Үрэх баһын оҕото, Байымаайы, Кутаама диэн Баайаҕа түҥкэтэх сирдэригэр улааппыт киһибин. Оҕо сылдьан ордук сөбүлээн сылдьар сирим тыа этэ. Сарсыарда утуйан турдум да тыаҕа ойорум. Саамай суон, улахан мутуктаах маһы талан үөһэ ыттарым уонна олорор сирбиттэн Кутаама үрэххэ олорор дьон сүөһүлэрэ, сылгылара ханна сылдьалларын көрөн тахсарым. Инньэ гынан Кутаама үрэҕи кыйа кимнээх олороллорун олох үчүгэйдик билэрим.
Ийэм сүрдээҕин атаҕынан кыанар уонна түргэн туттунуулаах, үлэлээх-хамнастаах дьахтар этэ. Туох эмэ буруйдаах буоллахпына наһаа түргэнник оройго биэрэрин өйдүүбүн. Иитиитэ онон бүтэрэ. Оттон миигин таба туппатаҕына, саараама сиппэт этэ. Киэһэ ийэм барахсан кыыһырбыта ааһан хаалар уонна мин таҥаспын абырахтыыр түбүккэ түһэр. Инньэ гымматаҕына, ырбаахым, ыстааным хайдыбытынан этим кылбаҥныы сылдьар буолар. Ол иһин тута тигэ охсон кэбиһэрэ. Ийэбиттэн удьуордаабытым – кыанарым.
Аҕам биир эмэ күҥҥэ олоҥхолуурун туһунан сурах тарҕаннаҕына, ийэм барахсан алаадьы астыыра. Дьон-сэргэ мустан, миин иһэн, алаадьы сиэн дьоро киэһэ үтүөтэ – олоҥхолоох киэһэ буолара. Оттон биһиги, оҕолор, тугу улаханы өйдөөн истиэхпитий, остуол анныгар олорон дэлби мэниктээн-мэниктээн баран утуйарбыт.
Аҕам өттүбүнэн аатырбыт кытыгырас уонна күүстээх Лахса диэн киһи төрүттээхпин. Кини улахан баай киһиэхэ үйэтин тухары хамначчытынан, сылгыһытынан сылдьыбыт уонна сылгы уорар идэлээх эбит. Ыраах сиртэн үөрү үөрүнэн үүрэн аҕалара үһү. Аны Тимир Кынат диэн аата да этэринии ааттаах сүүрүк, Танда киһитэ доҕордоох эбит. Оннуун иккиэн сылдьаллара үһү. Тимир Кынат Баайаҕа, Танда икки ардыгар сүүрүүнэн сылдьар эбит. Үүрэн аҕалбыт сылгыларын Уус Томторугар булгунньах төрдүгэр умуһах хаһан онно астыыллара үһү. Үлэлиир баайдарыгар биэрэн баран, бэйэлэригэр эмиэ хаалларынан, онон аһаан олорбуттар. Лахса бэйэтэ намыһах гынан баран, кэтит, халыҥ киһи эбитэ үһү. Кини хантан кэлбитэ дуу, төрүт олохтоох киһи эбитэ дуу, олох биллибэт. Киниттэн анараа өттүн биһиги билбэппит. Лахсаны нуучча аҕабыыта сүрэхтээбит. Оччолорго кини 50 саастаах эбит. Ол докумуону Дьөгүөр Ондуруоһап Дьокуускай куораттан булан аҕалбыта.
Миигин үөрэниэм иннинэ Хара Алдан диэн ыаллыы нэһилиэккэ олорор алта кыыстаах гынан баран биир да уола суох Новгородовтар диэн ыал дьоммуттан ааттаһан-көрдөһөн иитэ ылбыттара. Орто дойдуга уол оҕото суох олорор оччолорго сүрдээх ыарахана биллэр. Охонооһой Новгородов, аҕалара, соҕотох эр киһи, дьиэ иһигэр баар уонча дьахтарын иитэр-аһатар түбүктээҕэ. Сүөһү иитэрэ, оттуура-мастыыра, ааттаах булчут этэ. От-мас кэрдэр, тиэйэр, дьиэ тас үлэтигэр көмөлөһөр киһитэ суох буолан кэнникинэн наһаа санаарҕыыр буолбут. Мин аҕам кинилэр күтүөттэрэ этэ, ол иһин биир уолун ииттэрэ биэрэригэр көрдөспүттэр. Алта саастаахпар муус устарга аҕам сыарҕаҕа олордон илдьэн биэрбитэ. Саҥа төрөппүттэрим Хара Алдан кииниттэн биир көстөөх Туора Күөл диэн сиргэ олороллоро. Мин, онно тиийээт, сылгыларын чуумпу олохторун аймаатым. Сарсыарда туруохпуттан киэһээҥҥэ диэри наар үөр сылгылары эккирэтэн тахсарым. Охонооһой биирдэ мөҕөн көрбүтэ да, ону истиэх бэйэлээх буолуом дуо? «Сотору төрүөхтэрэ, аны аппахтаан хаалыахтара, эккирэтимэ», – диэн быһаарбыта да, син биир сырсарбын тохтоппотоҕум. Аны ыттаахтар, арҕаһа төгүрүк остуолтан көстөр улахан. Дьэ ол ыттыын тыаны биир гына сырсабын. Ытым тоҥуу хаарга сылайар буоллаҕа дии, дэлби аҕылыыр. Ол иһин сыарҕа суолун батыһа сырсан Хара Алдаҥҥа бэйэтигэр чугаһыы сыһабыт.
Иитэр дьоммун кытта сайылыкка көһөн тахсан баран, эмиэ үрдүк маһы буламмын ыттарбын саҕалаабытым. Ол маска өрүү суор олорор этэ. Миигин сөбүлээбэт, тоҥсуйар, охсор, тэбэр. Ол иһин аттынааҕы маһыгар тахсабын. Олох чыпчаалыгар тиийэ ыттан баран суору көрөбүн. Биирдэ оннук сылдьан арай туох эрэ кытарарын көрдүм, онтум оҕолорун айахтара эбит. Сэттиэлэр. Ийэлэрэ суоҕуна аны ол маска ыттар буоллум. Ийэлэрэ кэлэн миигин көрдөҕүнэ, тоҥ аһы тобулута анньар тумсунан наһаа ыарыылаахтык тоҥсуйара. Мэктиэтигэр маспыттан охто сыһабын. Аны оҕолору лэппиэскэнэн аһата үөрэттим, туох да ааттааҕын сииллэр, айахтара кытаран олорор. Ардах түстэҕинэ, илдьиркэй көбүөр суорҕанынан сабарым. Бастаан ийэлэрэ тумсунан ылан илгэн кэбиһэрэ. Мин ону өһөспөр төттөрү таһаара турарым. Сыыйа үөрэнэн, аны суорҕан анныгар бэйэтэ хорҕойор буолбута. Итинник бодьуустаһан улахан тииккэ күҥҥэ уонна кырынар этим. Суорум оҕолоро тумсуларынан этэрбэспин тобулута охсоллоро. Бодоруһан миигинэ суох табыллыбат буолан хаалбыттара. Ийэлэрин аһын аһаабаттар, куруук мин лэппиэскэбин былдьаан сииллэр, уһун күнү быһа миигин эккирэтэ сылдьаллар, ас көрдөөн сотобун хаан тахсыар, бааһырыар диэри тобулута анньаллар. Этэрбэспин харыһыйан кэппэт этим, ол иһин дьэ баас-үүт бөҕө буоларым. Аны ийэлэрэ оҕолорун көҥөнөн эмиэ тобулута сынньар, мин кинини талаҕынан үүрэбин. Ол сылдьан хаһан да ууга киирбэт көтөрдөрү сөтүөлүүргэ үөрэттим. Кыра көлүйэлээхпит, онно кыргыттар сөтүөлүүллэрэ. Дьэ мин онно суорум оҕолорун кытта киирэн сөтүө бөҕө буолабыт. Биирдэ балаҕаҥҥа киирэн соһуппуттара. Киирээт, оһох холумтанын тоҥсуйан киирэн барбыттара. Мин кыратык мөҕүллүбүтүм, биллэн турар. Онтон ыла балаҕан аанын саба сылдьар буолбуппут. Күһүн көтөр буолбуттарын кэннэ, таһырдьа таҕыстахпына, үрдүбүнэн элиэтии көтөллөрө. Дьэ бары маспытыгар тахсабыт аны. Мин хатаастарбар мутуктан мутукка көтө сылдьан миигин көрөллөр. Биир суор көппөтөҕө, уйатыгар сытара, арааһа, тугун эрэ өлөрбүт быһыылааҕа. Киниэхэ ас таһаллара, кутуйаҕы, ол-бу үөнү-күрдьэҕэни. Өктөөп диэки биирдэ көппүтэ. Аны хаама сырыттахпына, кэлэн бэйэбэр олороллоро, ыараханнара сүрдээх буолара. Хара Алдаҥҥа бардахпына, батыһан барсаллара. Дьэ онно дьон соһуйан ыйыттаҕына: «Бииргэ сайылаатым», – диирим. Ону: «Хата сөпкө гыммыккын, кэлин бултуу бардаххына кыыл-сүөл ханан баарын ыйан биэрэн абырыахтара», – дэһэллэрэ. Ол ыйан биэриилэрэ «суор хамыйахтыыра» дэнэр эбит – иннигэр кэлэн түһэн булт чугаһын сэрэтэр эбит, эн өлөрбүтүҥ кэннэ онтон сиэһэр. Ол иһин этэллэр эбит, уол төрөөтөҕүнэ, суор үөрэр диэн.
Дьиэм таһыгар кыратык тыа умайбыт сирэ баара. Онно барыта хаппыт титирик буоллаҕа дии. Биирдэ сүүрэн иһэн атахпынан уһуктаах титириккэ баран түстүм. Этэрбэһим иһэ барыта чаллырҕас хаан буолбута. Ииппит аҕам барахсан дьиэбэр көтөҕөн аҕалбыта. Хара Алдаҥҥа оччолорго биэлсэр баара. Кини эмтээн начаас оспута.
Оскуолаҕа барыам иннинэ эдьиийдэрим бары дьиэтээҕи учууталларым буолбуттара. Кинилэр үөрэтэн, ахсааҥҥа кинилэрдээҕэр чорбойон тахсыбытым, онон аны бэйэлэрин үөрэтэр буолбутум. Сүүс иһинэн көҥүл төгүллүүр-түҥэтэр этим. Ити курдук түөрт «учуутал» төгүрүйэ сылдьан үөрэппитин кэннэ, аны барытын билэр буоламмын, кэлин оскуолаҕа баран-баран тугу да гыммат этим. Хата олорон эрэ кыргыттары дьээбэлиирим, баттахтарын олорор сирдэригэр баайан диэн, хайаан диэн. Учуутал ыҥырдаҕына туран иһэн хантас гына түһээхтииллэрэ.
Ииппит аҕам Охонооһой өтөр буола-буола Хара Алдаҥҥа барар. Дьэ биһиги төннөрүн кэтэһии бөҕө, кэһии тутаары. Кэһиитин хаптаҕай кэмпиэти аҕалара уонна ону миэхэ эрэ биэрэрэ, онтон эдьиийдэрбэр бэйэм бэрсэрим. Уонна хайаан да сыалыһар аҕалара. Онно наһаа үөрэбит, соботтон салгыбыт дьон айахпын амтанын уларытабыт. Оттон уҥуоҕунан хаамыска оҥостобут – оонньуур бөҕөлөнө түһэбит. Эр киһи буоламмын, быһаҕы оҕонньор миэхэ эрэ көҥүллүүрэ. Ол иһин дьэ мин тойон буола түһэбин уонна эдьиийдэрбэр хаамыска оҥорон биэрэбин.
Ииппит ийэм Маайа сөтүөлүүр көлүччэбит түгэҕиттэн мыыла курдук туойу хостуур уонна мыыланы кытта буккуйар. Итинник мыыла өр сылдьааччы, кырдьык-хордьук күүгэннирэр этэ. Онтон туойу хостоон таһаарааччы мин буолбутум. Аны эдьиийдэрим баттахтарын мин сууйар этим, бастаан дьиҥнээх мыыланан кирдэрин ыытан, онтон туойдаах мыыланан. Ийэбит итинник иккилиитэ сууйтарар этэ. Инньэ гынан алта кыыс төбөтүн сууйууга бүтүн күн барара.
Балтараа сыл иитиэх сылдьыбытым кэннэ төрөппүт аҕам тиийэн кэлбитигэр мин барсабын диэн бастаанньалаан кэбистим. Ииппит аҕам Охонооһой бэйэтэ да миигиттэн саллыбыт быһыылааҕа: «Окко-маска ыттара, сытыыкката бэрт эбит. Биһиги аймах буолбатах эбит. Кыайан киһи гыныа суохпун, аны оһоллонон иэдээн буолуо, кэбис, илдьэ бар», – диэбитэ. Дьиҥэр, миигин наһаа таптыыра.
Дьэ айаннаатыбыт. Ол баран иһэн арай аҕам миигин тардыалыыр: «Нохоо, тур-тур, көр». Туран көрбүтүм, Аллан өрүс ортотугар мууска улахан да улахан сөмөлүөт олорор. Мин, сыарҕаҕа хаптаччы утуйа сытан, ол кэлэн түһэр тыаһын истибэтэхпин. Аҕам атын кытыы маска баайан баран ол сөмөлүөтү баран көрдүбүт. Лүөччүктэр иһирдьэ ыҥыран киллэрдилэр. Мин үөрүү бөҕө. Ыарыһаҕы ыла кэлбиттэр эбит.
Дьиэбэр бырааппын, ийэбин ахтан ахан кэлбитим. Ол күһүнүгэр оскуолаҕа барыахтаах этим. Ону уҥуоҕунан кыра диэн ылбатахтара. Аҕыспын туоларым саҕана ньоол кылааска барбытым.
Мандар Уус,
СӨ Духуобунаска академиятын академига