Билиҥҥи кэмҥэ саха литературата күүскэ сайдан, кыаҕыран, бэйэтэ туспа суолланан-иистэнэн атын омук литератураларыттан хаалсыбат үрдүк таһымнанна. Төрөөбүт литературабыт маннык улахан ситиһиитигэр олук уурбут, элбэх күүһүн-күдэҕин биэрбит дьоннортон биирдэстэрэ – народнай суруйааччы Н.Г. Золотарев–Николай Якутскай.
Ханнык саха киһитэ аахпатаҕай кини аатырбыт «Көмүстээх үрүйэтин», «Араҥ уонна таптал» алыптаах эйгэтигэр угуттамматаҕа буолуой?! «Адаҕа» сэһэнин астымматах, сэҥээрбэтэх киһи ама баара буолуо дуо? Николай Якутскай – уһулуччу, чаҕылхай айдарыылаах сэһэнньит. Ол эрээри, алмаас элбэх кырыылаах дииллэринии, кини сэһэн уонна кэпсээн эрэ суруйуутунан муҥурдаммакка, үгүс сыратын, бириэмэтин, айар тэтимин биир сүдү айымньытыгар анаабыта. Николай Якутскай сындалҕаннаах үлэтин түмүгэ – ааҕааччы киэҥ биһирэбилин ылбыт «Төлкө» роман-трилогия.
«Төлкө» роман бастакы олуга үйэ аҥарын анараа өттүгэр 1947 с. суруллубута. Роман бастакы кинигэтэ, норуот уус-уран айымньытыттан силистэнэн, былыргы батталлаах үйэҕэ дьоллорун булбатах Маайалаах Сүөдэр тустарынан аахпыт эрэ барыта дууһата хараастар гына итэҕэтиилээхтик суруллубут. Иккис уонна үһүс кинигэлэргэ сүрүн геройдар олохторутар Саха сиригэр уустук кэмҥэ (1916-1924 сс.) буолар общественнай-политическай уларыйыылар сабыдыаллыыллара көстөр. «Төлкө» роман история уһун кэрдииһин ойуулуур уонна ону тэҥэ дириҥ психологическай проблемалары таарыйар: киһи революционнай хамсааһын кэмигэр быһыыта-майгыта, өйө-санаата уларыйыыта, алдьархай да ааҥнаатаҕына, өлүү да аргыстаннаҕына киһи дьиҥ дьүһүнүн-бодотун сүтэрбэтэ, араас түбэлтэҕэ бэйэ-бэйэтигэр сыһыана.
Н. Якутскай «Төлкө» романыгар ийэлэр араас уобарастара чаҕылхайдык көрдөрүллэр. Үтүө өттүттэн – Ылдьаана, мөкү өттүттэн – Огдооччуйа.
Ол курдук ромаҥҥа үрүйэ уутунуу ыраас, түгэҕэ биллибэт дьэҥкэ күөх халлаанныы, кэмэ-кэрдиитэ суох истиҥ таптала ойууланар. Ылдьаана хайдах курдук баар-суох чыычааҕын, Маайаны, күүскэ таптыырый?! Кини сүппүтүн кэннэ, төһө эрэйдэммитин, сордоммутун-муҥнаммытын, хас түүн хараҕын уутунан суунан утуйбатаҕын ким көрүө-истиэ баарай?!
Ылдьаана дьадаҥы, кумалаан төрүттээх. Ол да иһин буолуо, кнни истиҥ, сайаҕас, атын баай хотуттар курдук бардам, улахамсык буолбатах. Ылдьаана сытыары сымнаҕас майгылааҕын да, дьадаҥы төрүттээҕин да иһин кэргэнэ этэринэн сылдьар, толлор. Ол гынан баран, кини соруммутуттан туораабат, өһөс майгылаах, оҕотун баай ыал атаах, мааны уолугар биэриэн баҕарбат, Маайаҕа өйүнэн-санаатынан, дьүһүнүнэн тэҥнээх киһини көрдүүр, бу боппуруоска кэргэнигэр санаатын толлубакка этэр. Маайа сүппүтүн кэннэ, Ылдьаана соҕотох кыыһын тыыннаах буолуо диэн эрэлинэн эрэ олорор, туохха да кыһаммат, тугу да интэриэһиргээбэт буолар.
Кини тыынар – Маайа кэлбит сытын билээри, кини көрөр – Маайа дьиэтигэр төннүбүтүн билээри, кини утуйар – Маайа сылаас мичээрин түһээри.
Ийэлэр да араас буолаллар. Ол курдук, Ылдьаана уонна Маайа ыраас, истиҥ сыһыаннарыгар утары Огдооччуйа уонна Сылластыгас Сүөдэркэ сыһыаннара тураллар. Огдооччуйа – Дьаакыбылап кулуба ойоҕо. Баай дьахтар киэбинэн – бардам, дьадаҥылары сэниир, баттыгас. Бастаан утаа уолугар Сүөдэркэҕэ халлаантан сулуһу да ыларга бэлэм. Сылластыгас хара дьайыыларын мэлдьэһэр, дурда-хахха буолар. Онтон кэлин Дьаакыбылаптар дьадайан, эстэн-быстан барыыларыгар Огдооччуйа уолугар «уҕараабат» таптала сойор, сүтэр-симэлийэр, сэт-сэмэ тылларыгар кубулуйар.
Дьэ дьикти, тэҥ баайдаах, үптээх-астаах ыаллар араас да буолар эбиттэр. Этэргэ дылы, сир дойду алааһынан, дьиэ кэргэн ийэтинэн биллэр. Николай Якутскай «Төлкө» романыгар ийэлэр уратыларын бэрт дириҥник, итэҕэтиилээхтик арыйан көрдөрбүт. Суруйааччы чаҕылхай талаана, кыраҕы хараҕа, ийэлэр араас уобарастарын арыйарыгар да көстөр.
Күннэй МЕСТНИКОВА,
республикатааҕы лицей-интернат XI
математическай кылааһын үөрэнээччитэ.
«Чолбон» 8-с №-рэ, 2008