Ахсынньы отут биир күнэ. Саҥа сыл үүнэр күнүгэр ким барыта сүргэтэ көтөҕүллэр, сэргэхсийэр, ис-иһиттэн үөрэн-көтөн өрө дэбдэйэр. Дэриэбинэ уулуссаларынан кэлии-барыы тэтимирэр: ханна да сүүрүү-көтүү, ыксал-тиэтэл харбыалаһыы. Ыал аайы ас амтаннааҕа, бастыҥа астанар; таҥас мааныта үүммүт дьоро киэһэҕэ кэтиллэр. Уулуссаҕа утары көрсүбүт эрэ барыта хардарыта эҕэрдэлэһэн төбөтө хоҥкуҥнуур, илиитэ күөрэҥниир. Бэл, бытарҕан тымныыга үрүҥ чааны өрүкүппүт массыыналар, остохобуоска от соһон нырылыппыт тыраахтардар кытары бу күн ордук сыыдамсыйбыкка, тэтимирбиккэ дылы буолаллар…
Улуус уһук нэһилиэгэр, Күүлэлээххэ, Саха сирин хайа да дэриэбинэтин курдук эмиэ сэргэх сүпсүлгэн. Ыал аайы түннүккэ дьэрэкээн уоттаах кирилийээндэлэр ыйанан күлүмүрдүүллэр, харыйалар араас тупсаҕай оонньуурдарынан симэнэн дьиэ мааны көстүүтэ буолан лаглаһаллар.
Оскуола оҕолоро Саҥа дьыллаан бүппүттэрэ. Ол туоһута хайыы сахха төбөтө туура охсуллубут тымныы оҕонньор тэлгэһэ харабынайа буолан мултуллан турбута хас да хонно. Хаарчаана сиринэн соһуллубут үрүҥ хаймыылаах халлаан күөҕэ саҕынньаҕын тэллэҕэ, хаһан да бааллыбат көҥүл сылдьар дэриэбинэ ыттарын иигинэн саһарчы баран, хам тоҥмута ыраатта. Биология учуутала уол бэркэ диэн ууһумсуйан оҥорбут лары-ласпаҕар самыылаах үрүҥ эһэтин оҕолор «айааһыы» сатаан бараннар үлтү кумалаабыттара онно эрэ ыһыллан сытар…
Бу күн Ылдьаа Билиикэбис оҕонньор сарсыарда ааттаах эрдэ туран, аймаҕа Оппуонньалыын икки аҥаар көстөөх От Арыылааҕа диэн сиртэн атыырын үөрүн үүрэн аҕалан киэҥ далыгар хаайан кэбистэ. Буугунай диэн күүһүн-уоҕун үгэнигэр сылдьар атыыра – тоҕус биэлээх. Былырыын саас тоҕус биэттэн сэттэтэ төрөөбүтэ. Икки биэтэ букатын да олунньуга кулуннаммыттара. Урукку өттүгэр Билиикэбис Буугунайын үөрүн От Арыылаахха бэйэтигэр иитийэххэ аһатар үгэстээҕэ.
Ылдьаа Билиикэбис быйыл кырдьаҕас атыырын үөрүн сиргэ тутаары, эдэр атыырын эрдэттэн санаммытын курдук дэриэбинэҕэ баар хаһаатыгар аҕалла. Биэлэр туруктара ама. Уулаах биэлэри тириппэттэрин курдук сэмээр, наҕылыччы үүрэн кэллилэр. Сылгылар дэриэбинэҕэ киирэн бараннар, төһө да кырыы сиринэн хаамталлар, барыҥныыртан эрэ барытыттан дьик-дьах, дьиэс-куос тутталлар. Бэйэлэрэ да чиэски сиргэ ыырданар буоланнар иччилэриттэн атын икки атахтааҕы үгүстүк көрбөтөх харамайдар…
Кыһыҥҥы кылгас күн халыҥ көмнөҕүнэн саба бүрүллүбүт арҕаа саҕах кэтэҕэр түһэн эрдэҕинэ, дэриэбинэ ыалларын дьиэлэрин уоттара биир-биир холбонон сандаарбытынан барбыттара. Сотору боруор-ириэр барыгылдьыйан, хараҥа күтүр күөртүү көтөн кэлэ охсубута. Сүргэни көтөҕөр, санааны кынаттыыр кэтэһиилээх, күүтүүлээх Саҥа дьыллааҕы дьоро киэһэ үүммүтэ…
Нэһилиэк баһылыгын сыллааҕы отчуотун кэнниттэн буолбут кэнсиэр кэнниттэн кулуупка мустубут дьон саҥа сылы көрсөөрү көх-нэм буолан чуучугураһан дьиэ-дьиэлэригэр тарҕаспыттара…
Дойду баһылыга эҕэрдэ тылын этэн бүтээтин Кириэмил чаһыта уон икки чааһы охсон лыҥкынаппыта… Саҥа сыл үүммүтэ…
Дьэ эбэтээ!.. Сотору буолаат үтүктүспүт курдук хараҥа халлааны хайа суруйан сүүһүнэн сүллэр этиҥ тэҥинэн эппитинии дэлби ыстаныталаан, дэриэбинэ дьоно оҕолуун-улаханныын сөлүүт ытан бачыгыраппытынан, битиргэппитинэн барбыттара. Кимиэнэ ордук уохтаах, улахан тыастаах-уустаах, дьэрэкээн көстүүлээх эбитий диэбиттии хас ыал сонунтан-сонун эгэлгэ сөлүүтү үрүт-үөһэ ытан омуннарыгар-төлөннөрүгэр киирбиттэрэ… Кытай банаарыктара биир-биир оргууй аҕай тэйгэһэн тахсаннар, халлаан сулустарыгар ханыы буолуохтуу көппүттэрэ…
Били Ылдьаа Билиикэбис баарыын күнүс үүрэн аҕалан хаһаатыгар хаайбыт сылгылара, ити айылаах эмискэ, соһуччу бүрүүкээбит түптэ түрүлүөнтэн соһуйаннар, харахтарын уһулу ойон тахсыахтыы быччаччы көрбүтүнэн, сиэллэрэ-кутуруктара бураллыбытынан, өрө тэбэ-тэбэ, мэктиэтигэр саахтаан ыһылыннара-ыһылыннара, киэҥ далларын эргийэ сырсыбыттара… Дэриэбинэҕэ кэлэн далга хаайыллар диэни билбэтэх Буугунай атыыр, кыс ортото бу курдук халлаан сиигэ хайдыаҕынан хабараан дирбиэни хаһан да истибэтэх сүөһү, – уолуйбутун, уйуһуйбутун омунугар таныыларын атын аҕайдык тардырҕатан тыбыыра-тыбыыра, ханна куотан быыһаныан билбэтэхтии, икки атаҕар тура-тура уҥа-хаҥас чинэккэлээбитэ… Онтон үөрүн иннигэр муҥунан сүүрэн иһэн, хаһааҕа муннуктуу ситэ саайыллыбакка хаалбыт кыра дьэллэҕэс баарын үрдүнэн ойоору, өлүү түбэлтэлээх, кыбыы чигдитигэр тирэммит үөл тоһоҕоҕо агдатынан түспүтэ. Бэрт куһаҕан тыас кирк гынаатын, уһуктаах тоһоҕо атыыр күөнүн көп этинэн ньимис гыммыта. Сүрэҕин быатын таарыйтаран өрөһөтүн көҥү астарбыт атыыр сонно атыллыбыт сиригэр иҥиир ситиитин тартаран аҕыйахтык тэбиэлэнээт, тыла суох барбыта. Айаҕыттан хойуу хаан тохтон кыбыы чигдитин дьөлө үүттэн чоккураабыта…
Биэлэр тостубут бүтэй маһын үрдүнэн ыстана-ыстана оттоох кыбыыга киирэн хаатыйаламмыттара…
Ылдьаа Билиикэбис кырдьаҕас ыта Баһырҕас, бу курдук түрүлүөнү хаһыс да сылын истибит өйдөөх ыт, уйатын иһигэр киирэн түүрүллүөҕүнэн-түүрүллэн баран сыппыта. Оттон быйыл туспа улуустан аҕалтарбыт Туобуйа диэн тыһы ыта, тирбэҕэ быатын быһа түһээт, кутуругун кумуччу туттубутунан ыйылыы-ыйылыы ойуур диэки түһэ турбута. Субу күн ньылбыйбыт хараҕа суох оҕолоро уйаларын иһигэр ньыыгынаһа хаалбыттара…
Соҕотоҕун олорор Билиикэбис оҕонньор, эдэрдэр курдук кэнсиэр-инсиэр, үҥкүү-үөдэн диэҥҥэ кыһаллыбат кырдьаҕас киһи, төһө да Саҥа дьыл түүнэ үүннэр, бэл, уон иккини да ылбакка эрдэ хаптайбыта. Кини курдук аҕыс уон сааһын ааһан баран, аттанан-атыырданан сири-сибиири биир гына мэтэһитэр кырдьаҕас бука аҕыйаҕа буолуо. Ол эрэн, бэйэтэ да төрүкү дөйүҥү киһи кырдьыбыта кэлиҥҥи кэмҥэ истэринэн букатын да мөлтөөн сылдьара. Оронугар сытан, сөлүүт тыаһын ханна эрэ ыраах дуораһыйан иһиллэр тыас-уус эрэ курдук истэн аһарбыта. Уһун күнү быһа ат үрдүгэр сахсыллыбыт кырдьаҕас киһи сылаата да таайан эрдэҕэ, сурда суох утуйан буккураан хаалбыта…
Билиикэбис түүн түүл түһээбитэ. Арай, илэ бааччы, былыр мантан көс курдуктаах Балаҕат алааһын илин өтөҕөр олорбут, дьыбардаахха аата да ааттаммат сүдү кырдьаҕас – Көстөкүүн ойуун илин саҕахтан көһөҥө былыт курдук тахсан, Күүлэлээх нэһилиэгин үрдүнэн хом түспүт, сүөргүлээбит харахтарынан унаарыччы көрбүтүнэн, хаар маҥан баттаҕа, сулардыы сабырыйан түспүт үрүҥ бытыга үргэҥнээбитинэн, аргыый аҕай устан ааспыта…
Ылдьаа Билиикэбис тэлгэһэтэ: хаһаата, дала, кыбыыта – тыа саҕатыгар, абына-табына хахыйахтардаах, үөттэрдээх, арыы титирик ойуурунан быысаһан турар буолан, биир да киһи атыыр атыллыбытын, сылгылар айманалларын түбэһэ көрбөтөҕө.
Саҥа дьыллааҕы түрүлүөн итинэн эрэ бүппэтэҕэ. Били, Билиикэбискэ сылгы үүрсүбүт аймаҕа киһи Оппуонньа сэттискэ үөрэнэр Бэнтилиэй диэн уола, кулууп иннигэр сөлүүт ытан сарахачыйа сылдьан, ситэри эстибэккэ хойутаан уот биэрбит кытай сөлүүтүгэр икки тарбаҕын быһа көтүттэрэн кэбиспитэ. Ыарыытыттан ыһыы-хаһыы бөҕөтө буолан төкүнүйэ сылдьар уолу, балыыһаҕа илдьэн бэрэбээскилии охсоот, тута улуус киинигэр утаарбыттара…
Сарсыарда түүнү быһа тэлэбииһэр көрбүт, утуйбакка кулуупка көрүлээбит дьон ороннорун саҥа булан эрдэхтэринэ, Билиикэбис оҕонньор уутун хана утуйан турбута. Иччилээх түүл көннөрү түүлтэн атын буолар. Бэйдиэ, мээнэ түүлү түһээбэт Ылдьаа Билиикэбис Көстөкүүн кырдьаҕас туох буолан көһүннэҕэй диэн иһигэр ытырыктата санаабыта…
Таһырдьаттан мас көтөҕөн киллэрэн оһоҕун оттубута. Араадьыйатын холбоон саҥатын муҥутуур улаханыгар туруоран баран, оҕонньор наҕылыччы чаайдаабыта. Онтон иллэрээ күн сүлэттээбит, бэҕэһээ киэһэ ириэрэ уурбут сүүрбэччэ андаатарын киэптээбитэ. Бүтэһик андаатарын тиирэн бүтэриэр диэри халлаан лаппа сырдаабыта…
Билиикэбис таҥнан хачыгырайан тахсан сылгыларын аһатаары, хотон кэтэҕинээҕи кыбыытыгар тиийэн баран, атыыра үөлбүт мунду курдук үөл тоһоҕоҕо атыллан, атын дьүһүн-бодо буолан турарын көрөн, соһуйан-өмүрэн тиэрэ кэлэн түһэ сыспыта… Хайыы сахха чакылыччы тоҥмут атыыр быычаһын ыттар субуйа тардан сии охсубуттар этэ. Оҕонньор дал нөҥүө тахсан, үөрүн атыырыгар кэлэн анньыалаан, үтүрүйэн көрбүтэ да, икки сиэрдийэни тосту түһэн баран, бүтэй баҕанатыгар олуйа кыбыллыбыт атыыр силир да гымматаҕа… Күн бэҕэһээҥҥэ диэри сиргэ көҥүл-босхо көтө-дайа сылдьыбыт Буугунай атыыр – аныгы олох алдьатыылаах дьалхааныттан ити курдук быстах былаҕайга былдьанан – хаһан да сарбыллар диэни билбэтэх сиэлин, кутуругун көҥүл ыһан, тылын субурутан, муус килиэ харахтарын мээнэнэн мэндээритэн, сатамньыта суохтук такыйан умса нөрүйэн турара… Билиикэбис былыр, оҕо сылдьан, кэрэххэ ыйаабыт, бүтүннүү сүһээн куочайга иилбит сүөһүлэрэ, арай, бу курдук илбиргэстэнэн-салбырҕастанан турарын көрбүттээҕэ…
Биэлэр туох да буолбатаҕын курдук оттоох кыбыыга киирэннэр күөх оту таптаабыттарынан сыыйа тардан, үлтү табыйан сии сылдьаллара. Ылдьаа оҕонньор ааҕан көрбүтэ – тоҕус биэтэ барыта бааллара. Билиикэбис быыс сүлдьүгэһин субуйа тардыталаан баран, сылгыларын далга үүртэлээн киллэртээбитэ. Ол сылдьан онно-манна хаан чэлкэхтэрэ ыһыллыбыттарын көрөн, дьиктиригээн одууласпыта… Оҕонньор: «Уу! Сараһыннар!..» – диэн үөхсэн кыламмытыгар, хотон кэтэҕинээҕи куруҥах тииккэ, тоһуттар тымныыга тоҥон мыксыллан олорбут кырдьаҕас суор соһуйан, сарымтахтаммыт кынаттарынан салгыны курбуулаан өрө көтөн тахсыбыта… Билиикэбис киэҥ кыбыытын иһигэр багдаспыт түстэрэ үчэһэлээх кэбиһиилээх отторун эргийэ хааман чээччэйэ сылдьан үс биэтэ кулун кээспиттэрин чуолкайдаабыта. Отой эрдэтээҥи буолуо, биир букатын кулун-кулунунан буолбут сиэр кулунчугу ыттар соһон иһэн бырахпыттара кыбыы таһыгар токуллан сытара…
Билиикэбис күнүс, дьону көмөлөһүннэрэн, барбах иһэ эрэ ириэнэх, чакылыччы тоҥмут атыырын ытаһалаан сүлэн кэбиспитэ. Куҥнаах сылгы туох буолуой, этин сиэри хоспоҕор таспыта… Ити тухары дьон түүҥҥү сөлүүт содулун мөҕүттэн айахтара хам буолбатаҕа. Хас да ыалга эмиэ биэлэр кулун кээспиттэрин кэпсээбиттэрэ…
Ылдьаа оҕонньор сылгыларын бэрэдээйдиир кэмигэр, бэл, ыттарын да аһатарын умнубут этэ. Нөҥүө күнүгэр биирдэ эрэ тахсан Баһырҕаһын аһаппыта. Онтон аны эдэр ытын Туобуйатын аһатаары уйатыгар тиийбитэ – тыһы ыта суоҕа. Ситэ сиэбэтэх үнүргү аһын тобоҕо эргэ молдьуруонай көстүрүүлэҕэ быһаҕаһынан турара. Быстыбыт тирбэҕэ быата, ыт ол диэки барбыта диэбиттии, тыа диэки субуллан сытара. Субу төрүөхтээх, иһин соспутунан сылдьар ытын уорбалаан, уйа иһин өҥөйөн көрбүтэ – биэс оҕо түүрүллэ сыталлара. Ылдьаа оҕонньор таас курдук торточчу барбыт тоҥ ыт оҕолорун эргэ, куһаҕан баахха лоһугураччы хаалаан баран, күнүс атын сыарҕатыгар тиэйэн, сылгытын сааҕын таһаара таарыйа, ойуурга илдьэн сүөкээн кэбиспитэ…
Саҥа төрөөбүт Туобуйа үүт киирэн тэскэйбит эмиийдэрэ өлөрдүү куттаммытыгар сонно тута тардан, харбыйан хаалбыттара. Уйатыттан тэйбэтэҕэ да буоллар, оҕолорун эмнэрэр кыаҕыттан тахсыбыт ыт үһүс күнүгэр эрэ тэлгэһэтигэр эргиллибитэ. Бытарҕан тымныыга эмиийдэрин тумуктара үлүйбүт, иһэ хапчыччы барбыт, мээнэнэн мэндээриччи көрбүт, дьүһүнэ букатын киһи билбэтин курдук дьиктитик уларыйбыт ыты, туһата суоҕун билэн, Билиикэбис өлөртөрөн кэбиспитэ… Ыт да эҥин араас буоларын, ураты айылгыланарын оҕонньор сөхпүтэ эрэ…
Били Оппуонньа уола Бэнтилиэй тарбаҕын улуус хирургиятыгар эпсэри тутан тикпиттэрэ да, кыайан силбэһэ оспотоҕо. Тарбахтара хараара-хараара сытыйан бараары гыммыттарыгар букатын да төрдүлэринэн быһыталаан кэбиспиттэрэ. Мас тардыһыытыгар оҕолорго, бэл, өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ миэстэлэһэр уол успуортан тохтуур дьылҕата ити курдук судургутук быһаарыллыбыта…
Ылдьаа Билиикэбис, хас да сыл көрбүт-истибит атыырыттан илии соттон, кыс ортотугар диэри аһаппыт биэлэрэ кулун кээспиттэриттэн, кырдьаҕас киһи санаата түһэн, утуйар кэмигэр уута кэлбэккэ, оронугар эргичиҥнээн, арааһы бары санаан хойукка диэри эрэйдэммитэ… Хайа эрэ түөкүн дуу, уоруйах дуу сиэбитэ буоллар, баҕар тутулуннаҕына төлөтүө этэ. Оттон билигин тугу да ирдэһэн, туруорсан туһа суох. Дьаһалтаҕа тиийэн этиннэҕинэ, суукка сурук суруйан үҥсүү түһэрдэҕинэ, хата, күөрт ыт күлүүтүгэр, эриэн ыт элэгэр барыан сөбө. Олох сайдыытын кытта тэҥҥэ хаамсыахтаахпыт, аныгы ыччат ирдэбилэ итинник диэн куолулуур билиҥҥи эдэр салайааччыларга этинэн да, туһа суоҕа чуолкай…
Тымныы сэтэрээн хараҥа халлааҥҥа ордук сытыытык дьирибинэспит сулустары одуулуу сытан, Ылдьаа оҕонньор арааһы санаан, түүн үөһүгэр диэри көрбүт хараҕын симмэтэҕэ…
Сыл ахсын дойду үрдүнэн Саҥа дьыллааҕы сөлүүт иэдээнин, алдьархайын туһунан тэлэбииһэргэ куруук кэпсииллэр. Бэл Саха сирин кыракый нэһилиэгэр биир түүн иһигэр ити курдук түрүлүөн тахсар. Эгэ, бүтүн дойду үрдүнэн төһөлөөх быһылаан буоларын киһи ситэн билбэтэ чахчы. Былырыын соҕуруу куоракка кытай банаарыгын көтүппүттэрэ, салгыҥҥа хойуостаҥныы сылдьан, чүмэчитэ хоймостон хаалбыт банаарык аҥаар эҥэлэйин сиэн, уматыктаах систиэринэҕэ түһэн, бэнсиин тоҕо тэбэн, дьон өлбүтүн туһунан кэпсээн тураллар. Дьиэ-уот күдэҥҥэ көппүтүн, эгэлгэ араас эчэйии туһунан этэ да барыллыбат. Күүлэлээххэ икки сыллааҕыта ахсыс кылааска үөрэнэр кыыс сөлүүт уотугар хараҕын дэҥнээн, аҥаар кылатарыттан маппыттаах… Ити барыта биир дьоҕус нэһилиэк иэдээнэ…
Үөһэттэн айдарыылаах, сир түннүгэ ытык дьоммут, айылҕалара этитэн – тыа сиригэр хайа да түгэҥҥэ сөлүүт ытан дирбийимэҥ-дарбыйымаҥ диэн этиэхтэринэн этэ, сүбэлии сатыыллар да, ону куойаларыгар-маҥкыларыгар оҕустаран, долоҕойдоругар тохтотон истиэх айылаах кыраҕы куттаах аҕыйах. Ол куорат сиргэ, омук дьоно орҕостор уйаларыгар, өбүгэ ытык сиэрэ-туома суураллыбыт, тутуһуллубат буолбут эйгэтигэр төһө баҕар дирбийдиннэр. Оттон тыа сиригэр, кыс ортото – күн муҥутуу кылгаан, аар айылҕа чуҥкунуур чуумпуга түлүк уутугар иһийэр кэмигэр; тыа кыыла-сүөлэ, көтөрө-сүүрэрэ унньуктаах уһун тымныыга бүгэр, налыйар күннэригэр; арчылыыр айыы күүстэрбит икки атахтаах сэмэйдик, көрсүөтүк хорҕойбут алаастарын айыы сырдык тыыннарынан саба кууһан хараҥа дьай күүстэртэн харааннаан турдахтарына, чөл айылгыны үрэйэн, салгыны хамсатан сиэрэ суох дирбийии улахан аньыы буоларын сахабын дэнэр үтүө айылаах эрэ барыта өйдүөх, ытык дьоммут ыллыктаах тылларын истиэх тустаах этилэр…
Ылдьаа оҕонньор санаа баттыга буолан, уута кэлбэккэ, бэрт өргө диэри түннүк нөҥүө ыйдаҥа сырдыгын одуулуу сытан баран биирдэ нухарыйбыта… Билиикэбис түһээтэҕинэ: Буугунай атыыра, бачымах сулустарынан дьирибинэспит киэлитэ биллибэт хараҥа куйаар устун – сиэлэ, кутуруга ыһыллыбытынан, түөрт түөрэм туйахтарынан бэрт чэпчэкитик дугунан, үс үчүгэйкээн кулуну батыһыннарбытынан – арҕаа атаралаан ааспыта… Илин саҕахтан, халлаан уотун суһумун быыһыттан ытык кырдьаҕас Көстөкүүн ойуун дьүһүнэ бэрт чуолкайдык көстөн баран, симэлийэн, дьайҕаран хаалбыта…
Семен Маисов
Чолбон. – 2019. – №12