһэ хонтуруоллуох буолбута.
– Аата, кыра оҕоҕо дылы. Билигин былыргы дьоҥҥо дылы, төрөппүттэн ыйыппат үйэ буолан турар.
– Буоллун… Төрөппүт син биир быһаарар. Кинилэр өйөбүлэ суох хайдах да дьаһанан олорбоккун. Сыбаайба, кредит, ипотека төрөппүттэн тутулуктаах. Онон кинилэртэн наһаа тутулуга суох курдук туттубат буоллахпыт, – Эльвира өйдөөҕүмсүйэр.
– Чыычаах, сөрү-сөпкө эттиҥ. Төрөппүттэргэ албыннаһыахха наада. Буор-босхо «кошелек» диэн кинилэр буоллахтара.
Иккиэн сиэттиспитинэн күлсэ-күлсэ дьиэҕэ киирэллэр. Дьиэҕэ ийэлэрин кытта икки кыра уоллаах кыыс бааллар. Тугу эрэ оонньоон букунаһаллар.
– Хайаа, ийээ, оҕолор бары ханна бардылар? – Дима өскүөрүтүн ыйытар. – Онтон дьиэ хаһаайына тойоммут ханна үлэлии-хамсыы барда?
– Отугар барбыта. Кыра уолаттар аҕаларыгар илии-атах буолан көмөлөһө барбыттара. Онтон атын ханна барыахтарай? Сарсын эйигин ханна да барбатын, от кэбиһиитэ буолар диэбитэ, – кыра хачаайы баҕайы көрүҥнээх ийэлэрэ хааһы буһаран булкуйа туран кэпсиир.
– Ийээ, тугу аһыыбыт? Мааннай хааһы буһардыҥ дуо? Олох сөбүлээбэт аһым. Саатар гречка да буолбат. Прессподборщик атыылаһыаххытын. Дьон барыта оннугунан оттуур. Биһиги эрэ былыргылыы илиинэн оттуубут. Кэбиһэн эрэйдэммэккэ, рулон оҥордуҥ да бүтэр. Билигин прессподборщигынан соҕотох да киһи алаастарын тааҕы-таах оттуур, техника үйэтэ буолан турар.
– Чэ, өйдөөҕүмсүйэн бүт. Харчыҥ оннук ыһыллан сытар буоллаҕына, атыылаһан биэрдэҕиҥ дии. Итиннэ миин буһарбытым. Ону иһиҥ, – Маарыйа иһит тардан, миин кутуталаан биэрэр. – Эн баҕарбытыҥ курдук уон оҕону бэрэскинэн аһатар кыаллыбат.
– Икки-үс ыал буолан кыттыһан ыллаххытына син ылыа этигит, – уол ийэтигэр иннин биэрбэт. – Эльвира, олоро түс да аһаабытынан бар. Манна былдьаһан-тарыһан аһаатаххына эрэ аһыыгын. Билигин араас сирилиспит-боролуспут уолаттар киириэхтэрэ да, остуолу биирдэ кураанахтыахтара, – Дима кэпсиирин быыһыгар миинин харса суох испитинэн барар.
Кыыс саҥата суох, аһаабакка, суолтатыгар чааскылаах чэйин сыпсырыйбыта буола олордо.
– Чэ, мин дьиэбэр бардым, эрийээр, – дьахтар истибэтин курдук уолга сибигинэйэр.
– Ээ, сөп, атаарабын дуо? – Дима өрө көрө түстэ.
– Суох. Маҕаһыыҥҥа сылдьан вафля атыылаһан ааһыам, – кыыс ойон туран таһырдьа элэс гынар.
– Аһаабата даҕаны. Маанытык иитиллибит кыыс боростуой ыал аһын аанньа ахтан аһаабат буоллаҕа, – Маарыйа кыыс барбытын кэннэ уоһун иһигэр ботугуруур.
– Ийээ, аҕабын үтүктэн араас буолума. Хайаҕыт да сөбүлээбэтэҕэ буолумаҥ. Төрөппүттэртэн олох тутуллуохпут суоҕа. Сыбаайба оҥорбот буоллаххытына, уһаппакка-кэҥэппэккэ, кэнкириэтинэйдик этиҥ. Мин эр киһи буоларым быһыытынан, сыбаайбаны бэйэм оҥоруохпун баҕарабын. Ол хас эрэ сыл дьапталаан муспут харчытыттан дук гынарын тарбаҕын быстар кэриэтэ сананар иирэ байбыт Григорьевы илэмэ-салама өрө көтөр санаам суох. Оҥорбот буоллаххытына оҥорумаҥ. Сыбаайбата да суох ыал буолар инибит, – уол кыыһыран миин иһэ олорор тэриэлкэтин остуол ортотугар аста.
– Бу уол олорон эрэн туох буолла? Сыбаайбаны тугунан оҥортороору гынаҕын? Кредит олох ылбаппыт. Бэйэбит да икки кредиккэ хабалаҕа киирэн олоробут. Эдьиийдээх балтыҥ иккиэн төлөбүрдээх үөрэххэ үөрэнэллэр. Эн да үөрэнэн, идэ ылан баран, ыал буолар туһунан толкуйдуоҥ этэ. Григорьевтар биһигини сэниир дьон, үөрэммэтэххинэ өссө аанньа ахтыахтара суоҕа. Кыыһыҥ Эльвира, оннооҕор астаабыт аспытын сиргэнэн аһаабат киһи, хайдах кэргэн тахсан, олох олорорун билбэтим, – ийэтэ кытаанах куолаһынан саҥарар. – Бэйэҥ тэҥнээххин көрүөххүн. Ол аайы олох олоруу – ыраас хонууну туорааһын буолбатах.
– Оччоҕо уоллаахпыт да дии санаамаҥ. Күн сарсын Суоттутааҕы лицейгэ суоппар үөрэҕэр барыам. Идэ ылан куоракка киирдэхпинэ, суоппар үлэтэ көстөр ини. Булан сылдьыам. Эһиэхэ аҥаар да атахпын угуом суоҕа, – Дима кыыһырбытын омунугар олоппоһун түҥнэри көтө сыһан ойон туран таһырдьа ыстанар.
– Тугу да өйдөөбөт туох акаары уолуй? Григорьевтарга күтүөт буола охсоору өрө мөҕүстэҕэ сүрүн. Бука, балачча сыраҥ-сылбаҥ бараннаҕына күтүөт оҥостоллоро буолуо. Ол эрээри уол оҕо – ат кулун. Кимнээҕэр киһи бэрдэ буолуо. Киэҥ сиргэ бардаҕына, итиччэлээх кыыс көстөр ини, – дьахтар бэйэтэ-бэйэтин кытта кэпсэтэрин быыһыгар икки кыра кыргыттарыгар хааһыларын кутан остуолга уурда.
– Ыспакка-тохпокко үчүгэйдик аһааҥ, барытын сиэҥ, оччоҕо күнү быһа тот сылдьыаххыт. Мин оҕолорум өйдөөхтөр, хааһыларын барытын сиэхтэрэ, – диэн түөртээх-биэстээх оҕолоругар ымманыйа-ымманыйа кэтэхтэриттэн сыллаталаан ылла.
Аан аһыллан, күн уотугар хараарчы сиэппит аҕалара киирбитигэр кыргыттара: «Паапа», – диэн саҥа аллайа көрүстүлэр, көтөхтөрөөрү илиилэрин өрө ууна түспүттэрин ийэлэрэ буойталаата. Толору эттээх-сииннээх, кип-киэҥинэн хаһылыччы көрбүт аҕалара остуолга кэлэн олордо.
– Били быччаҕар ити үлүгэр ханна хаһыырта? Куруутун олорсо сылдьар маҥан бэйэлээх мааны кыыһа көстүбэт дии, – кэргэнэ кутан биэрбит миинин иһэн сыпсырыйда.
– Сыбаайба оҥорбоккут диэн кыыһырар. Сарсын Суоттуга суоппар курсугар барыам, миигин аны көрүөххүт суоҕа диир, – ийэтэ холкутугар түһэн кэпсиир.
– Ханна барар үһү? Сырыттын. Кыыс оҕо кыыкынайдааҕар элбэх. Хата, биир эмэ бэйэтин тэҥнээҕин булан кэлиэ. Николай сураҕа уон иитимньилээх Алексеевтары иитэр санаам суох диир үһү. Наһаа киниэхэ иитиллибэт инибит. Олус тото байан наһаалаабыт. Көрөн иһиллиэ.
– Ол биһиги умналаан аһыыр, кыайан иитиммэт-көрүммэт ыал үһүбүт дуо? Кини да кыахтаах ыал кыыһын кэргэн ылан сэниэлэммитин аанньа, урут киһи билэр күөлүн балыга этэ, – Маарыйа кыыһыран өрө хабытайдана түһэр.
Аан аһыллыахча аһыллыбакка бэрт өр тардыалаһыы кэнниттэн Миитэрэй кырдьаҕас эдьиийэ Өлөөнө аргыый дьаадьаҥнаан киирэн, быраатын утары мас ыскамыайкаҕа олордо.
– Хайа, ыаллар, дорооболоруҥ! Туох сонуннааххыт?
– Ээ, суох. Ол биһиэхэ туох сонуна хааланнаҕай? Эн бу ханна айаннаатыҥ? – Миитэрэй эдьиийин өрө көрөр.
– Күнү быһа хаамтахпына табыллар. Сыттахпына, олох мастыйар буоллаҕым. Уҥуох ыарыыта булан сордоото, – эмээхсин куура хаппыт бэйэтэ хараҕа бэрт сытыы, чөҥүөрүйэн олорор. – Эһиги диэки туох сонун? Сураҕа, Григорьевтары кытта уруурҕаһан эрэр үһүгүт дуу?
– Оо, эдьиийим барахсан, уруу аһа, сыа сии охсоору, кытыгырас баҕайы киһи, өрө сүүрэн кэллиҥ дуо? – Миитэрэй күлэр.
– Ээ, суох. Дьон сымыйаны кэпсиир. Мээнэ аҕыйах күн кэккэлэһэ хаампыттарын араастаан сиилээн-хоһулаан кэпсииллэр, – дии-дии, Маарыйа эдьиийдэригэр итии үүттээх чэй кутар.
– Буолуо. Онтон сөбүлэһэр буолан кэккэлэһэ хаамтылар ини. Дьон билэн эттэҕэ. Кыыс чугас сыһыаннаах буолан, кэлэрэ-барара буолуо. Хонор дииллэр дии, – эдьиийдэрэ иннин биэрбэт.
– Арааһы кэпсээннэр. Бу ааспыт нэдиэлэҕэ ыччаттар походтаан сиргэ хоммуттара. Ону күүркэтэн кэпсииллэрин итэҕэйэ сырыт. Уолбут сыбаайба оҥортороору тииһэр. Сыбаайбата да суох холбоһуохпут диир. Быйыл күһүн суоппар үөрэҕэр барар үһү.
– Бардын, чэ. Соххор да солкуобайа суох сылдьан ханна ыраатар үһү, – эр киһи кэргэнин этиитин ытаһалаан биэрэр.
– Кэбис, инньэ диэмэҥ. Олус солуута суох быһаарынаары гыммыккыт. Чахчы сөбүлэһэр буоллахтарына, олох араартыы сорунумаҥ. Уолгут онтон сылтаан улдьааран хаалыа, орулуур отутугар диэри оҕото-уруута суох сулумах сырытыннараары гынаҕыт дуо? Эдэр дьон олоҕор харыстабыллаахтык сыһыаннаһыаххытын, – эмээхсин сөбүлээбэтэҕин биллэрэр.
– Аата, куттаныах сир бараннаҕын. Кыыс оҕо кыыкынайдааҕар элбэх. Булан ылар ини. Ат соноҕоһугар ахсым, киһи эдэригэр дохсун. Дима да сыһыйыаҕа. Олох оннооҕор буолуоҕу сыһыппыта, – Миитэрэй төттөрүлэһэ олордо.
– Арааһы дойҕохтуу олорума. Баҕар, итинник түгэн иккиһин кэлиэ суоҕа. Холбооттуу охсуоҕуҥ, – эдьиийдэрэ эппитин кэлиилии кэбэ олордо.
– Чэ, эдьиий, эйигин төһө да убаастаатарбын, бу сырыыга эн тылгын ылынар санаам суох. Григорьевтар, туора тотоннор, аһары байаннар, биһигини, элбэх ыамалаах дьону, киһинэн аахпаттар. Ити кинилэр тыллара. Оннооҕор кутуйаҕы үктээтэххэ «чыып» диир. Оччолооҕу истэн баран, саҥата суох олоруом дуо? «Суох» диэтим да бүтэр. «Суох» мастааҕар кытаанах, халлааннааҕар ыраах. Эдэр дьон кыыстарын-уолларын сыл ахсын да уларытыахтара. Кэмэ кэллэҕинэ, өйдөрүн-төйдөрүн туттахтарына, кимнээҕэр үчүгэйдик олохторун оҥостуохтара. Кэлин төрөппүттэригэр махтанартан соло булуохтара суоҕа, – эр киһи манан кэпсэтии бүтэр диэбиттии таһырдьа тилир гынар.
– Бу уол эттэҕэ сүрүккэтин. Оҕотун олоҕун талбытынан тиэрэ-маары эргитэ тутар. Өйө суох сордоох, оруо маһы ортотунан саҥаран. Ити тухары бардама бэрт ээ, – эмээхсин бэркиһээбиттии чыпчырынан ылар. – Чэ, туох да диэҥ. Олох сыыһа суолу тутуспуккут. Атын эбитэ буоллар, бу күннэргэ саба түһэн, көрсүһүү оҥорон, сыбаайбаҕыт күнүн болдьоһон кэбиһиэ этигит. Бу оҕолоргут бары ханна бардылар? Олох ким да көстүбэт.
– Бааллар. Икки улахан кыыс куоракка үөрэхтэринэн практикаҕа сылдьаллар. Икки уол спортивнай лааҕырга барбыттара. Үс ортоку уолаттар аҕаларыгар хоно сылдьан окко көмөлөһөллөр. Бу икки дьиэ бөхтөрө бааллар. Уонна оттон улахан уол Дима ити сырыттаҕа, – ийэлэрэ быһаарар.
– Хата, оҕолор тып-тап курдук бары дьарыктаахтар эбит. Чэ, мин бардым, – Өлөөнө эмээхсин айакалаан-дьойоколоон тахсан барар.
«Өлөөнө дьиҥинэн сөпкө этэр. Сыбаайбалыыр буоллахтарына, көмөлөһүөм диэн санаалаах кэлбит быһыылаах. Ол эрээри, эппит курдук, олохторо иннигэр турдаҕа. Эдэрдэрэ да бэрт. Кыыс тыҥкынаан хаппырыыс баҕайы. Дьиэ-уот үлэтигэр улаханнык көлүллүбэтэҕэ көстөр. Елизавета кыргыттарын маанылаан-атаахтатан ииттэҕэ. Оҕо сааһыттан дьиэ хомуллуутугар такайыллыбатах кыыс кэлин дьиэ хаһаайката да буоллаҕына, көнөн-тупсан кэлбэт, сууйа-сото сылдьыбат боростуой хаһаайка буолар. Дэлэҕэ даҕаны, өс хоһоонугар, дьахтар – оһох, эр киһи – өһүө диэхтэрэ дуо? Ол аата, санаан да көрдөххө, дьиэлээх хаһаайка дьиэни-уоту ыраастык, сылаастык тутуохтаах, онтон дьиэлээх хаһаайын булааччы-талааччы оруолун толоруохтаах буоллаҕа. Чаас ыраатта. Ити аҕабыт ханна түстэ? Киэһэ отугар хонордуу барара дуу, сарсыарда Диматын илдьэ бараары кэлбитэ дуу? Уолаттарга алаадьы оҥорон ыыппыт киһи. Үөрүө этилэр. Кыра кыргыттарым ханна түстүлэр, кумахтарыгар оонньуу сылдьаллар ини? – Маарыйа ас астаары иһитин-хомуоһун бэрийэрин быыһыгар бииртэн биир санаа иэҕиллэн кэлэрин кыйдыы сатаата. – Бүгүн от ыйын 21 күнэ этэ дуу? Борукуоппайап таҥара күнэ эбит. Хата, сарсын кыраларбын илдьэ туос хастыы барыыһыбын. Аны кыһын биир эмэ туос иһит тигэн кэбистэххэ «па» үһү дуо?» Дьахтар кухоннайын үрдүгэр турар аҕыйах туос ыаҕайаларын, тууйастарын көрөн ис-иһиттэн сырдаан, мичилийэн ылла.
III
Сахалыы балаҕан курдук оҥоһуллубут күүлэ истиэнэтин тилийэ таас түннүктэрэ эустома, роза, герань сибэккилэринэн симэммитэ көрүөххэ сүрдээх үчүгэй. Сайыҥҥылыы аһаҕас сарапааннаах көнө дьылыгырайбыт уҥуохтаах мааны кыргыттар утарыта көрсөн, утах иһэ олороллор.
– Онон, Эльвира, ыал буолар буоллуҥ дуу, суох дуу? – Аиза балтын амаҕаччылаабыттыы көрө-көрө ыйытар.
– Бэйэм да билбэппин, буккуллан хааллым. Төрөппүттэрбит икки өттүттэн сөбүлээбэттэр. Биирбит – таҥара маһа, иккиспит – күрдьэх маһа үһүбүт, – Эльвира мунчаарбыттыы көрөр.
– Кылаабынайа, эһиги бэйэҕит тапталгыт быһаарар буоллаҕа. Хата, эн холкуҥ бэрт ээ. Уопсайынан, Диманы таптыыгын дуо? – эдьиийэ үтэн-анньан көрөр.
– Таптыыбын да, ийэлээх аҕам дэлби киһи үөйбэтэҕин-ахтыбатаҕын этэннэр, киһини булкуйан кэбистилэр. Онно эбии Дима дьоно эмиэ сөбүлээбэт аатыраллар, – кыыс ытамньыйан куолаһа эйэҥэлээн ылар.
– Оччоҕо туох диэн быһаарынныгыт? – эдьиийэ ыйыппытын кэлиилии кэбэн ыйыта турар.
– Мин үөрэхпин бүтэриэхпэр диэри тохтуур инибит. Дима суоппар үөрэҕэр үөрэниэ. Эһиил баччаҕа иккиэн идэ ыллахпытына, үлэһит буолан, баҕар, атын улууска барыахпыт. Сыбаайбата да суох ыал буолар инибит, – кыыс «хайдаҕый» диэбиттии эдьиийин өрө көрөр.
– Сөп эбит. Бэркэ быһаарыммыккыт. Ол эрээри, дьоҥҥутугар кимиэхэ да этимэҥ. Иһиллэн хааллаҕына, сылы быһа эһигини хонтуруоллуохтара. Тапталгыт биир сылы тулуйар ини? – Аиза үөннээхтик күлэр.
– Эс, аньыы даҕаны. Бу кыыс ол-бу буолан. Киһини куттаама.
– Оонньоон этэбин. Диман көстүүлээх уол, ымсыыра көрөр кыргыттар суох буолбатахтар. Дьиҥинэн, кэргэн тахсыыга балыс эдьиийи быһа түһүө суохтаах этэ.
– Оттон иннигэр билигин да сыл баар. Сыбаайбалаан кэбиһиэххин сөп.
– Ону баара, миигин кэргэн ылыахтаах уол төрүү илик быһыылаах.
Иккиэн күлсэллэр.
– Хайа, туох кытара сытарыттан бу үлүгэр бэлэскитинэн күллүгүт? Туох үчүгэй сонуну иһиттигит? – ийэлэрэ астаах-үөллээх толору икки бакыаты тутан киирэн иһэн ыйыталаһа тоһуйда.
– Оо, ийээ, тоҕо эрийбэккин, утары барыа этибит буоллаҕа, – кыргыттар бакыаты ылан остуолга уураллар.
– Чэйгитин оргуттугут ини? Чэ, наҕылыччы чэйдиэҕиҥ. Аҕаҕыт бүгүн киэһэ биирдэ кэлэр. Отун көрө барбыта. Сиимэннээх бэҕэһээ бүтэрдибит диэн илдьиттээбиттэр этэ. Отун тутан, бүтэйин тутуһан баран кэлэр, – ийэлэрэ түргэн-түргэнник күөрчэх ытыйарын быыһыгар кэпсиир.
– Ийээ, ипотекабыт дьыалата ханна тиийдэ? – Аиза ийэтин албыннаспыттыы көрөн олорон ыйытар.
– Оттон… ый ахсын лоп курдук 29 тыһыынча солкуобайы төлүүбүт. Баҕар, аны күһүн ылыахпыт. Оччоҕо дьиэбит ис бараанын оҥотторуо этибит. Онно балачча харчы хамсыыра буолуо. Ону тоҕо туоһуластыҥ? – ийэ кыыһын сэрэҕэдийбиттии көрөр.
– Оттон олоруо этибит буоллаҕа. Наар уопсай дьиэнэн сылдьыбат буоллахпыт. Устудьуоннаан бүттүбүт. Балтыбынаан иккиэн бииргэ олоруохпут этэ, – Аиза тиэхэлээхтик көрөр.
– Олоруоххут, ол эрээри дьиэ мин ааппар толору суруллан турар. Эһиги араас кыаммат-түгэммэт уолаттары аҕалан олордоргутугар анамматах дьиэ, – Елизавета саҥата кытаанах.
– Ийээ, куттаныма, Дима ол дьиэҕэ үктэнэр да санаата суох. Алексеевтар элбэх оҕолоохторунан куоракка таас дьиэ ылаары сылдьалларын истибэтэҕиҥ дуо? – Эльвира өс саҕа буолар.
– Баҕар, оҕолорун ахсаанынан да кыбартыыра ыллынар. Ол иһин дьахтарбыт үлэлээбэккэ төрүү-ууһуу олорор эбит дии. Ас-таҥас булар сирин таба тайаммыт. Төрүөхтээх дьахтар ылымына, – дьахтар силбиэтэнэр.
– Ол аайы ипотека аны сонун буолбатах. Дьон барыта таас дьиэлээх. Уонна дьону дьадаҥы-баай диэн икки суордунан араараргытын тохтотуҥ эрэ. Киһи кыбыстыах. Аныгы үйэ – компьютер үйэтэ, – кыыс ийэтин кытаанахтык батарыта көрүтэлиир.
– Хайа, бу кыыс хайдах буолбутай? Алексеевтарга кийиит буолан бүппүт, ийэтин өтөрү-батары саҥарара сүрдэммит дии. Күүскүнэн эргэ тахсарга санаммыт буоллаххына, төрөппүттэрдээхпин диэн төрөөбүт дьиэҕэр кэлэ да сорунумаар.
– Сөп, – кыыс ойон туран дьиэҕэ киирэн хаалла.
– Маамуо, туох ааттаах буоллуҥ? Таптаһар буоллахтарына, ыал да буоллуннар ээ. Тоҕо хаахайдаһан хааллыгыт? Хата, эдэр эһээ, эбээ буолуоххут. Эльвиралыын үс сыл устата, куоракка олордубут да, хайабытыгар даҕаны биллэр-көстөр «сулус» уолаттар чугаһаабатахтара, харахпытыгар көстүбэтэхтэрэ даҕаны. Ону хайыахпытый? Дима туох куһаҕаннааҕый? Төрөппүттэрдээх, спортсмен, доруобай, күүстээх-уохтаах, дьүһүнүнэн да киһи сирбэт уола. Дьоно да эһиги этэргит курдук, оннук дьадаҥы ыал буолбатахтар. Тыа ыалыгар хоп курдук орто баайыылаах ыал. Ханныгын да иһин кыыскыт олоҕор наһаа орооһон эрэҕит, – Аиза ылыннарыылаахтык саҥарар.
– Аны бу кыыс буолан-хаалан турда дии. Өйдөөҕүмсүйэн бүт. Ийэҕин үөрэтээри гынаҕын дуо? – Елизавета кыыһырбытын омунугар сүрэҕин туттумахтаан ылар.
Ол кэмҥэ улахан суумкаҕа таҥаһын-сабын толору хааламмыт, санныгар кыра суумканы иилэ быраҕыммыт Эльвира айанныырдыы оҥостон дьиэттэн тахсан кэллэ.
– Хайа, бу ханна бардыҥ? – эдьиийэ соһуйа көрөр.
– Үүрүллүбүтүм буолбат дуо? Ийээ, туох да диэ. Ыҥыра иликкитинэ, олох кэлиэм суоҕа, – күүлэ аанын аһан тахсан барар.
– Кыыстанан, балтыланан бүттэхпит, – Аиза саҥа аллайар.
– Бардар бардын. Биһиги хармааммыт харчылааҕын тухары син биир биһигиттэн тутулуктанар инигит? Сиэбигэр сүүс солкуобайа да суох сылдьан ханна ыраатар үһү, – ийэлэрэ өрө бөтүөхтүү олордо.
– Ийээ, мэ, чэйгин ис. Наһаа айманыма, сүрэҕиҥ ыалдьыа. Бээ, мин ити кыыһы эккирэттим. Ханна харчыта суох барар? – Аиза тахсан барар.
Елизавета кыргыттара тахсан барбыттарын кэннэ, хоһун аанын ыга саптан, хараҕын уута иэдэһин устун сүүрэрин тохтото сатаан туора сотто сытта. «Ити Алексеевтары кытта сөбүлэспэттэрэ бэйэтэ туспа силистээх-мутуктаах. Ол барыта Алексеевтар хос эһэлэрин Миитэрэпээн саҕаттан саҕаламмыта. Хайдах саҕаламмытай? Эһэлэрэ Дьөгүөрүскэ эбэлэринээн Өрүүнэлиин сүрдээх үчүгэйдик ыал буолан, үс уолаттарданан олорон, ити Алексеев Миитэрэй эбэтигэр Дьэбдьэкиэйэҕэ хараарчы иирэн, иккиэн кэргэннэриттэн арахсан, оҕолорун суор-тураах курдук хаалларан, тус хоту күрээбиттэринэн күн бүгүнүгэр диэри сураҕа суох сүппүттэр. Ханна эрэ тиийэн олороохтообуттара дуу, үөн-көйүүр аһылыга буолан сиргэ охтоохтообуттара дуу? Онтон ыла Григорьевтар уонна Алексеевтар бэйэ-бэйэлэрин таба көрсүбэттэр, өс-саас туталлар. Кинилэр эһэлэрэ Дьөгүөрүскэ үс уол оҕону, онтон Алексеевтар эбэлэрэ Дьэбдьэкиэйэ уоллаах кыыһын тулаайахсытан быраҕан барбыт аньыылаахтар. Бастаан Дьэбдьэкиэйэ убайа Уйбаан кыһыытыгар куоракка диэри эккирэтэн киирбит да, тамты сүтэрэн, көрсүбэтэх аатыран төннүбүт.
Ол эрээри олохтоохтор, олох ырааппакка, уҥуохтара манна тутулуннаҕа диэн сэрэйэллэр. Ол курдук, Алексеевтар хос эһэлэрэ Миитэрэпээн оҕонньор сүрдээх кырыктаах оҕонньор эбитэ үһү. 1921–1923 сылларга гражданскай сэриигэ үрүҥнэр этэрээттэригэр киирэн, дьону-сэргэни ытаппыт, илиитин хаанынан сууммут оҕонньор дииллэр этэ. Уолунаан дьакыйан баран, дьон хараҕын баайан, уолун эккирэтиннэрбитэ диэн кэпсииллэрэ. Өлөртөөн баран ханна эрэ ууга тимиртэхтэрэ эбэтэр түҥ ойуур быыһыгар аппаҕа-дьаппаҕа быраҕан көмтөхтөрө диэн ботур-итир кэпсэтэллэрин оҕо сылдьан истэрэ. Билигин ол барыта умнуллан үһүйээн эрэ курдук иһиллэр. Кырдьыга даҕаны, ол Миитэрэпээн оҕонньор дьаһайбыт буолуон сөп. Тыыннаахтара буоллар, сыл-хонук ырааппытын, хаар-ардах суурайбытын кэннэ, биирдэрэ эмэ кииннэрэ түспүт, оҕоломмут-урууламмыт төрөөбүт дойдуларыгар биллэн ааһыа эбиттэрэ буолуо. Саатар, удьуордара охсуллан ааһыа этилэр.
Миитэрэпээни хааннааҕынан хаһылыччы көрбүт, хара бараан, дьону кытта утары көрсөн эйэ дэмнээхтик кэпсэппитэ ахсааннаах ыар кырдьаҕас этэ дииллэр. Кырдьар-сорсуйар сааһыгар балаҕаныгар соҕотоҕун олорон өлбүт, уола Уйбаан таһыттан сылдьан көрбүт-истибит, харайбыт үһү. Уйбаан Аҕа дойду сэриитигэр сылдьан, хата, сэрии инбэлиитэ аатыран чиэскэ-бочуокка олорбута, соҕотох уола Миитэрэй, эдэр сылдьан Миитээттэн атыннык ааттаммат этэ, уон оҕолонон, билигин халыҥ аймахтар.
Ол Дьөгүөрүскэлээх Дьэбдьэкиэйэ сиэннэрэ билигин эһээ, эбээ да буолан олорон, оҕолоругар наар өс-саас уотун күөртүүр адьынаттаахтар. Николайдаах Миитэрэй дьикти дьон, көрүстэллэр эрэ, өһөх хааннара оргуйан, күрдьүөтэспитинэн бараллар. Оннук дьон уоллаах кыыстарын дьылҕаларын хантан холбуохтарай? Дьиҥинэн төрүччүнэн көрдөххө, Дималаах Эльвира бэһис көлүөнэлэр. Ол былыргы дьыл мындаатыгар, урукку дьыл уорҕатыгар оҥоһуллубут суол умнуллар да кэмэ кэллэҕэ. Ону күөртүү сырыттахпыт. Дьиҥинэн кини кыыһын диэки буолан, өйүө этэ да, хайыай, кэргэнниилэр эт-хаан өттүнэн эрэ буолбакка, өй-санаа өттүнэн биир буолуохтаахтарын, ситэрсэн биэриэхтээхтэрин тутуһарыгар тиийэр. Оннук буолбатаҕына, олохторо айгырыыр, ыһыллар туруктаах. Дьиҥинэн эдэр дьон ити аймаҕынан иирсээни долоҕойдоругар да тохтоппоттор, хата, бэлэстэринэн күлүөхтэрэ.
Миигинниин биэс хааһах диэбиккэ дылы, Алексеевтар аймахтарынан кини сирэйгэ-харахха анньыллара эмиэ баар. Оскуолаҕа үрдүкү кылааска үөрэнэ сылдьан Алексеев Миитээлиин доҕордоһон турар. Үксүн уол эккирэтэрэ да, кини да үрдүк уҥуохтаах, дараҕар сарыннаах, өрүкүйэ сылдьар хара, куудара баттахтаах кэлбит-барбыт тустуук уолу сөбүлүү көрөрө. Онно холоотоххо Дима ийэтиҥи, сырдык, маҥан уол, арай аҕатыттан куудара баттаҕын бэриһиннэрбит. Онтон Миитээ аармыйаҕа барбытын кэннэ, Николай эрийэ тутан, сыбаайба ааттааҕын ньиргиппиттэрэ. Түгэн көһүннэр эрэ: «Эн тапталлааҕыҥ, өһөҕүрэн киһи бөҕө», – диэн сирэйгэ-харахха анньар. «Хата, биир эмэ күн Дьөгүөрүскэлээх Дьэбдьэкиэйэ курдук атах-балай бараргыт буолуо, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан бэркэ сиэттиһэ-сиэттиһэ сэнньэлиһэр этигит», – диэн кыһытар буоллаҕа.
Ити кыыс чахчы таптаабыт быһыылаах. Арахсар санаата суох. Бээ, Алексеевтар эдьиийдэрин Өлөөнөнү көрсүбүт киһи. Өлөөнө Дьэбдьэкиэй кыыһын оҕото. Сири аннынан иһиттэххэ, ийэтэ Алааппыйа эһэтин, Миитэрэпээн оҕонньору олох абааһы көрөрө, тыыннааҕар чугаһаппатаҕа диэн сурах баара. «Дьахтар өйө баттаҕын аһынааҕар кылгас, оронуттан уот оттуор диэри түөрт уон санааны саныыр», – диэн этэрэ үһү оҕонньор».
Елизавета бэрт элбэҕи эргитэ саныырын быыһыгар таҥаһын-сабын, сирэйин-хараҕын оҥостор түбүгэр түстэ.
IV
Аиза балтын кулууп таһыттан булла. Ытаабыт сирэйдээх-харахтаах, суотабай төлөпүөнүн тутан баран төттөрү-таары хаама сылдьар.
– Ханна кыра оҕо курдук мээнэ баран хаалаҕын? Ийэҕин да аһыммаккын. Кини да сүрэҕэ ыалдьар буоллаҕа. Аҕабытыттан тутуллар. Бэйэҥ билэҕин, аҕабыт дьиэҕэ муҥур тойон, ийэбитин саҥардыбат.
–Оннугун оннук да, бэйэлээх бэйэм олохпун мин бэйэм быһаарар инибин. Дима төлөпүөнүн ылбат. Ханна бардаҕай? – Эльвира түөһүгэр намылыйан түспүт уһун суһуоҕун кэннин диэки эһэр.
– Оттуу барда ини. Аҕата Миитэрэй биһиги аҕабыт курдук эмиэ дьиппиэн киһи. Хараара өһөҕүрэ сытыйан дьаабы көрүҥнээх, киэһээҥҥи аһыырдаах киһи булкуспат киһитэ дииллэр. Чэ, дьиэбитигэр барыахха. Киэһэ Дима кэлэр ини, онно инники төлкөҕүтүн быһаарсаарыҥ, – эдьиийэ балтыгар сүбэлиирдии этэр.
– Чэ, барыахха даҕаны, бэйэм да өһүргэһим диэн, аҕам курдукпун.
– Иннигинэн-кэннигинэн тэбиэлэммит баҕайыгын, – эдьиийэ күлэр.
Кыргыттар илиилэриттэн ылсан, тоҥолохтоһон, дьиэлэрин диэки бараллар. Эмискэ бэлисипиэти- нэн, түҥнэри көтө сыһан, Дима быраата Өлүөсүк иннилэригэр хорус гынар.
– Бу эйиэхэ сурук, – кыра уол муннун өрө сыҥарын быыһыгар кыыска бүк тутуллубут кумааҕыны уунар. Кыыс кумааҕыны ылан, эдьиийиттэн тэйиччи баран суругун ааҕар. Онтон сирэйэ сырдаабыт киһи кэлэн, эдьиийигэр саппыысканы биэрэр.
– Хайыы, бу түүн күрүүргэ санаммыт эбиккит дии? Аата, индийскэй киинэҕэ дылы буоллаххытын. Аҕаларгыт син биир ситэн-булан тэйиэхтэрэ, – Аиза куттаммыттыы балтын өрө көрөр.
– Этимэҥ да бүттэҕэ дии. Куоракка тиийэн ыал буолан олорор дьону хайыахтарай? Биһиги сыбаайба эрэйбэппит, кинилэртэн туох да көмөтө суох холбоһобут.
– Онно тиийэн ханна, хайдах олороҕут? Аҕаҥ, эһиги бииргэ олороргутун утарар киһи буолуо, син биир үнтү түүрэйдээн булан тэйиэҕэ. Арай сокуонунан холбоһо охсоргут буоллар. Ким эһигини саахсалыы охсуой? Куорат саахсалаабата чуолкай, ыйынан диэхтэрэ. Арай манна саахсаланан бардаххытына? – Аиза, куттаммыттыы төгүрүччү көрөн туран, дьон истиэ диэбиттии, сибигинэйэ былаастаан ыйытар.
– Кэбиис… Тута тутуллар буоллахпыт. Ол Мария Гаврильевна кытаанах баҕайы чүөчэ. Төрөппүттэрбититтэн көҥүлэ суох биһигини саахсалаан да бэрт, – Эльвира илиитин сапсыйбахтыырын быыһыгар кэннинэн тэйиэккэлиир.
– Билигин дьон барыта гражданскайынан олорор кэмигэр, эһиги саахсата суох мээнэ олороргутун, кинилэр таһаҕас оҥостубаттар. Онон хайдах эмэ гынан саахсаланнаххытына эрэ тапталгытын быыһыаххытын сөп. Чэ, дьиэбитигэр түргэнник барыахха. Ийэбитинээн сүбэлэһиэхпит. Кини, аҕабытыттан тутуллубатаҕына, үчүгэйэ киирдэҕинэ, кимнээҕэр эһиги диэки буолан, сүбэлиэ-амалыа. Эн бэйэҥ да, ийэҕинээн сүбэлэһэр курдук буолбакка, эрдэттэн кыыһыран, суос бэринэн кэпсэтэҕин, ону ким сөбүлүөй?
– Ийэм саарбах. Аҕабыт тылыттан тахсааччыта суох. Маарыын сөбүлээбэтин биллэрэн, саҥарбытын-иҥэрбитин умуннуҥ дуо? Эмискэ бу икки ардыгар тоҕус уон кыраадыс эргийэн, уларыйа охсорун өйүм хоппот.
Кыргыттар күүлэлэрин аана күлүүһүнэн олуллуулааҕын соһуйа көрдүлэр.
– Хайа, ити икки ардыгар, ийэбит ханна бардаҕай? Кыыһыран, силбиэтэнэн аҕай хаалбыта дии, – кыргыттар сирэйдэрин хардары-таары көрсөллөр.
Дьиэлэригэр киирэн, холодильниктан сөрүүн быырпах ылан, сахалыы оһуордаах ыстакааннарыгар кылыгыраччы кутан, иһэн уоскуйа быһыытыйа олорон, ийэлэрэ Өлөөнө эмээхсини батыһыннаран киирбитин соһуйа көрдүлэр.
– Хайа, кыргыттар дорооболоруҥ, хата, иккиэн баар эбиккит, – Өлөөнө эмээхсин күө-дьаа буолан, үөрэ-көтө киирэр.
– Кыргыттаар, бу Өлөөнөнү, Дима эдьиийин, билэҕит буолбат дуо? Кини эһиги хаһан да истибэтэх, дьон үһү-тамах курдук номоҕунан эрэ билэр, интэриэһинэй сэһэннээх. Чэ, чэйдэ сылытыҥ. Туруҥ-олоруҥ. Итии чэй иһэ-иһэ наҕылыччы кэпсэтиэҕиҥ. Аҕабыт бүгүн кэлбэт, – диэн ийэлэрэ Елизавета таайтарыылаахтык саҥарарын кыргыттар дьиибэргии да иһиттэллэр сып-сап туттан остуолларын тардыбытынан бардылар.
– Елизаветалыын кэпсэппит киһи диэммин, манна кэлэн иһэн, оруобуна көрсө түстэҕим үһү. Ити эһиги Дималаах Эльвира хос-хос эһэлэргит-эбэлэргит, Дьөгүөрүскэлээх Дьэбдьэкиэйэ, номоххо киирбит тапталларын дьылҕатын былыргы дьыл мындаатыгар, урукку дьыл уорҕатыгар, киһи үөскээбэтэҕин курдук, сиик буолан симэлийдэллэр да, дьиҥнээх буолбут түбэлтэ туһунан кэпсиэхпин баҕарабын. Мин, кырдьаҕас киһи, инним кылгаан, кэнним уһаан, анараа дойдуларыгар хаһан баҕарар барыахпын сөп. Аныгы ыччат өбүгэлэрин олорон ааспыт олоҕун остуоруйатын билиэн наада. Тыыннаахпар биир эмэ эдэр оҕону көмөлөһүннэрэн төрүччүнү суруйан хаалларар баҕа санаа баар. Ону Миитэрэйдээх Ньукулай быһыыта олох туора сотон кэбиһээри гыналларын олох сөбүлүү көрбөппүн. Кырдьыгынан эттэххэ, эһиги икки аймахха кырдьаҕас мин эрэ хааллым. Дьөгүөрүскэлээх Дьэбдьэкиэйэ барахсаттар тапталтан суорума суолламмыттара. Кырамталара да көстүбэтэҕэ. – Эмээхсин кэпсииригэр долгуйан, хараҕа уунан туолар. – Улуу дойду оспуостаах, аан дойду аартыктаах, күөх далай оломноох, хара тыа ыллыктаах, онтон киһи үөскээбит бэлиэтэ – кэнчээри ыччата буолар. Хайаан да, сотору биллиэ диэн түүйэ саныыбын. Түүл-бит оннук.
–Хайдах… Баһаалыста, кэпсээ эрэ, – Аиза интэриэһиргээн, сыҥаах баттанан, истэрдии бэлэмнэнэр.
– Интэриэһиргиир дьоҥҥо кэпсээн буоллаҕа. Миитэрэйдээх Маарыйаҕа тиийэ сылдьыбыппын истиэхтэрин да баҕарбатахтара. Уруккуттан ити боппуруоска кэпсэтэллэрин сөбүлээбэттэр. Эһиги дьоҥҥут өстөһөр-иирсэр мөккүөрдэрэ ити Дьөгүөрүскэлээх Дэбдьэкиэйэ буолаллар. Иккиэн тус-туспа ыал буолан олороннор, бэйэ-бэйэлэрин таптаһан, дьиэлэрин-уоттарын, оҕолорун-урууларын быраҕан, күрүүгэ оҥостон кый ыраах баран, күн бүгүнүгэр диэри туох дьылҕаламмыттара биллибэт, эгэ, сурахтара иһиллиэ дуо? Кырамта уҥуохтара да көстүбэтэ. Ийэм Алааппыйа убайа Уйбаан уһугулаан сыттаҕына араастаан ыйытан көрбүт этэ да, олох саҥарбатах үһү. Кэлин тыынын былдьаһан хардыргыы сытан, тугу эрэ этиэх курдук туттубут да, кыайан эппэккэ, тыына быстыбыт.
Оттон эһиги аныгы үйэ дьоно оннук буолуоххут дуо, тапталгыт иһин турууластаххыт дии! Аҕаларбыт сөбүлээбэттэр диэн куоһур туттан, эйэлэһэн олорунан кэбиһээри гынаҕыт дуо? Мин эбэм Дьэбдьэкиэйэ барахсан оннук дьылҕаламмытыттан олус хомойо саныыбын. Эбэбин олох буруйдуу санаабаппын, ийэм да буруйдаабат, хара өлүөр диэри ийэтин ахта-саныы сыппыта. Кини этэринэн, кэргэнэ күнүүлээн кырбыыр, атаҕастыыр эбит. Оччотооҕу кэмҥэ тапталынан хантан холбоһуохтарай? Төрөппүттэрэ оҕолору олох кыра эрдэхтэринэ холбооттуурга илии охсуһуннараллара эбэтэр сыбаатынан ыал оҥортууллара.
– Онон туох диэри гынаҕын? – Елизавета ыйытар.
– Холбоһуҥ диэри гынабын. Саахсаланан кэбиһиҥ. Бардам аҕа баттабыллаах үйэтэ ааспыта ыраатта, – эмээхсин ис-иһиттэн сырдыгы ыралаан этэриттэн, сирэйдиин-харахтыын сырдаан, мичээрдии олордо.
Аизалаах Эльвира иккиэн быар куустан, астыммыттыы дуоһуйа көрө-истэ олордулар.
– Бу көрсүһүүбүт түмүктээх буоларын инниттэн дьаһалтаҕа Мария Гаврильевнаны көрсөн, регистрация күнүн чуолкайдаһан кэбиһиэҕиҥ, – Аиза ийэтэ сөбүлээбэтэхтии көрбүтүн сэрэйдэр да, чап гыннарда.
– Ээ, бу кыыс сүрдээх үчүгэй этиини оҥордо. Кырдьык, туохтан да тутуллубакка саахса күнүн кэпсэтэн кэбиһиэҕиҥ. Елизавета, Эльвира туох диигит? – Өлөөнө хардары-таары иккиэннэрин ыйытардыы көрөр.
– Оҕолор утарсыбат буоллахтарына, сөбүлэһэбин. Аҕабыт Николай утарсарын өйөөн, мин да утарсан, кыыспын элбэхтик ытаттым-соҥоттум. Онтукайбын буруйдана саныыбын. Ол хос эһэлэрин, эбэлэрин оҥорбут суолларыгар кинилэр тоҕо буруйу сүгүөхтээхтэрий? Билигин кыыспын өйүүбүн, – Елизавета умса туттан хараҕын уутун сотто олорор кыыһын санныттан кууһан бэйэтигэр сыһыары тардар. – Мария Гаврильевнаны кытта бүгүн кэпсэтэн, күнү чуолкайдыам. Уонна онтон Дима ийэтин, Маарыйаны, бэйэҕэ эмиэ тардыахха буоллаҕа. «Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ» диэн өс хоһоонугар дэлэҕэ эппэттэр.
– Оннук, Маарыйаны бэйэбэр тардыам. Ийэ сүрэҕэ оҕотугар чугас буолуохтаах. Сүбэ – бухатыыр дииллэрэ бу буоллаҕа, – Өлөөнө күлэн тииһэ суох айаҕа оҥойор.
– Биһиги Дималыын бу түүн күрээри сылдьыбыппыт, – Эльвира төбөтүн өрө көтөҕөн, ийэтин диэки буруйдаммыттыы кылап гынан көрөн ылар.
– Оо, кэбис, һыллыа, оннукка тиийбэтэргит бэрт буолуо этэ. Аҕаларбытын Николай Григорьевы, Миитэрэй Алексеевы иннилэрин ыллахпытына табыллар. Ол билигин Дьөгүөрүскэлээх Дьэбдьэкиэйэ барахсаттар үйэлэрэ буолбатах. Былыргыны былыт саптаҕа, ааспыты ардах сууйдаҕа. Инникини тымтыктанан көрбүт суох. Эһиги аҕаларгыт, ама да буолбуттарын иһин, итии хааннаах, тэбэр сүрэхтээх дьон буоллахтарына, оҕолорун дьылҕаларын сиргэ-буорга тэпсибэт инилэр. Кинилэр да дьоннор. Өйдүөхтэрэ. Күөх от күн уотугар хайыһар, киһи күн үтүөтүн батыһар. Иккиэн да харсыылаах оҕустар курдуктар да, олох оҕо оонньуута буолбатаҕын өйдүүр саастарыгар тиийбит дьон. Таптал диэн дьол, оттон баай диэн күн кырааската, – эмээхсин айаҕа аһыллан өссө да элбэҕи кэпсиэх курдук.
– Һм… – киһи көхсүн этитэрин истэн, күүлэ ааныгар өйөнөн, мичээрдии турар Диманы көрөн, бары сэргэхсийэ, үөрэ түстүлэр.
– Ийээ, биһиги Дималыын оҕо күүтэбит, – Эльвира доҕорун тиийэн кууһан ылла, тыын былдьаһардыы сонунун өрүһүспүттүү тоҕо тэбээн кэбистэ, сирэйэ тэтэрэн хаалла.
– Уу, оҕолорум барахсаттар, эбээ, эһээ дэтэртэн ордук туох дьол баар буолуой? Чэ, аны Ньукулайдаах Миитэрэй да улуу бардам дьон буоллуннар, туох да мэһэй эһиги тапталгытын харгыстыа суоҕа, – ийэлэрэ Елизавета оҕолорун иккиэннэрин санныларыттан кууһан бэйэтигэр сыһыары тардар.
– Санаа холбостоҕуна, сүбэ түмүлүннэҕинэ кыайтарбатах кыайыллааччы. Биһиги дьахталлар түмүстэхпитинэ, сүдү күүс буоллахпыт. Эр дьон дьиҥинэн судургулар, чычаастар, үчүгэйдик киһилии быһаардахха кимнээҕэр өйдүөхтэрэ. Сиртэн халлаан ырааҕын кэриэтэ ырааҕы саныыр дьон буоллахтара, – эмээхсин күлэн энньэйбитигэр тииһэ суох айаҕар кыһыл миилэтэ көстөн ааһар.
V
Көмүс күһүн. От-мас хаһыҥҥа хаарыйтаран күһүммүт тиийэн кэллэҕэ дөбөҥүн. Сотору кэминэн барыта чуҥкунуу чуумпуруо. Мастар сэбирдэхтэрэ тонононнор сиргэ тэлээриэхтэрэ, көтөрдөр итии дойдуларга көтүөхтэрэ.
Эльвира эрдэ уһуктан баран, түннүгүн сабыытын аһан, таһырдьаны көрө сытта. Кыра тыаллаах быһыылаах. Хатыҥнар аргыый сипсиһэ суугунууллар, саһарбыт сэбирдэхтэрэ тэлээрэ көтөллөрө көрүөххэ үчүгэйин. Халлаан ып-ыраас, биир да ибир былыта суох, күп-күөҕүнэн чэлгийэн олорор. Сылаас, сырдык да күн буолбут. Сэмэнэп – балаҕан ыйын 14 күнэ. Бу күннэргэ ыал үксэ отторун үлэтэ бүтэн, «кыдама сууйуута» диэн алаадьы астыыллар, ити үгэһинэн эбэтин саҕаттан саҕалаан ийэтэ алаадьы оҥорон сырылатааччы. Дьахтар быттанар күнэ үүннэ диэн ыал үксэ дьиэлэрин сууйан-сотон, кыстык таҥастары таһырдьа куурдан, бөҕү-саҕы ыраастаан, кыһыҥҥыга бэлэмнэнэн, түбүк бөҕө буолааччылар. Кини өйдүүрүнэн, бу күннэргэ эбэтэ кыһыҥҥы таҥастарын барытын тэбээн, салгылатан аҕай биэрэрэ. Аҕаларын кууркаларын сууйан аҕай биэрээхтиирэ. Бэҕэһээ ийэлэрэ: «Дьахтар быттанар күнэ кэллэ. Кыһыҥҥыга таҥастаргытын бэлэмнэнэн тэбэниҥ-салгылатыҥ», – диэн дьаһал биэрэн эрэрэ. Эдьиийинээн Аизалыын бэйэлэрэ да дьаһала суох тэбэнэллэрин-сахсыналларын сөбүлүүллэр. Түргэнник туруохха, билигин Дима матасыыкылынан өрө тилигирэтэн кэлэрэ буолуо. Наһаа ыксаллаах. «Чэ да, чэ», – диэн киһини ууга-уокка түһэрээччи да, аҕатын курдук өрөһөөхтөммүт буолбатах, сымнаҕас, холку-наҕыл. Ийэтэ да инньэ диэн үөрэр.
Дима кэллэҕинэ, өбүгэлэрэ олорбут сайылыктарын көрө барыахтаахтар. Дьиҥинэн, Сытыган сайылыкка оҕо сылдьан элбэхтэ дьэдьэннээбит да, дьоно олох кэпсээбэтэхтэр эбит. Өлөөнө сайылыкка биир сири көрдөрүөм, ийэм ону уорбалыыра диир да, былыр үйэҕэ оһон хаалбыт аппаны-дьаппаны хантан көрдөөн булуоххунуй? Оннооҕор былыр, сүүс сыллааҕыта, сибиэһэй эрдэҕинэ булбатахтар. Аны кэлэн көстөрө ыарахан. Дима эдьиийинээн Өлөөнөлүүн: «Сайылыкпытыгар Таптал сэргэтэ туруоруохпут», – диэн өрө мөхсө сылдьаллар.
Хата, ийэлэрэ икки өттүттэн, тирэх буоланнар, сэтинньигэ куоракка рестораҥҥа сыбаайба оҥорорго былааннаналлар. Иккиэн тэҥҥэ сүүрэллэр-көтөллөр, көх-нэм буолаллар. Аҕалара Николайдаах Миитэрэй олох сөбүлээбэттэр эрээри, хайыахтарай, хайыы-үйэ саахсаламмыт, оҕо күүтэр дьону кинилэр да буоллаллар араарар кыахтара суох.
Билигин өбүгэлэрэ олорбут сайылыктарыгар баран, сэргэни ханна туруоралларын быһаарыахтаахтар. «Былыргыны сөргүтэн», – диэн дьонноро олох сөбүлээбэттэр. Ону Өлөөнө эмээхсин олох истибэт. «Уҥуохтара тутуллубатаҕа, саатар ааттарын үйэтитэр таптал сэргэтэ турдун», – диэн тыллаах. Бэҕэһээ аҕата этэн эрэрэ: «Өлөөнө эмээхсин туох диэн матыыптаан сэргэ туруорарый? Ыал олоҕун ыһыҥ, көссүүлэһиҥ диэн дуо? Сэргэ дьиэ уонна дьиэлээх дьон этэҥҥэ эйэ дэмнээхтик олороллорун харыстыыр, араҥаччылыыр суолталаах. Ол иһин былыр тэлгэһэлэригэр сэргэтэ суох ыал диэн суоҕа. Итиннэ мин олох орооспоппун. Орооһуом да суоҕа. Былыр үйэтээҕи өлбүт, уҥуохтарын кырамтата ханна да хараллыбатах дьону сөргүтэр аньыы буолбатаҕа буолуо дуо?» – диэн эрэрэ. «Былыргы үйэтээҕи дьон олохторун үөрэтэн археологтар төһөлөөх сири-дойдуну хаһалларый? Ол саҕа баар ини. Олох сайдыыта, история үөрэтиллиэхтээх буоллаҕа. История билиҥҥи эрэ олоҕунан сыаналаммат», – Аиза күн кыһалҕата суох эппитигэр аҕата күрдьүөттээбит оҕус курдук көрөн эрэ кэбиспитэ. Туруохха, билигин Дима матасыыкылынан өрө тилигирэтэн кэлэрэ буолуо.
Кыыс, оронуттан ойон туран, таҥна охсон, таһырдьа ыстанна. Дьоно бүгүн суохтар, үһүөн куоракка киирбиттэрэ, киэһээҥҥи паромунан кэлиэхтээхтэр. Онон бүгүҥҥү күн киниэхэ – көҥүл олох.
Сотору олбуор таһыгар матасыыкыл тохтуур тыаһа иһилиннэ. Сайылыктара дэриэбинэттэн көстөн ордук. Айаннаан иһэн, ону-маны сэлэһэ-сэлэһэ, күлсэ истилэр. Суолу сэлэлии турар араас өҥүнэн суһумнуур хатыҥнар куоталаһан сырсарга дылылар. Алаастар эмиэ хас биирдии киһи курдук уратылаахтар ээ. Бу Сытыган алаас бүтуннүү хатыҥ чараҥ, онтон кини аҕатын оттуур алааһа барыта тиит мас буолан, киһини абылыыр күүһэ аҕыйах быһыылаах диэн санаан ылла. Эмискэ иннилэригэр аппа хайа ыстаммытын көрбөккө, охтон эрэллэрин Эльвира хаһыытыттан Дима сүрэҕэр ыттаран, матасыыкылын ыһыктыбакка, атаҕынан тирэнэн тута сатаата. Охтоот, уол тута ойон турда. Кыыс атаҕын имэринэ олорорун көрөн, чэпчии быһыытыйда.
– Хайа, Эльвира, хайдаххыный? Туоххун да өлөрбөтүҥ дуо? – Дима куттана-куттана кыыска чугаһаата. Кутталыттан хараҕа төгүрүйэн хаалбыт, саҥата да иһиллибэт. Тап-тардыалас. Кыыһа саҥарбакка, умса туттан олордо. Сирэйигэр баас, хаан суохха дылы.
– Үчүгэйбин, атахпын дьукку түһэн кэбиспиппин, – Эльвира аһыннарыахтыы сыҥсыйан ылар.
– Чэ, оннук эрэ буоллун. Хата, этэҥҥэ эбиккин. Куттанан сүрэҕим тохтуу сыыста, – уол кыыһы санныттан кууһан, бэйэтигэр сыһыары тардан, иэдэһиттэн сыллаан ылар. – Чэ, Эльвира, мин матасыыкылбын көрүүм. Улаханнык алдьаммата ини.
Эльвира тулатын сэргээбиттии көрө олордо. Олус да үчүгэй айылҕалаах дойду. Сир-дойду саһархай, бороҥ, кыһыл, күөх кыраасканан симэммитэ көрүөххэ үчүгэйин. Урут манна Дима хос эһэтэ Миитэрэпээн күннээн-күөнэхтээн олорбута үһү. Бу күөҕүнэн суһумнаабыт ортотугар төгүрүк көлүччэлээх алаас хоту өттүгэр дьадаҥы ыаллар Григорьевтар олорбуттар. Хос эһэлэрэ Сэмэкэ тимир ууһа буолан, ыал устун барбакка, син бөрөһөн олорбуттар. Былыр хаһан эрэ дьон олоро сылдьыбыт бэлиэтэ онон-манан сууллубут баҕаналар кубарыһа хаппыт төҥүргэстэрэ чороһон көстөллөр.
Эльвира нэһиилэ содьороҥноон туран, охтубут сирдэриттэн чугас лаглайан турар хатыҥҥа көхсүнэн сыста олорон, киэҥ нэлэмэн, ибир да былыта суох күөх халлааны одуулаһан олорбохтоот, тоҕо эрэ мутук мас сытарын ылан сири хаһа оонньоото. Ол олорон мутуга туох эрэ кытаанахха иҥиннэ, интэриэһиргээн төгүрүччү хаһан барбытыгар хараҕар кылабачыгас быраҕылынна. Эбии хаһан барбытыгар былыргы саха ытарҕата тахсан кэллэ. Кыыс соһуйан өрө көрө түстэ. Хайдах манна ытарҕа кэлэн хаалла? Буор-сыыс бөҕө буолбут. Улаханын илиитинэн ыраастаан баран, рюкзагын сиэбиттэн салфетка ылан ньылбы ыраастаан кэбиспитигэр харааран, өлбөөрөн киһи хараҕар сибилигин быраҕыллыбакка сыппыт ытарҕа ырааһыран килэбэчийэн атын буола түстэ. Ханна эрэ маннык салыбырастаах сахалыы ытарҕаны көрбүтэ ээ… Музейга буолуо дуо?
– Дима, кэл эрэ, манна мин тугу эрэ буллум, – кыыс соһуччу булумньуланан сэргэхсийэн, куолаһа чаҥкынаан ылла.
– Ол тугу буллуҥ? Кылаат дуо? – Дима, кыыс саҥата сэргэҕин истэн, үөрэ түстэ. Кыыс аттыгар кэлэн тобуктаан олордо. – Хайыы, бу тугуй? Ытарҕа дии? Үрүҥ көмүс дуо? – уол соһуйар.
– Ханна эрэ маннык ытарҕаны көрбүтүм ээ, – Эльвира тапталлааҕын сирэйин өрө мыҥыыр.
– Ханна көрүөххүнүй? Хата, Өлөөнө эмээхсиҥҥэ көрдүҥ ини. Ааспыкка тугу эрэ көрдөрөр этэ дии, – уол аахайбатахтыы хардарар.
– Арба да, эбээ Өлөөнөҕө көрбүппүт. Тур, түргэнник бардыбыт. Ама, кырдьык, Дьэбдьэкиэйэ ытарҕата буолуо дуо? Сүүс сылы быһа хайдах сиргэ тимирбэтэҕэй? Дьикти эбит, – Эльвира кыратык содьороҥноон да ыллар, бэрт сэниэлээхтик матасыыкыл кэннигэр олорунан кэбистэ. Дима матасыыкылын собуоттаан өрө бирилэтэ түстэ. «Матасыыкылым барахсан, ол да иһин өйөөн-убаан охторго дылы гыммытым. Хата, Эльвира тугун да өлөрбөтөх. Таҥараҕа махтал», – уол махтана саныырын быыһыгар уруулун дэриэбинэ диэки салайа тутта.
VI
Тыа саҕатыгар отунан-маһынан, буорунан-бөҕүнэн кутуллан, билигин күөх кырыһынан саба үүннэр да, көнө хонуу буолбатаҕа, айылҕатынан син биир аппа омооно буолара биллэр. Хампа-силик сэбирдэхтээх баараҕай хатыҥ аттыгар чуурка маска хаптаһын саайан ыскамыайка оҥорбуттар. Өлөөнө эмээхсини кытта Елизаветалаах Маарыйа аттыларыгар сытар сэргэни сэргии көрө-көрө истиҥник кэпсэтэ олордулар. Сахалыы таҥастаах Аизалаах Эльвира уонна Дима балтылара хатыҥы эргийэ хаама сылдьан кыһыл, күөх, саһархай таҥас кырадаһыннарын ыйыыллар.
– Оҕолоор, чэ, наһаа элбэҕи ыйаамаҥ. Сыллата саҥарда сылдьаарыҥ. Наһаа бөх курдук симииллэрин сөбүлээбэппин. Сэргэбитин туруоран баран аны үс үүттээх баҕана туруоран бүтэйдиэхпит. Оччоҕо дьэ, силигэ ситэр. Хата, оҕолорум бэркэ таба тайаммыттар, – Өлөөнө ис-иһиттэн сырдаан күлэн мычаарыйар. – Тапталлаахтар көрсүһэр сирдэрэ буолуоҕа. Чэ, оҕолоор, бары бэттэх кэлиҥ, төгүрүччү туруҥ, – эмээхсин ыҥыртыыр.
– Дьэ, бу төрүттэрбит өтөхтөрүгэр кэлэн олоробут. Бу күөх нуоҕай айылҕалаах Сытыгаҥҥа Григорьевтар уонна Алексеевтар диэн икки аймах олорбуттара. Алексеевтар элбэх ынах сүөһүлээх, сылгылаах кыанар ыал этилэр. Миитэрэпээн төһө да бардам, өһүөннээҕинэн көрбүт оҕонньор буоллар, үлэһит бөҕө оҕонньор этэ. Сүөһүтүн, аһын- үөлүн барытын дьиэ кэргэнинэн бэйэлэрэ көрөн олорбуттара. Онтон Григорьевтар төһө да сүөһү- ас мөлтөх буоллар, аҕалара тимир ууһа буолан, сэниэтик олорбуттара.
– Тоҕо туспа аймахтар биир алааска олорбуттарай? – Елизавета ыйытар.
– Дьэ бэйэм да сөҕөбүн. Миитэрэпээн айылҕатын сөбүлээн сайылык оҥостубута буолуо, кыстыга туспа этэ. Тимир ууһа киһини, баҕар, туһанаары бэйэтэ ыҥыран олохсуппута буолуо. Григорьевтар кыстыктара суоҕа, сүөһүлэрэ да айахтарыгар эрэ тиийэрэ буолуо. Бу улахан, мэччирэҥнээх алаас, онон улаханнык иирсибэккэ олорбуттара. Кэлин өрөбөлүүссүйэ буолбутун кэннэ, Миитэрэпээн оҕонньор үрүҥнэргэ холбоһор. Ол туспа кэпсээн.
– Халыйбакка кэпсиэххин, – Маарыйа сөбүлээбэт.
– Сытыган сайылык – сүрдээх бултаах-астаах дойду. Күөлэ балыктааҕа. Сэрии саҕана нэһилиэгин дьонун аһатан, суттан быыһаан, күн бүгүнүгэр диэри дьон махталын ылыан ылбыт эбэбит буолар. Билигин да сыллата муҥхалааан балык бөҕөнү хотороллор.
Дьөгүөрүскэлээх Дьэбдьэкиэйэ дьиҥинэн оҕо эрдэхтэриттэн бэйэ-бэйэлэрин билсэр, бииргэ оонньоон улааппыт дьон буоллахтара. Онон эдэр саастарыгар сөбүлэһэ көрсүбүт да буоллахтарына, төрөппүттэрэ кинилэртэн ыйыппаттар. Мин эбэм Дьэбдьэкиэйэ дьүһүннээх кэрэтэ, сырдык хааннаах, уһун сыыйыллаҕас муруннаах, дьирбиилээх, күөҕүнэн көрбүт харахтаах, биилинэн охсуллар уһун, саһархай суһуохтаах кыыһы чугастааҕы уолаттар бары да сөбүлүү көрөллөрө үһү. «Хантан күөх харахтааҕый?» — диэн ийэтин билиэн-көрүөн баҕалаахтар, үтэн-анньан көрөллөрө үһү. «Айылҕа бэлэхтээбит аанньала», – диэхтиир эбит. Аттынааҕы алааска эмиэ сүрдээх дьадаҥытык олорор ыал хачаайы көрүҥнээх, хап-хара уолларыгар кэргэн биэрбиттэр. Бука, икки өттүттэн халыымын кыайбатахтара буолуо. Бэл, эдэр ыаллар кыыс дьиэтигэр олохсуйбуттар. Аҕалара: «Хата, босхо үлэһит эбилиннэ», – диэн үөрэрэ үһү. Ол күтүөт Кириисэ дьоҥҥо сымнаҕас, көрсүө-сэмэй, холку майгылааҕынан биллэрэ, оттон кэргэнигэр кырыктаах, күнүүһүт эбит. Дьэбдьэкиэйэ барахсан, куруутун кырбанан, сирэйиттэн атына үксүн күөх баламах сылдьаахтыыра. Ол иһин Дьөгүөрүскэлээх Кириисэ сотору-сотору дайбаһан, сайылыгы ылан кэбиһэллэрэ дииллэр. Биллэн туран, Кириисэ кырбанан, кыайардыы Дьэбдьэкиэйэ үрдүгэр түһэн тыынын таһаарара. Миитэрэпээн кыыһа атаҕастана олороругар олох кыһаммата үһү. «Дьахтар кырбаныахтаах, ол – Дьылҕа Хаан сокуона», – диэн этэн кэргэнэ эрэйдээх кыыһын көмүскэһэн ытаан муҥнанаахтыыр эбит.
Дьөгүөрүскэ хара куудара баттаҕа өрүкүйэн сахаҕа улахан, толуу киһи, ыһыахтарга хапсаҕайдаһан, өбүгэлэр оонньууларыгар күрэхтэһэн тэҥнээҕин булбатаҕа дииллэрэ. Өрүүнэ диэн кэргэнэ хантан төрүттээҕин олох билбэтим, үс уоллааҕа. Ити Николай тугу эрэ билэрэ дуу? Билигин оскуолаҕа төрүт култуура уруогар төрүччүнү үөрэтэр ааттаахтар да, мин аймахтарым Алексеевтар суруйалларын истэ иликпин.
– Эдьиий, туораабаккаҕын кэпсээ. Дьэ, суруйуохпут буоллаҕа, – Дима быһа түһэр.
Кыргыттар, бэйэ-бэйэлэрин көрсөн ылаат, күлсэллэр.
– Дьөгүөрүскэлээх Дьэбдьэкиэйэ, сэрэйбитим курдук, ханна да ырааппакка, төрөөбүт-үөскээбит сайылыктарыгар уҥуохтара хаалбыт эбит, — эмээхсин кэпсээнин салгыыр. – Ийэм сэрэйээхтиирэ. Бу манна урут алдьархай дириҥ аппа баара эбитэ үһү. Оҕо-уруу, сүөһү-сылгы түһэн өлүө диэн былыр-былыргыттан төгүрүччү күрүөлүүллэрэ. Дима бырааттарынаан ол бүтэй сэмнэҕин хомуйан, үтүө дьыаланы оҥорбуттара махталлаах дьыала. Кэлин аппа сүтэн-оһон хаалбыт. Миитэрэпээн оҕонньор дьаһалынан буор-сыыс, бөх-сах тоҕуллар сыбаалка буолбута. Кэлин өссө уола Уйбаан эбии буор кутан, сири кытта сир буолан тэҥнэһэ сыспыт эрээри, айылҕатынан син биир аппата баһыйа турдаҕа. Бэйэм сэрэйдэхпинэ, эбэм барахсан утарылаһарыгар аҥаар ытарҕата балаҕаныгар түспүтүн кыыһа, мин ийэм, ылан, харахтаах көрбөт, кулгаахтаах истибэт сиригэр кистээтэҕэ. Оччолорго уончалаах оҕо өйүн оҕотун көрүҥ эрэ. Ол тухары ийэтин олох буруйдаахтыы санаабатах эбит, – Елизавета, сөхпүтүн биллэрэн, саҥа аллайар.
– Оннук. Онтон биир ытарҕата аппаҕа түспэккэ, хонууга түстэҕэ. Ол уһун сыллар усталарыгар дьон хараҕар көстүбэккэ сытан баран, хаан-уруу сиэннэригэр көһүннэҕэ. Дьэ буолар да эбит.
– Оччоҕо ытарҕаны булаары манна матасыыкылбыт оҕуннаҕа, – Дима дьиктиргээбиттии туттан туран ыйытар.
– Чэ, солуута суоҕу саҥаран бүт. Ону-маны ыатаран бүтүҥ. Түбэлтэтэ буоллаҕа, – Миитэрэй сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, сөҥ баҕайы куолаһынан быһыта баттаан саҥарарын быыһыгар уолун куһаҕан баҕайытык кынчарыйа көрөр. – Сэргэни туруоруоҕуҥ. Мин улууска киирэр наадалаахпын.
Миитэрэй хайыай, баҕарбатар да, Өлөөнө эмээхсин уус дьоҥҥо оҥотторбут сэргэтин «Беларусь» тыраахтар бырысыабыгар тиэйэн аҕалбыта. Оттон Николай ырааҕынан сылдьар, олох чугаһаабат. Хаһан икки мууһурбут тоҥ сүрэх ирэн, тапталлаахтар сүрэхтэрэ сылаанньыйа уоскуйара буолла?
– Чэ, сэргэбитин туруоруоҕуҥ. Биһиги өбүгэлэрбит төһө да батталлаах үйэҕэ олордоллор, тапталларын өрө тутан, олохторун холбуурга санаммыттарын, ол былыргы үйэ батталлаах сокуона кинилэри суорума суоллаабытыгар Дьөгүөрүскэлээх Дьэбдьэкиэйэ барахсаттар буруйдара суох. Арай тапталтан икки харахтара бүөлэнэн, оҕолорун хаалларан барбыттара буруйга ааҕыллара дуу? Ол эрээри ону биһиги, оҕолоро, сиэннэрэ, буруйдаабаппыт. Таптал буоллаҕа. Таптал диэн дьол, оттон баай диэн күн кырааската буоллаҕа. Дьөгүөрүскэлээх Дьэбдьэкиэйэ тапталлара – көҥүлэ суох олоххо бырачыас этэ. Онон ону үрдүктүк сыаналаан бу сэргэни өрө анньабыт, – Өлөөнө эмээхсин бэрт чөллөркөй куолаһынан эппитин чиҥэтэн Елизавета, Маарыйа, Дима, Эльвира, Аиза уонна Дима балтылара сэргэни өрө анньан көрдүлэр да, өндөтөн да көрбөтүлэр. Ону эрэ күүппүттүү «Премио» омук массыыната сыыйыллан кэлэн тохтоото. Массыынаттан Николай өрө сүгүллэн таҕыста. Тыраахтартан Миитэрэй ыстанан түстэ. Бары көмөлөөн сэргэни күөрэччи көтөҕөн олохтоох сирин буллардылар. Сахаларга киэҥник тарҕаммыт чэлгийиини-чэчирээһини айхаллыыр суолталаах үүнээйи ойуу оһуордаах Таптал сэргэтэ күөрэс гыммытыгар бары үөрэн, саҥа аллайа түстүлэр.
Татьяна Находкина
«Чолбон». – 2019. – №3