Үүтээним аанын аһан, түлэй бараан түүнү одуулуубун. Уу чуумпу. Алаастан хараан түүн ичигэс салгына ил гынар. Быйыл дьикти күһүн буолла. Балаҕан ыйыгар отой сайыҥҥылыы күннэр тураллар, оннооҕор хаһыҥныы да илик. Мин Оҕустаах алааһыгар кэлбитим хас да хонно. Аҕам айар уоппуска ылан, Москуба куорат анныгар Переделкино диэн суруйааччылар даачаларыгар сайылаата. Бу ый ортотун диэки кэлиэхтээх. Ийэбит ыарыыта бэргээн балыыһаҕа сытар. Урукку кэмнэргэ бэйэбит оттуурбут. Моой отчуттарга дулҕалаах, эбэтэр талах саба үүммүт сирдэрин биэрэллэрэ, онно сайыны быһа мүлүктэһэн син икки-үс оту туруорарбыт. Быйыл аҕам оттуур сирин тастыҥ эдьиийигэр Балаҕыайга биэрбитэ. Онон быйыл ынахпытын сыл туоратаары, убайым Ылдьаа Буһурук механизированнай звеноҕа тырахтарыыһынан, мин Маай алааһыгар көлө-илии биригээдэтигэр үлэлээтибит. Сайын курааннаан от сүгүн үүммэтэҕэ. Үөрэх саҕаланыан икки күн иннинэ былааммытын нэһиилэ толорон, бүтэн дэриэбинэҕэ киирбиппит. Ийэбитигэр отонтон муорус оҥорорго элбэх соҕус отон наада. Убайым уонна эдьиийим онус кылааска оройуон киинигэр Намҥа үөрэнэллэр, өрөбүллэригэр эрэ кэлэн бараллар. Кыра балтыбытын Настеньканы харыһыйан, атаахтатан хара үлэҕэ чугаһаппаппыт. Онон отоннооччу мин эрэ буоларга тиийэбин.
Үөрэх саҕаланыыта оскуолаҕа учууталлар харахтарыгар көстөн баран, биэлсэр Дуунньа диэн аймах кыыспытын кытары кэпсэтэн, кус, отон бэрсиэх буолан көхсүбэр саанык тахсыбыт диэн сымыйа ыспыраапка ылбытым. Андылаахтан оскуола хочуолунайыгар саһаан таһар Биибий Валерканы көрдөһөн аарааҥҥа диэри барсар буоллум. Таарыччы бырысыапка кураанах чэй, табах дьааһыктарын бырахтым, отоммун онно кутуом буоллаҕа. Өр-өтөр буолбата, Баача сайылыгар тигинэтэн кэллибит. Мантан мин быһалыы сатыы барыам, Биибий айан суолунан эргийэн тиийиэр диэри чэйбин өрөн көрсүөм. Мадьар аартыгынан оргууй хааман Таҥкычах алааһыгар тиийдим. Ортотугар самнайбыт өтөхтөөх булгунньахха ыттан чугастааҕы күөлү өҥөйөн көрбүтүм булгунньах уҥа өттүгэр баар дүөдэҕэ чыркымайдар ууну чалыардаан аһаан чалымныы сылдьаллар эбит. Талахтарынан сөрөнөн үөмэн киирэн хоһулатан биэс куһу ыллым. Байанайдаах булчут үөрэ-көтө Оҕустаах алааһыгар тиийбитим эрэ баар.
Оҕустаах — Хамалҕа аҕа ууһун төрүт сирэ. Манна биһиги аймах кыстыыра эбитэ үһү. Билигин да сэнэх көрүҥнээх саха балаҕана баар. Балаҕантан тэйиччи улахан хотонноох. Балаҕан аттыгар кыра үүтээннээх саха балаҕаныгар абааһылаах диэн ким да тохтообот, хоммот. Арай кыра эрдэхпинэ, аҕабыныын куобахтыы тахса сылдьан саха балаҕаныгар көмүлүөк оһоҕу тигинэччи оттон дуоһуйа утуйан турарбыт. Маннааҕы абааһы Хамалҕалар сыдьааннарын моһуоктаабат дииллэрэ. Сэрэйбитим курдук, куспун үргээн күөһүм буһуута куулаҕа тыраахтар тыаһа иһилиннэ. Биибий тото-хана аһаан астынан барда. Мин соҕотох хааллым. Булгу тутуллар биир уостаах 20-лээх саалаахпын, уонча тимир ботуруоннаахпын. Ботуруоммун дыымнай буораҕынан бэйэм ииттэбин. Күнүһүн саабын сүгэ сылдьан отоннуубун, тыа ортотугар алҕас бочугураһы, эрдэҕэһи көрдөхпүнэ ытан ылабын. Булпун сороҕун күөстэнэбин, сороҕун булууска түһэрэбин. Түөртүүр саҕана үүтээммэр кэлэн, отоммун саха балаҕаныгар сөрүүн сиргэ дьааһыктарга кутабын. Аһыы түһээт, Настаа алааһынан Томторбон диэки кустуу барабын. Кыра сылдьан көччөх көтүүтэ убайбыныын Буһурук түүн сатыы Настаа алааһыгар тахсан от үрэх уутун кэһэ сылдьан бултуурбут. Тэһииргии илик кус бастакы ытыыттан олох хараан бырдаҕын курдук өрө көтөн тахсара. Икки хас хонон баран эрдэ үлэспит киһибит, таһынааҕы ыалбыт Дыырай Уйбаан, тэлиэгэлээх атынан тахсан кустуун-майдыын Бөтүҥҥэ тиэйэн киллэрэрэ.
Бүгүн отоннообокко кустуу сырыттым. Бу сырыыга Маай алааһынан эргийэн Ыарҕалаахха тиийэн уонча көҕөннөөх кэлбитим. Сылайан күөс күөстэммэккэ кустарбын барыларын булууска уктум уонна аатыгар эрэ үссэнээт, утуйардыы оҥоһуннум. Утуйуом иннинэ куруутун ааммын аһан им саҕаҕар барыгылдьыйан көстөр тыаны одуулуу-одуулуу ону-маны фантазиялыырбын сөбүлүүбүн. Бу да сырыыга фантазиям кынатыгар уйдаран, Африкаҕа тиийэн, улуу булчут буолан аар-саарга аатырдым, баарыстаах хараабылынан уйаара-кэйээрэ биллибэт акыйаан сүүнэ улахан балкыырын ортотунан киит балыгы эккирэттим.
Саҥа утуйан истэхпинэ, ааны лүҥсүйдүлэр. Олус диэн соһуйан, уолуйан тура эккирээтим: «Кимҥиний? Туох нааданый?» — аттыбар сытар саабын хаба тардан ыллым.
— Айыы киһитэбин, муна сылдьабын. Хоннор эрэ, — билэр баҕайы куолаһым иһилиннэ.
Чүмэчибин уматаат, ааным олуур маһын туура тартым. Оскуола завуһа, география учуутала, партком бэрэссэдээтэлэ Баһылай Көстөкүүнэбис Сэмэнэп илэ бэйэтинэн киирэн кэллэ. Санныттан икки уостаах зауэр саатын устан муннукка өйөннөрдө, үрүсээгин остуолга тилир гына бырахта.
— Һы, бу уол манна хорҕойо сытар эбит дуу? Кыайан хаампат аатырбытыҥ дии. Дьэ, оскуолаттан уһулларгын оҥосто сылдьаахтыыгын быһыылаах, — үрүсээгиттэн килиэп, халбаһы таһааран аһыырдыы оҥоһунна, хоонньуттан бытыылка ороон, куруускаҕа куттаат, биир тыынынан түһэрэн кэбистэ.
Мин наара үрдүгэр сытар «Беломорканал» табаҕым хаатын кистии-саба хараҥа муннукка кыыраттым. Баһылай Көстөкүүнэбис тимир оһох үрдүгэр турар бэҕэһээ күөстэммит куһум мииниттэн кус этин ылҕаан ылан миискэҕэ уурунна уонна иккистээн куттан бу сырыыга наҕылыйан олорон аһаата.
— Бэҕэһээ Бүөр күөлүгэр кустуу тахсыбыппыт. Мин кэрийэ хаама сылдьан хараҥаҕа былдьатан хааллым. Алааһым бу туһунан баара буолуо диэн ынах ыллыгын батыспытым эрийэ-буруйа айаннатан бу эйиэхэ аҕалла. Сарсыарда сирдээн биэрээр, оччоҕуна, баҕар, быыгабарынан муҥурданыахпыт, һэ-һэ, — арыгытын сыпсырыйа-сыпсырыйа киһим дойҕохтуу олордо.
Мин, төһө да оскуолаҕа үөрэнэрим-үөрэммэтим кыл саҕаттан иҥиннэрбин, Баһылай Көстөкүүнэбис уотугар бэрсибэккэ бэйэтэ эрэ аһаан-сиэн чаллайдыы олорорун сөбүлээбэтим да, таспар таһаарбатым. Аны абааһыны-иччини итэҕэйэр аатыраммын комсомолбуттан тэбиллиэм дуо?
Саҥата-иҥэтэ суох истиэнэ диэки хайыһан сыттахпына, Баһылай Көстөкүүнэбис аһаан бүттэ уонна:
— Мин улаҕа сытыам, — диэт, миигин нөҥүөлээн киирэн сытта да, мунна тыаһаабытынан барда.
Мин да өр буолбатым, утуйан хааллым.
Эмискэ улахан баҕайы тыастан уһугуннум. Испиискэни уматан көрбүтүм Баһылай Көстөкүүнэбис муостаҕа олорор эбит. Чүмэчини уматтым, чаһыбын көрдүм. Баара-суоҕа чаас аҥаара утуйбуппут.
— Ноо, ити туох буолан тэбиэлэнэҕиний? Киһини наараттан түҥнэри тэбиэххэр диэри? — учууталым кыыһырбыт аҕай.
— Эс, тоҕо ол тэбиэлэннэхпиний? Уонна тэбиэлэммитим да буоллар улаҕа сытар киһини хайдах бэйэм нөҥүө элээрдиэм этэй? Мааҕын оһоххун аһаппатаҕыҥ, ол иһин алаас иччитэ моһуоктаата ини, — чап гыннарбыппын кулгааҕым эрэ истэн хаалла.
Доҕоттоор, киһи баттаҕа турарын онно көрбүтүм: Баһылай Көстөкүүнэбис хоп-хойуу баттаҕа хамсаабытынан өрө турда эбээт! Ойон туран остуол анныгар турар кураанахтаабыт бытыылкатын хаба тардан ылан тобоҕун аҕыйах хааппыланы куруускаҕа кутта, түргэн үлүгэрдик тимир оһоҕу оттон тигинэтэ оҕуста уонна бэҕэһээҥҥи аһыттан арыылаах килиэп, халбаһы ылан оһоҕун аһатта. Өр баҕайы оһох иннигэр олорон тугу эрэ иһиллиирдии эргичис-урбачыс гына-гына табахтаан унаарытта, онтон дьэ уос- куйан, бу сырыыга миигин улаҕа киллэрэн, сытта.
Мэлээриччи көрөн баран сытыахпыт дуо, утуйдубут. Иккис түүлбүн көрө сытабын: бадаҕа, кыра эбиппин. Саха балаҕаныгар толору симиллибит көмүлүөк оһох иннигэр даба халадаайдаах, кэһиэччиктээх аҕамсыйа барбыт дьахтар таҕаан үрдүгэр улахан чугуун хобордооххо алаадьы астаан сырдьыгыната турар. Сотору-сотору мин диэки хайыһан сылаас баҕайытык мичээрдээн ылар. Эмискэ таһырдьаттан улахан баҕайы хара ыт ыстанан киирэн холумтаҥҥа икки илин атахтарынан тайанан туран хобордоохтон алаадьыны хабан ылла, дьахтар үөттүрэҕинэн ыты түөскэ оҕуста.
Ити бириэмэҕэ киһим орулууруттан уһукта биэрдим. Чүмэчи уотугар даҕатан көрбүтүм дьулаан хартыына: Баһылай Көстөкүүнэбис сүрэҕин туттубутунан истиэнэҕэ сыстан олорор эбит, айаҕыттан күүгэн бөҕө аллыбыт, хараҕын өҥүргэһинэн эрилис-турулус көрбүт уонна оһох диэки ыйа-ыйа, ыҥыргыы-ыҥыргыы, тартаран киирэн барда. Ыксаатым, хайдах да буолуохпун булбатым, онтон хараҕым уулаах хочуолга быраҕылынна да, ону хаба тардан ылан киһим сирэйигэр ыстым. Субу аҕай өлөөрү тартара сыппыт киһи уһуутаабытынан олоро түстэ. Көлөһүнэ сарт түспүт, сүрэҕин харбыаланар, уһуутуу-уһуутуу олорбохтоото. Тимир оһох оттуллубута үүтээн иһэ киһи кыайан тыыммат гына итийбит, ааны тэлэччи астым, сөрүүн салгын киирэн дьэ тыын ыллыбыт. Нэһиилэ орҕостон туран чаанньыктан ууну иһэн киллиргэттэ уонна саҥата-иҥэтэ суох хомунан, таһырдьа тахсан, борук-сорукка туман быыһыгар симэлийэн хаалла.
Болдьоспут күммэр Дыырай Уйбаан кэлэн икки дьааһык отону, отучча куһу тэлиэгэҕэ тиэйэн, Мадьар аартыгынан аллара киирдибит. Дьиэбэр кэлэн таһаҕаспын сүөкэнэн, бэрийэн баран чэйдии олордохпуна оскуола завуһа киирэн кэллэ. Эдьиийим саха ыалын үгэһинэн хойуу үүттээх чэй кутан биэрдэ уонна ынах кэлэн маҥыраабытыгар хотонугар тахсан барда. Баһылай Көстөкүүнэбис чочумча саҥата суох олорон баран:
— Иһит эрэ, Оҕустаахха туох буолбутун бука диэн баһаалыста кимиэхэ да кэпсээмэ. Мин сыыһа быһыыламмыппын, — көхсүн этитэ-этитэ көрдөстө.
Степан Сивцев-Хамалҕа
Чолбон. – 2017. – 7