(Командарм Ефремов толуга уонна Арҕааҥҥы фронт снайпердара)
Аҕа дойду Улуу сэриитин олуктарыттан ордук үөрэтиллибэтэҕинэн чинчийээччилэр 1942-1943 сылларга буолбут Ржевтээҕи кыргыһыыны ааттыыллар. Үлэһит-бааһынай Кыһыл армиятын Ржев-Вязьматааҕы уонна Ржев-Сычевкатааҕы операцияларын билиҥҥи байыаннай история науката Ржев, Вязьма, Сычевка куораттар тулаларынааҕы кыргыһыыларынан эрэ бүтэрбэккэ, сыыйа бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимэ суох олохтоох хапсыһыыларга кубулуйбуттарын бэлиэтиир.
Бу аата-ахсаана биллибэт сүтүктээх сэриигэ Сэбиэскэй Сойуус маршаллара Г.К. Жуков, И.С. Конев, М.В. Захаров, В.Д. Соколовскай, армия генерала Д.Д. Лелюшенко курдук бөдөҥ полководецтар кыттыбыттара. Онон Кыайыы кэнниттэн кинилэр чаҕылхай олохторун кэпсээнигэр хараҥа хаймыы түһүөн сөптөөҕө. Бадаҕа, ол да иһин, ыйы быһа 20 армияҕа тиийэ кыттыбыт, хас да төгүл кимэн киириилээх Ржев-Вязьматааҕы кыргыһыы туһунан чахчылар Сэбиэскэй Сойууска уларыта тутуу саҕаланыар диэри байыаннай кистэлэҥ быһыытынан сабыллан сыппыттара.
Аҕа дойду Улуу сэриитин историятын үөрэтиигэ идэтийбит саха учуонайа Дмитрий Дмитриевич Петров 1966 сыллаахха ССРС Оборонатын министиэристибэтин Киин архыыбыгар Ржев плацдармын тулатынааҕы кыргыһыыны чинчийэр сыаллаах тиийэн баран, кыайан көҥүл ылбатар да баҕа санаата батарбакка, элбэх үлэлээх эргийэ суолунан барарга быһаарыммыт. Итиэннэ, байыаннай архыып баараҕай улахан фондатыттан Арҕааҥҥы уонна Калининнааҕы фроннарга сэриилэспит саха буойуттарын суолларынан сирдэтэн, 1942-1943 сыллардаахха буолбут сүдү кыргыһыыны үөрэтэн саҕалыыр.
Сөптөөх тосхолу таба тайанаат, сыралаһан туран үлэлээн түөрт аҥаар мөлүйүөн кэриҥэ докумуон быыһыттан 1942 сыл олунньу 10 күнүнээҕи чахчынан номоххо киирбит генерал-лейтенант Михаил Григорьевич Ефремов салайбыт 33-с армиятын 110-с стрелоктыы дивизиятыгар 1287-с, 1289-с, 1291-с стрелоктыы полкаларга 800-чэкэ, 222-с стрелоктыы дивизиятыгар 457-с, 774-с, 479-с стрелоктыы пол- каларга 300-чэкэ саха уолаттара кэлбиттэрин туһунан туоһуну булар. Кини кэлин бу армия сор суоламмыт 113-с, 160-с, 338-с и 329-с стрелоктыы дивизияларыгар сахалар баалларын кэрэһилиир докумуоннары булба- таҕыттан үөрбүтүн ахтан аһарбыттаах.
Үрдүкү Бас командующай Сэбиэскэй Сойуус маршала Иосиф Виссарионович Сталин быһаччы бирикээһинэн, Үлэһит-бааһынай Кыһыл армиятын Генеральнай ыстаабын начальнига Сэбиэскэй Сойуус маршала Борис Михайлович Шапошников ити былдьаһыктаах кэмҥэ генерал-лейтенант Ефремовка телеграмма ыыппыт:
«1. Главком приказал любой ценой, повторяю, любой ценой пробить дорогу на Вязьму.
Арҕааҥҥы фронт 33-с армиятын бойобуой суола чаҕылхай кырааскаларынан ойууламмата, ол оннугар умнууга хааллараары сэбиэскэй пропаганда элбэх сыратын уурбута. Онуоха саха учуонайа булбут докумуоннарыгар тирэҕирэн официальнай ирдэбилгэ сөп түбэспэт гына суруйан, Ефремов байыастарын сөптөөхтүк, дьиҥ баарынан сыаналаан, сэрии кылаан кырдьыгын арыйан историк ытык иэһин толорбута.
* * *
Иккис Аан дойду сэриитигэр хорсуннук өлбүт генераллар албан ааттарын дьон-сэргэ уос номоҕор кубулутан умнубакка илдьэ сылдьар. Кинилэр кэккэлэригэр 33-с армия командующайа генерал- лейтенант Михаил Григорьевич Ефремов ураты миэстэни ылар. Бу номох буолбут саллаат аймах тапталлаах генералыгар эписиэр чиэһэ уонна саллаат бигэ тыла, киһилии сыһыан уонна көнө сүрэх холбоспуттар. Ол иһин дьылҕата «Олох дуу, чиэс дуу?» диэн талларбытыгар кини саарабыла суох чиэһин талбыт — бүтэһик буулдьатын бэйэтигэр анаабыт — онон уонунан тыһыынча саллаат үрүҥ тыынын өрүһүйбүт. Бэл, сэбиэскэй генералы байыаннайдыы чиэстээн көмүүнү тэрийбит фашист генерала: «Они сражались как львы», — диэн бэйэтин саллааттарыгар холобур гынан тыл эппит, тиһэх буулдьатыгар диэри көмүскээбит ийэ дойдутун буоругар киһилии уҥуох туттарбыт. Онтон биһиэннэрэ Аҕа дойду Улуу сэриитин кэннэ Вязьма тулатыттан хомуллубут буулдьа, тэргэн гильзаларыттан уһааран, норуот тапталлаах командармыгар аналлаах мэҥэ өйдөбүнньүгү туруорбуттара.
Арҕааҥҥы фронт командующайа армия генерала Георгий Константинович Жуков Үрдүкү Бас командующай ыйааҕар олоҕуран 1942 сыл тохсунньу 30 күнүгэр бирикээс таһаарбыт: генерал- майор Павел Алексеевич Белов 1-гы гвардиялыы кавалериятын корпуһун холбоммут Ефремов салайар 33-с армиятын охсуулаах (ударнай) бөлөҕө Вязьма куораты ылыахтааҕа. Ол эрээри Жуков бирикээһигэр 33-с армияны аҥаардаан кэбиспит — охсуулаах бөлөххө 113-с, 338-с, 160-с, 329-с стрелоктыы уонна 9-с гвардиялыы дивизиялар эрэ киирбиттэр. 222-с уонна 93-с стрелоктыы дивизияларга Селенки, Угрюмово, Шанский Завод тула баар өстөөх бөлөҕүн төгүрүйэн ылан үлтүрүтэр, ол эрэ кэннэ Дубна, Селенки нөҥүө Вязьмаҕа кимэн киирэр сорук турбут. Онтон 110-с стрелоктыы дивизия олох даҕаны Дубна куорат
модьоҕотугар армия кынатын көмүскүүр сорудаҕы ылбыт. Ити 110-с дивизия 1287-с, 1289-с 1291-с полкаларыгар саҥа ананан кэлбит саха саллааттара олунньу 15 күнүгэр буолбут Калуга уобалаһын Мочальники, Ивищи, Карцово дэриэбинэлэрин аттынааҕы кыргыһыыларга аан бастакы бойобуой сүрэхтэхтэниилэрин ааспыттар. Оттон 222-с дивизияҕа сулууспалыыр саха саллааттара, Наро-Фоминскайы, Верея куораттары босхолоһон баран, өстөөх Износки оройуонугар баар Угрюмовтааҕы бөлөҕүн утары сэриилэспиттэрэ биллэр.
Генерал-лейтенант Ефремов 33-с армиятын охсуулаах бөлөҕүн быһан ылан төгүрүйээри өстөөх «Киин» армияларын бөлөҕүн хотугу чаастара кутталынан суоһаабыттара. Онуоха командарм би- рикээһинэн 110-с и 222-с стрелоктуу дивизиялар хардары охсуулары оҥорон, кимэн киирии саҕаланыытыгар ол кутталы тохтоппуттара. Ол эрээри разведка биллэрэринэн Вермахт сэриилэрэ күүстэрин мунньан, холбоһук соҕуруу өттүттэн киирэн тыылы кытта ситимин хаһан баҕарар быһарга бэлэм олороллоро. Элбэх сүтүктэммит өстөөх чаастара бу соруктарын ситиһээри, саппаас күүстэрин эбинэн, штурмнуур авиация, артиллерия, тааҥка уонна мотопехота көмөтүнэн охсуулаах бөлөҕү тыылыттан тэйитэр уонна устунан төгүрүктээн хаайар операцияны саҕалаабыттара. Кыһыл армия Вязьма куоракка кимэн киириитэ тохтообута.
Сэрии сэбэ, аһылык уонна солбук суоҕуттан, ону тэҥэ элбэх өлүү-сүтүү тахсан улаханнык сүтүктэммит Ефремов кулун тутарга охсуулаах бөлөҕү төгүрүктээһинтэн таһаарарга Арҕааҥҥы фронт командующайа Жуковка эппитин биирдэһэ: «Удержать любой ценой плацдарм на западной
стороне реки Угры», — диэн туруорбут сорудаҕын мүччүрүппэтэх. Ити кэмҥэ 5-с уонна 43-с армия чаастара 33-с армия тобоҕун быыһыырга холонон көрбүттэр да, туһа тахсыбатах. Ефремов бөлөҕө бастаан сүүрбэ көстөөх төгүрүмтэ иһигэр хаайтарбыт эбит буоллаҕына, кэлин ол кыараан, бүлүмүөтүнэн курдары ытыллар буолбут. Тиһэҕэр хоччорхойдук дьаһайа олорбут Георгий Константинович аны бирикээстээбэккэ, Михаил Григорьевичтан көрдөһөн: «Держаться, держаться, держаться», — диэбитэ биллэр.
Дьэ ити курдук мүччүргэннээх кэмҥэ 33-с армия командующайа генерал-лейтенант Михаил Ефремов тыйыс эрээри сэрии кэмин сыанабылынан сиэрдээх быһаарыныытынан — бэйэтин ытынан, өстөөххө бас бэриммэккэ тиһэҕэр диэри утарылаһан, кинини быыһыы кэлбит көтөр аалга чааһын былаахтарын уонна бааһырбыттары уган ыытан, ордубут сэрииһиттэрин таҥнарыахсыттар кэккэлэригэр киирэртэн быыһаабыта. Онон хорсун командармы эрэллээхтик арыаллаабыт байыастара, ол иһигэр тыһыынчаттан тахса саха уола, таҥнарыахсыкка сулууспалаабыт сааттаах ааты сүгэртэн, тыыннаах ордубуттарын да иһин үтүрүм-хатырым тутуллартан — фильтрдыыр лааҕырдартан уонна расстрельнай взвод саатын уоһуттан өрүһүллүүлэрэ бу кыһыл хамандыыр, сэбиэскэй гражданин бүтэһик подвигынан буолбута. Онтон атын сэрии дьэбир сокуонунан толук буолбут армия докумуоннара хаһан кистэлэҥтэн тахсыахтарыгар диэри тыһыынчанан саха саллаата сураҕа суох сүтүөх этэ. Ол иһигэр Алексей Афанасьевич Миронов, Дмитрий Алексеевич Гуляев, Степан Гаврильевич Ковров курдук биһиги албан аатырбыт буойуннарбыт эмиэ…
* * *
33-с армия төгүрүктээһиҥҥэ түбэспэтэх илиҥҥи кыната 43-с армияны кытта блокаданы тоҕо кө- төн охсуулаах бөлөҕү өрүһүйэргэ холоммуттара кыаллыбатах. Ол курдук, 1942 сыл тохсунньу-ку- лун тутар ыйдарыгар Износки оройуонугар 222-с стрелоктыы дивизия өттүттэн элбэх ыар сүтүктээх кыргыһыылар буолбуттар. Холобура, Буканово, Тулизово, Туровка, Челищево, Савино, Угрюмово дэриэбинэлэргэ буолбут суостаах хапсыһыыларга дивизия 8000 байыаһа өлөн, бааһыран туораабыт. Аҥаардас 774-с стрелоктыы полк Юхнов-Гжатскай суолун быһа охсор соруктаах кимэн киириитигэр тус састаабын үс гыммыт иккититтэн мэлийбит.
Учуонай Д.Д. Петров бэлиэтээһиннэриттэн көрдөххө, ити кэмҥэ Износки оройуонун Туровка эрэ бөһүөлэгэр 1500 саллаат көмүллүбүт. Онон элбэх хаан тохтуулаах Калуга уобалаһын Износки оройуонун ньиэмэс халабырдьыттарыттан босхолооһуҥҥа хас да сүүс саха буойуна олохторун толук уурбуттар. Чинчийээччи бу одун охсуһууларга хас биирдии саха саллаата ким, ханна, хаһан өлбүтүн, сураҕа суох сүппүтүн, ыараханнык бааһырбытын ситэри чопчулаан суруйбут. Ону кып-кыра буочарынан тиһиллибит «Именные списки безвозвратных потерь сержантского и рядового состава» уонна «Книга погребения воинов-якутян» диэн тус архыыбыгар харалла сытар матырыйааллара бигэргэтэллэр. Холобура, биир оннук матырыйаал көрдөрөрүнэн, Калуга уобалаһын Темкино оройуонун Туровка дэриэбинэтин тула 1942 сыл кыһыныгар буолбут ытылҕаннаах хапсыыларга 33-с армия 222-с, 110-с стрелоктыы дивизияларыттан маннык саха саллааттара өлбүттэр:
«222-с дивизияттан —
Г. Воробьев, В.Ф. Кривошапкин,
С. Ковров, В.Н. Парфенов, М.Н. Петров,
И.Р. Пахомов, П. Степанов (Горнай),
Д.С. Данилов, С.Ф. Кунтютов, В.Д. Федоров, М.К. Федоров, Н.И. Федоров (Нюрба),
Н.С. Антонов, Н.А. Донских,
А. Могульский (Дьокуускай),
Н.Е. Васильев, П.И. Лопаров, Ф.И. Овчинников, И.С. Павлов, А.П. Петров,
Е.Н. Федоров (Үөһээ-Бүлүү), П.Н. Варламов,
И. Иларов, К.К. Селяхов (Орджоникидзевскай),
Е. Бурцев, Г.А. Ноговицын, М.П. Сивцев ( Уус Алдан),
Г.И. Бурцев, Е.В. Винокуров, С.В. Колесов, Г.С. Сидоров,
Н.П. Рехлясов, Г.П. Шарин, А. Ядрихинский (Нам),
А.Г. Винокуров, И.Л. Егоров (Токко),
Е.И. Томский (Бүлүү), К.А. Баянов,
П.Г. Осипов (Өлүөхүмэ), Р.П. Сивцев (Чурапчы), А.М. Черепанов (Ленск),
Ф.П. Винокуров (Якутскай).
110-с дивизияттан —
И.С. Васильев (Хатас), И.К. Кондратьев,
П.Н. Николаев (Нюрба), А.В. Амосов,
Д.И. Жирков (Уус Алдан), В.С. Егоров,
И.П. Захаров, И.А. Исаков, М.М. Ноговицын,
А.П. Платонов, М.М. Сергеев,
Е.И. Татаринов (Горнай), С.Г. Дьяконов (Чурапчы), Т.М. Дагаяров (Үөһээ Бүлүү), И.С. Васильев,
П.А. Петров (Дьокуускай), П.Н. Гуляев, Ф.В. Слепченко (Өлүөхүмэ),
К.М. Гаврилов (Орджоникидзевскай),
Е.З. Додутов (Сунтар),
пропали без вести:
С.П. Колодезников (Чурапчы РВК), К.И. Гольцов, А.С. Безносов (Дьокуускай), К.С. Алексеев,
А.А. Леонтьев (Горнай), И.Г. Афанасьев,
И.К. Егоров (Үөһээ Бүлүү), И.М. Михайлов,
Н.И. Петров, П.Ф. Семенов, Н.Т. Ефимов,
Г.Н.Харлампьев (Бүлүү), М.С. Игнатьев (Нюрба), И.А. Данилов (Өлүөхүмэ)».
Тэҥнээн көрдөххө, Ефремов охсуулаах бөлөҕүн босхолуурга дьулуспут сахалар сэриилэспит чаастар сүтүктэрэ төгүрүктээһиҥҥэ хааллан олорбуттардааҕар быдан улахан. Үгүс сүтүктээх кэмҥэ резерв суох буолан, кинилэргэ штрафрота сэрииһиттэрин көмөҕө биэрбиттэр. Онон саха саллааттара штрафниктары кытта сарын-сарыҥҥа өйөһөн, биир өлүүгэ өлөн бу улахан толуктаах кыргыһыылар дириҥ дьуоҕаларыгар түбэспиттэр. ССРС Оборонаҕа министиэристибэтин Киин архыыбыттан 1966 сыллаахха Д.Д. Петров устан ылбыт 110-с стрелоктыы дивизия хамыһаара Соколов 33-с армия бригаднай хамыһаара Бабийчукка ыыппыт дакылааттыыр суруга ону ырылхайдык туоһулуур:
«В марте месяце и начале апреля сего года в части дивизии прибыло 4071 человек нового пополнения. Из прибывших бойцов в дивизии часть их была в свое время осуждены Военным трибуналом. Им была дана возможность самоотверженной борьбой на фронте искупить свою вину перед Родиной».
Өстөөх Калуга уонна Смоленскай уобаластар быыстарыгар киллэм сиргэ баар кыра дэриэбинэ- лэри тула көмүскэнэр бөҕөргөтүнүүлэри оҥостон, араас калибрдаах сэрии сэбин уҕараабат уот ардаҕынан харгыстаан, иннин диэки дьүккүһэр Кыһыл армия чаастарын кимэн киирэргэ холонуулара өнүйбэтэхтэр. Суорума суоламмыт 33-с армия 222-с уонна 110-с стрелоктыы дивизиялара ыйы быһа биликтэһэн Износки оройуонун Буканово, Тулизово, Букари, Угрюмово, о.д.а. дэриэбинэлэрин сатаан сэриилээн ылбатахтарын ис биричиинэтэ судургу: икки дивизия байыаһын ахсаана биир эрэ полкаҕа тэҥнэспитигэр; биир саллаакка күҥҥэ биэс эрэ ытыы ботуруон тиксэр буолбутугар сытар. Ону тэҥэ аата-ахса суох хапсыһыыларга 110-с дивизия 539, 222-с дивизия 1953 киһи сүтүктэнэн, сылайан-элэйэн, ас-таҥас, саа-сэп быста аҕыйаабытыттан байыастар моральнай-психологическай туруктара эмиэ мөлтөөбүтэ кистэл буолбатах.
Уһун-унньуктаах сэриилэртэн эстибит-быстыбыт дивизиялар байыастара аҕа дойдуларын туһугар бэйэни харыстаммакка охсуһар патриоттуу санаалара мөлтөөбүт кэмигэр сахалар кыайыыга эрэллэрэ энчирээбэтэх. Ордук сытайан туран хорсун быһыылары көрдөрөр, уустук түгэннэргэ тыыннарын да толук ууралларын кэрэйбэккэ киирсэр буолбуттарын байыаннай хаһыатчыттар бэлиэтии көрөн «образцовые воины» диэн ааттаабыттарыттан киһи киэн эрэ туттар.
Горнай оройуонун ыччата Степан Ковров, харабылга туран, фашист автоматчиктара иһэллэрин бэлиэтии көрөөт, куоппакка, хахха сири булан биир- биир сууһарталаан барбытын туһунан ыстатыйаны булан учуонай Д.Д. Петров «Фронтовая печать» диэн кинигэтигэр таһаарбыт:
«Ничто не ускользало от зорких глаз бойца. Во тьме морозной ночи он заметил бесшумно передвигающийся по полю к деревне отряд вражеских автоматчиков. Их не менее тридцати. Они идут прямо на Коврова… Не дрогнуло сердце отважного воина. Расположившись за сугробом, он крепче сжал винтовку. — Получай, гад! — прошептал Степан, прицелившись в шедшего впереди фашиста.
Выстрел — и фашист, выронив автомат, зарылся носом в снег. Вслед за ним один за другим свали- лись еще четверо. Остальные залегли и открыли бешеную стрельбу из автоматов. Но Коврова это не смутило. Спокойно и деловито менял обоймы отважный воин. Стоило только кому-нибудь из гитлеровцев приподнять голову, как его тут же настигала пуля меткого стрелка. Перепуганные фашисты бросились наутек. Но далеко не всем удалость удрать. Половина вражеской группы была истреблена хладнокровным метким стрелком Степаном Ковровым».
Аҕа дойдутун көҥүлүн этинэн-хаанынан көмүскээбит 110-с стрелоктыы дивизия хорсун саллаата Ковров өстөөх күүскэ бөҕөргөтүммүт дэриэбинэтин сэриилээн ыларга сүүрбэттэн тахса фашиһы өлөрбүт. Хамандыыра строй иннигэр махтанан баран, кинини разведкаҕа чугастааҕы дэриэбинэҕэ ыыппыт:холобурун Ньурба уола Софрон Бушков ньиэмэс халабырдьыттарын утары алдьархайдаах сэриигэ маҥнайгы кыттыытыгар — Калуга уонна Смоленскай уобаластар быыстарынааҕы Карцево дэриэбинэҕэ көрдөрбүт. Ол туһунан «Фронтовая печать» кинигэҕэ маннык кэрчик баар
«С винтовкой притаился Софрон в засаде. По дороге шло 30 немцев, вооруженных автоматами. Они не подозревали, что где-то здесь рядом одиночка-красноармеец поджидает их. Бушков нажал спусковой крючок. Носом в снег уткнулся первый фашист, за ним другой, третий… Спокойно, уверенно стрелял Бушков. Наконец, несколько немцев, уцелевших от меткого огня, не выдержали и побежали обратно».
Булду тоһуйарга, сонордуурга үөрүйэх, кыраҕы харахтаах, булугас өйдөөх саха саллааттара 110-с уонна 222-с стрелоктыы дивизияларга снайпердар хамсааһыннарын тэрийэн, күргүөмнээн бэргэнник ытарга үөрэтиини саҕалаабыттар. Снайпердар хамсааһыннарын тарҕаныытыгар сахалар быһаччы оруоллаахтарын бигэргэтэн, аатырбыт «Известия» хаһыат маннык суруйбут:
«…в ^ской части наблюдается исключительный интерес к снайперизму, который подогрели красноармейцы-якуты, прибывшие в часть».
Учуонай Д.Д. Петров Киин байыаннай архыыптан булбут докумуоннара кэрэһэлииринэн 1289-с уонна 1291-с стрелоктыы полкалар 22 бэргэн ытааччылара икки ый устата снайпердыы суоттарыгар 739 фашиһы суруммуттар. Полкалар икки ардыларыгар күрэхтэһии саҕаламмытыгар 1291-с полк нуучча снайпердара 1289-с полкаҕа баар саха уонна бурят-монгол бэргэннэрин үс төгүл ахсаанынан баһыйан тахсыбыттар. Ону чинчийээччи ССРС Оборонаҕа министиэристибэтин Киин архыыбыттан устан ылбыт докумуона бигэргэтэр:
Учуонай дьиктиргээн нуучча снайпердарын тус дьыалаларын көрдөөн булбут. Онуоха нууччалар тумус туттар снайпердара Чукряев өлөрбүт ньиэмэһин ахсаанын үлүннэрэн суруйара биллибит, Сэбиэскэй Сойуус Геройун үрдүк аатын ылан баран күрэнэ сылдьара арыллыбыт. Онон күрэстэһии чиэһинэйэ суохтук барбытын, азиаттар кырдьыктаах ахсааны көрдөрбүттэрин, бастыҥ буолалларын сэрэйиэххэ эрэ сөп.
Тыйыс айылҕалыын эриһэн улааппыт мындыр уонна тулуурдаах саха буойуннара туруоруммут сыалларын ситиһэн тэйэр үгэстээхтэрэ. 33-с армия чаастарыгар сулууспалаабыт сахалар ортолоругар А.А. Миронов уонна Д.А. Гуляев (Бүлүүлэр), С.Г. Ковров уонна Н.В. Прохоров (Горнайдар), С.И. Бушков уонна Е.Е. Нилов (Ньурбалар) уо.д.а. курдук чулуу сэрииһиттэр баалларын байыаннай докумуоннар, фроннааҕы хаһыаттар, ахтыылар, уос номоҕо буолбут түгэннэр бигэргэтэллэр.
Арҕааҥҥы фроҥҥа снайпердар хамсааһыннарын саҕалааччыларынан 110-с стрелоктыы дивизия байыастара Д.А. Гуляев уонна А.А. Миронов буолаллар. Кинилэр дьиҥнээх тайҕа оҕолоро буолан, сир-уот сибиэнин өтө билэр, кыылы-көтөрү суолунан-ииһинэн көрөн сонордуур, бэргэнник ытар дьоҕурдара хааннарыгар баара чахчы. Саха сэрииһиттэрин бу хаачыстыбалара уустук сорудахтары сатаан толороллоругар, үгүс өстөөҕү сууһаралларыгар уонна тыйыс кэмҥэ байыаннай чаастарын чулуу байыастара буолан инники күөҥҥэ тахсалларыгар тирэх буоллаҕа.
Дмитрий Алексеевич Гуляев саха снайпердарыттан бастакынан «Кыһыл Знамя» уордьанынан наҕараадаламмыта. Бу уһулуччулаах сэрииһит биир суругуттан быһа тардыы да кинини киһи, буойун, патриот быһыытынан арыйар дии саныыбын:
«…Саа сыала ылар сириттэн — 700, 800, 900 миэтэрэлээх сиртэн киһини көрдөхпүнэ, буулдьам табар, иккиһин өндөйбөттөр. Сороҕор бинтиэпкэм оптическай прицелын көмөтүнэн биир километр да сиртэн табабын. Ньиэмэс
снайперын кытта бултаһабыт. Ол куһу, куобаҕы бултууртан ураты уустук. Кыратык да сыыһа туттуу-өлүүгэ тэҥнээх.
…Быйыл булт-ас, от-бурдук хайдаҕый? Суруйуҥ. Мин суругум тиийэрин кэтэспэккэ эрэ суруйа туруҥ. Мин да быыс- арыт булларбын эрэ суруйа сылдьыам. Били биһиэхэ саас аайы «собото сиэх, собото сиэх» диир тыллаах чыычаах манна эмиэ баар. Ол күн аайы «Гитлеры сиэх, Гитлеры сиэх» диэн тахсар. Онон өстөөҕү кыайарбыт буолуо.
…Мин билигин доруобайбын, урукку миэстэбэр баарбын. Москваҕа дьарапалаанынан көтөөрү сылдьыбытым. Миэстэ суох буолан хааллым. Билигин дьон чиэһигэр сылдьабын. Түөрт ыйтан ордук боруоҥҥа сырыттым. Сыбаанньа биэртэрэ — старшина. Хамнас — 298 солкуобай ылтым. Эһиэхэ ыытыам. Эһиги суруйуҥ. Бакаа быраһаайдарыҥ. Баҕар эргиллиэҕим…»
Онтон Сэбиэскэй Сойуус Геройа Алексей Афанасьевич Миронов тус үөрүйэҕэр олоҕуран бэргэн ытааччылары бэлэмниир түргэтиллибит кууруһу тэрийбит. Итиэннэ бэйэтин снайпердыыр үөрүйэҕин эдэр байыастарга тириэрдээри армия, дивизия хаһыаттарыгар элбэх ыстатыйалары бэчээттэтэр эбит. Холобура, «Фронтовая печать» кинигэҕэ кини «Мой совет новичкам» диэн ыстатыйата киллэриллибит:
«Мой совет новичкам:
Если ты выбрал себе огневую позицию, обязательно окопай- ся. Выбери для этого время, когда тебя нельзя обнаружить;
Лучше всего «охотиться» не с одной позиции, а с нескольких. На одно место долго не ходи — обнаружат;
Чтобы не случилось вокруг — не трусь, не бойся. А если будешь бояться — руки затрясутся. Тут и в 30 метрах в цель не попадешь;
Предварительно перед «охотой» пристреляй рубежи… Пуля взметнет землю, а ты следи, какие тебе надо сделать исправления в прицеливании;
Наблюдай за противником терпеливо… Наблюдать надо не вообще за целым полем, выискивая случайные цели, а за определенным узким участком;
— Бей наверняка. Бей расчетливо, метко, не торопясь. Не успел выстрелить — жди. Цель появится снова.
Снайпер — почетная специальность».
Бу чахчылар бары холбоһон саха бэргэн ытааччылара Арҕааҥҥы фроҥҥа үтүө сэрииһит быһыытынан киэҥник биллибиттэрин ырылхайдык көрдөрөллөр.
* * *
Ньиэмэс сэриилэрин блокадатыгар хаайтарбыт Ефремов охсуулаах бөлөҕөр эргилиннэххэ, бу холбоһугу босхолоору 33-с армия атын чаастара көҥү көтө сатаабыттарын ахтан турабыт. Улахан хаан тохтуулаах кыргыһыыларга кыайтарбатах өстөөх бөҕөргөтүнүүтүн суох оҥорон Үрдүкү бас командование бирикээһин толороору армия төгүрүктээһиҥҥэ түбэспэтэх дивизиялара, хас да ыйы быһа элбэх сүтүгү көрсөн туран, харса суох кэйгэллэспиттэр. Манна холбоһук бойобуой састааба лаппа сэдэхсийбит, ол иһигэр саха байыастарын ортотугар муҥутуур улахан сүтүк тахсыбыт. Оччотооҕу чахчылар кэрэһилииллэри- нэн, аҥардас 110-с стрелоктыы дивизия 800 саха саллаатыттан 108 эрэ киһи тыыннаах ордубут. Учуонай Д.Д. Петров 1966 сыллаахха ССРС Оборонаҕа министиэристибэтин архыыбыттан устан ылбыт докумуонугар ол туһунан субу курдук суруллубут:
«Национальный состав основных частей 110-й стрелковой дивизии на 12 июня 1942 года:
Русские — 5039 человек, другие национальности — 1992 человек, в том числе: татары — 412, украинцы — 372, чуваши — 353, белорусы — 130, азербайджанцы — 128, мордвины — 124, якуты — 108, евреи — 108 и другие.
Основная масса нацменьшинств находится в стрелковых полках, а именно, в 1287 полку — 446 человек, 1289 полку — 434 человека, 1291 полку — 510 человек, в других подразделениях — 502 человека.
Якутов по полкам 110-й стрелковой дивизии осталось: 1287 — 73 человека, 1289 — 5 человек, 1291 — 30 человек.
Заметка: к концу 1942 года в 110 дивизии нацменьшинств осталось 58 человек, а в 222 дивизии — 16 человек. Среди них якутов не обнаружено».
* * *
Төрөөбүт дойдуларын көмүскэлигэр барбыт тыһыынчанан ахсааннаах саха бастыҥ ыччаттара Калуга уонна Смоленскай уобаластар сирдэригэр сүтэн-оһон, симэлийэн хаалыахтарын бөдөҥ учуонай уонна улахан патриот киһи Дмитрий Дмитриевич Петров сыралаах үлэтинэн дьиҥ кырдьыгы тилиннэрбитэ. Ол түмүгэр төһөлөөх сураҕа суох аатырбыт саха саллааттарын сырдык ааттара тиллибитэ, көмүллүбүт сирдэрэ көстүбүтэ, кинилэр хорсун быһыылара биллибитэ буолуой!
Саха АССР Сэбиэскэй Сойуус коммунистыы партиятын уобаластааҕы кэмитиэтэ 1970 сыллаахха сааһыары коммунист уонна учуонай Петровы Смоленскай уобаласка командировкаҕа ыытан мэҥэ таас тутуллар боппуруоһун туруора сылдьыбыттар:
«Научный сотрудник Якутского филиала СО АН СССР кандидат исторических наук Петров Дмитрий Дмитриевич уполномочен от имени Якутского ОК КПСС для переговоров со Смоленским обкомом КПСС по вопросам увековечения памяти воинов-якутян, погибших в боях с немецко-фашистскими оккупантами при освобождении населенных пунктов Смоленской области в 1942-1943 гг.».
Ол эрээри фашист халабырдьыттарыттан Смоленскай уобалас дэриэбинэлэрин босхолооһуҥ- ҥа сырдык тыыннарын толук уурбут саха буойуннарыгар анаммыт мэҥэ өйдөбүнньүгү туруоруу кыайтарбатах. Оччотооҕу Смоленскай обкома саха саллааттарыгар бэлиэ туруутугар тоҕо эрэ суолта биэрбэтэх, өйөөбөтөх…
Биһиги бу үлэҕэ Аҕа дойду Улуу сэриитин историятын биир уустук түгэнин — 1942-1943 сыллардааҕы Ржев-Вязьматааҕы уонна Ржев-Сычевкатааҕы операциялары, генерал-лейтенант М.Г. Ефремов тиһэх хорсун быһыытын уонна бу событиеларга саха буойуттара кыттыыларын, кинилэр Арҕааҥҥы фроҥҥа снайпердар хамсааһыннарын тэрийиилэрин туһунан учуонай Д.Д. Петров тус архыыбыгар уонна үлэлэригэр олоҕуран билиһиннэрдибит.
Панкратий Петров
«Чолбон». – бэс ыйа. — 2020