(Сэһэн саҕаланыыта)
Гаврил Киирикэп, аармыйаттан кэлээт, уталыппакка үлэ көрдөөһүнүгэр туруммута. Дьокуускайдааҕы киин геологиялыы устуу экспедициятыгар (ЯЦГСЭ) киирэр баҕалааҕа. Онно бииргэ үөрэммит доҕотторо бааллара.
– Эн ханна да аралдьыйбакка, биһиги экспедициябытыгар кэл, Амма орто салаатыгар үлэлиэхтээх саҥа тэриллибит АФГК-200 партияҕа киириэххин сөп, – диэн ханна үлэһит наадатын билэр чугас доҕоро Аркадий Андреев чахчы кыһаллан сүбэлээбитэ. – Ол кыаллыбатаҕына, тутуу матырыйаалын көрдүүр, бэйэм үлэлии сылдьар партиябар ылларыам.
Саҥа партия начальнига Семен Алексеевич Иванов диэн СГУ геологияҕа салаатын иккис выпуһунан бүтэрбит, сахаҕа уһун, көнө уҥуохтаах, хара баттаҕын өрө анньыммыт төрөлкөй киһилиин экспедиция бас геолога Гавриковка киирэ сылдьыбыттарын, киһилэрэ ол-бу буолар-буолбат төрүөттэринэн куолулаан, буолумматаҕа.
Гаврил тута «Якутскгеология» холбоһук каадырга отделын начаалынньыгар Стефановичка киирэн туох баар кыһалҕатын барытын кэпсээн биэрбитэ. Сааһыра барбыт, нууччалыы саҥарар бааһынайдыҥы хааннаах дьахтар болҕойон истэн баран, салайа-дьаһайа үөрэммит куолаһынан быһа-хото соҕус саҥарбыта.
– Дьааҥыга бар, онно вакансия чахчы баара биллэр.
– Кырдьаҕас ийэм соҕотоҕун олорор, кинини быраҕан хайдах да барар кыаҕым суох, – Гаврил туттуна соҕус биир улахан кыһалҕатынан хайыҥ охсунардыы хоруйдаабыта. – Маннааҕы устуу экспедициятыгар вакансия баар эбит. Саҥа партия начальнига миигин ыларга сөбүлэһэн бас геолокка киирэ сылдьыбыппытын буолуммата.
Стефанович, истээт, саҥата суох телефон үрдүгэр түспүтэ.
– Сергей Иванович, здравствуйте, манна аармыйаттан саҥа кэлбит геолог үөрэхтээх эдэр киһи кэлэн олорор. Эйигин вакансия баарын үрдүнэн аккаастаан ыытта диир.
Анараатах Гавриков туох эрэ диэн хоруйдуур быһыылаах, телефон балай да өр хардьыгыныыра иһиллэрэ.
– Кириков кырдьаҕас ийэтин быраҕан ханна да ыраах барар кыаҕа суох, – Стефанович, куолаһа кытаатан, модьуйардыы саҥарбыта. – Это не повод, короче, эдэр геологы үлэҕэ ыл, тем более партия начальнига Иванов сөбүлэҥин биэрбит эбит. Через час доложите, все!
Итиччэни истэн баран Гаврил, олоруо дуо, махтанаат төттөрү ыстаммыта. Амматааҕы 5/75 нүөмэрдээх АФГК-200 партия соруга саҥа ньыманан, сүнньүнэн аэрофото уонна космофото хаартыскалары анааран-чинчийэн (интерпретациялаан), киэҥ сири элбэх хаамыылаах геологиялыы маршрута суох, 1:200000 масштабтаах геология картатын оҥоруу уонна чэпчэки көрдүүр ньымаларынан (сүрүннээн, литохимическое опробование по потокам рассеяния) сир баайын көрдөөһүн буолар. Амматааҕы партия үлэлиир сирэ 60000 квадраттаах килэмиэтир иэннээх – Буотама үрэҕи, Амма орто сүүрүгүн, Алдан эбэни хабан киэҥ сиринэн тайыыра. Илин өттө Амма Солобуодатын таһыттан Үөһээ Амма сэлиэнньэтин арҕаа өттүгэр диэри, соҕуруу өттө Чагда бөһүөлэгин таһыттан хоту Буотама үрэх алын сүүрүгэр диэри этэ.
Гаврилы старшай техник-геолог дуоһунаһыгар үлэҕэ ылбыттара. Маҥнай морфометриялаах карта оҥоһуутугар олорпуттара. 1:100000 масштабтаах топокартаҕа үрэхтэр-үрүйэлэр бастарын холбооттоон геоморфологияны, сир былыргы көстүбэт хамсааһынын үөрэтэр сыаллаах графикалыы уруһуйдары оҥоруохтааҕа. Оннук тутуллаах оҥоһуктары 60 масштабтаах картаҕа толоруохтаах. Үлэ сүнньүн быһааран көрдөрөөттөрүн кытта оҥорон барбыта, онно анаммыт литератураны ааҕара. Урут кини иннинэ биир картаны ыксаабакка икки-үс күн оҥоро олорбуттар. Сотору соҕус Гаврил биир картаны биир күнүнэн уруһуйдаан бүтэрэр буолбута.
Сэтинньи бүтүүтэ, ахсынньы саҥатыгар Семен Алексеевич уоппускаҕа барбыта. Ити кэмҥэ партия «Былаан бырайыага» диэн эһиилги былааны оҥорон, экспедиция производстволыы экономикалаах отделыгар (ПЭО) туттарыахтаах этэ. Ону Семен Алексеевич, төһө эмэ икки геолог баарын үрдүнэн, тоҕо эрэ старшай техник-геолокка Киирикэпкэ сорудахтаабыта. Саҥа үлэһит өр үлэлээбит уопуттаах геологтар – Семены бэйэтин кытта СГУ-ну бииргэ бүтэрбит Вячеслав Иванович Гомин уонна Гаврил бииргэ үөрэммит табаарыһа Тимофей иннилэригэр табыгаһа суох балаһыанньаҕа түбэстэр даҕаны, туох да диэн утары эппэккэ, саҥата суох сөбүлэһэригэр эрэ тиийбитэ. Бука, геоморфология карталарын оҥорууга түргэн туттуулааҕын, үлэҕэ дьулуурдааҕын биһирээтэҕэ диэн сэрэйэр эрэ кыахтааҕа.
1976 сылга көрдүүр үлэни 1:200000 масштабтаах, сүүрээннэринэн тарҕаммыт сир баайын, литохимиялыы боруобаны хомуйуу ньыматынан (ол аата хас биирдии үрүйэ, үрэх бастарыттан саҕалаан, 500 м буола-буола 30-40 см дириҥнээх умуһахтары хаһан боруобалары ылыы) саҕаланыахтаах. Балай да киэҥ сири сабардыыр 20000 оннук боруоба ылыллыахтааҕа. Партияҕа 40-ча саастаах сүрүн көрдөөччү (поисковик) геолог Вячеслав Гоминныын ханан, хайдах, хас бөлөҕүнэн сылдьыллыахтааҕын, ханан лаабыстары туруортууру суоттаабыттара. Ону сэргэ урукку үөрэтиллибит геология матырыйаалларын хасыһан, сир баайын туох-ханнык чопчу сибикитэ (прямые признаки) баарын картаҕа ойуулаан, чинчийэн, сөмөлүөттэн түһэриллибит хаартыскалары үөрэтэн, атын туора сибикилэри – сир хайдыытын, магма тахсыбыт эттиктэрин, онтон да атыттары сабаҕалаан, эмиэ маршруттары былааннаабыттара.
Вячеслав Иванович Гомин дьикти майгылаах киһи этэ. Орто уҥуохтаах, толору эттээх-сииннээх, маҥан төгүрүк сирэйдээх, маҥхайан эрэр баттаҕа үрүҥ көмүс кыырпаҕыныы күлүмүрдүүр киһи, сотору-сотору чыпчырынан кэбиһэ-кэбиһэ, ону-маны кэпсиирин сөбүлүүрэ. Ол саҕана арыгы уон биир чаастан атыыланара. Ону мүччүрүппэккэ, баран биир бытыылка водканы аҕалан, остуолун тумбатыгар угара. Хайаан да Гаврилка туһаайан: «Иһэҕин дуо?» – диэн ыйытара. Суох дэтэн, үгэһинэн «как хочешь» диирэ уонна онтун күнү быһа соппойон бүтэрэрэ. «Тэп» гыннарбыт киһи сиэринэн төттөрү-таары хаама сылдьан, чэй иһэ-иһэ, кэпсээнэ элбиирэ. Онто урукку да, инники да былааннарын таарыйара, онон лигиччи олорон эрэ хорутуулаах соҕустук үлэлээбэт этэ. Хам-түм Киирикэпкэ сүбэ-ама, көрдөһүү курдук тугу-эмэ соруйара.
Гаврил Маҕантан автобуһунан сылдьан үлэлиирэ. Ийэтэ дьиэтигэр соҕотох хаалара, онон сарсыардааҥҥы, киэһээҥҥи оттук маһын киллэрэн, оһоҕун тигинэччи оттон баран, аҕыс чаастаах автобуһунан үлэтигэр барара. Тоҕуска Кальвица уулусса 24-гэр хойутаабакка тиийэрэ. Үлэтин кэнниттэн нэдиэлэҕэ үстэ «Спартак» стадион павильонугар боксаҕа эрчиллэ сүүрэрэ. Чаастан ордук эрчиллээт, киэһэ аҕыс чаастаах бүтэһик автобуһунан дьиэтигэр барара.
Гаврил геолог идэтин талаһан туран талбыта уонна ол идэтигэр үөрэххэ киирбитин бэйэтин дьолунан ааҕара. Геолог буолар баҕа киниэхэ сэттис-ахсыс кылааска үөрэнэ сырыттаҕына үөскээбитэ диэххэ сөп. Оччолорго Саха сиригэр геология салаата күүскэ сайдыбыт кэмэ этэ. «Якутскгеология» диэн Саха сирин киэҥ иэнин бүтүннүүтүн кэриэтэ хабан чинчийэр, отуттан тахса тыһыынчалыы үлэһиттээх производстволаах-геологиялыы холбоһук (ПГО) киэҥ далааһыннаах үлэни ыытара. Хаһыакка, араадьыйаҕа геологтар үлэлэрэ-хамнастара киэҥник сырдатыллара. Оччотооҕу оҕолор хаһыаты син ааҕар этилэр.
Ганя кыра эрдэҕиттэн кинигэни ааҕарын таптыыра. Тыа сиригэр улааппыт буолан, ордук чинчийээччилэр, айанньыттар тустарынан, айылҕаҕа сыһыаннаах айымньылары таттаран ааҕара. Холобур, Владимир Арсеньев «Дерсу Узала», Григорий Федосеев «Злой дух Ямбуя», Николай Якутскай «Көмүстээх үрүйэ» сэһэннэрэ кини геолог идэтин таларыгар төһүү буолбуттара саарбахтаммат. Оскуолаҕа Ганя геолог буолар баҕалааҕын билэллэрэ, характеристикатыгар ону суруйбуттара.
Ахсыс кылаас кэнниттэн Володя Герасимов диэн тохсуска үөрэнэр биир дойдулааҕа Алданнааҕы техникумҥа үөрэнэ барыах диэбитигэр улгумнук сөбүлэспитэ да, киһитэ сайыны быһа биллибэтэҕэ. Соҕотоҕун барартан туттуммута уонна онно барар үп-харчы да суоҕа.
Онус кылааска обществоведение диэн үөрэх баара, онно дириэктэрдэрэ Николай Пантелеймонович Кочнев үөрэппитэ. Ганя ол предмети олус сөбүлээн, туйгуннук үөрэммитэ. Дэлэҕэ даҕаны, кэлин университекка бастакы кууруска үөрэнэ сылдьан, ИФФ нуучча тылыгар үһүс кууруска үөрэнэр кыыска политэкономияҕа «производительные силы», «производственные отношения», «рабочая сила», «средства производства» диэн өйдөбүллэри быһаарааччы буолуо дуо?
Ганя Николай Пантелеймонович аныгы дьон хайдах үлэҕэ-хамнаска сылдьыахтаахтарын, хара-үрүҥ үлэлэр бэйэ-бэйэлэрин кытта силбэһэр өрүттэрин ис сүрэҕиттэн кэпсиирин олус сөбүлээбитэ. Холобур, геолог маршрукка сатыы хааман иһэн төбөтө куруук үлэлии иһэрин олус уустаан-ураннаан кэпсээбитин, геолог идэтэ эт-хаан өттүнэн сайдыылаах, күүстээх-уохтаах буолары ирдиирин ураты бэлиэтээн эппитин дьэҥкэтик өйдөөн хаалбыта.
Онон да буоллаҕа, үрдүкү кылаастарга үөрэнэр кэмигэр тустуу, бокса секцияларыгар сөбүлээн сылдьара. Оҕо сылдьан аан маҥнай эт хараҕынан көрбүт боксера, аатырбыт боксер Филипп Анисимов этэ. Биирдэ күһүн Тулагыга кэлэн бокса секциятын ыыта сылдьыбыта. Спорт площадкатыгар улахан уолаттары стройдатан баран таҥастарын көрөрүн-истэрин, кирдээх наскылаахтары атахтарын быһа үктүүрүн туһунан оҕолор омуннура-омуннура кэпсииллэрэ. Оннук чэнчис, бэрээдэги ирдиир идэлээҕэ эбитэ буолуо. Ити кэмҥэ Ганя убайа Эдик СПТУ-га тырахтарыыс идэтигэр үөрэнэ сылдьан кыратык боксаҕа эрчиллибит этэ, ону кэпсиирин өйдөөн хаалбыт.
Онтон 1966 сыллаахха күһүн Семен Протодьяконов диэн Хачыкааттан төрүттээх сырдык хааннаах уол «Дьокуускай» сопхуоска спорт инструктора буолан кэлэн оскуолаҕа секция аспыта. Ганя, тохсуска үөрэнэ сылдьан, онно суруттаран киирбитэ.
Протодьяконов 54-57 киилэҕэ киирсэр, пиэрибэй разрядтаах, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр, күүстээх боксер этэ. Оҕолору кытта олус тапсара, күнү быһа интэринээт уолаттарын батыһыннара сылдьан футболлатара, хоккейдатара. Интэринээт футболга хамаандата чугас эргин хамаандалары тулуппат этэ. Байыаннай чаас хамаандатын кыайбыттара, сопхуос уолаттарын хамаандатыгар олус элбэх голу киллэрэн тулуппатахтара. Дьонноро маҥнай утаа сүүрэн баран, кэлин олох да хаамса эрэ сылдьар буолбуттара.
Семен Протодьяконов боксер быһыытынан олус үчүгэй техникалааҕа. Ганя ыйааһына 55 киилэҕэ хапсара, онон бэйэтин кытта паараҕа туруорара. Көрдөрөр ньымаларыгар утарсааччыны сөптөөх сиргэ тэйиччи тута сылдьарга тренериттэн үөрэнэн, бу ньыманы сөбүлээн үчүгэйдик ылыммыта.
Аан бастакы тургутуунан оскуолаҕа бастыыр иһин күрэхтэһии буолбута. Ганя бэйэтиттэн икки сыл аҕа икки уолу кытта тэҥ киирсиилэргэ биирдэрин хоппута, иккиһигэр хотторбута. Сааскы уһун өрөбүлгэ Ытык Күөл оскуолатын кытта матчевай күрэхтэһиигэ айаннаабыттара. Тулагыттан киэһэ бүтэһик автобуһунан киирэн баран, ханнык эрэ устудьуоннар уопсайдарын өр көрдөөн булан хоммуттара. Сарсыарда эрдэ Таатталыыр автобуска олорон, күнү быһа айаннаан тиийбиттэрэ. Сарсыныгар күрэхтэһиигэ Миисэ Кынтайаарап диэн уолга тэҥ киирсиигэ эмиэ хотторуу хомолтотун билбитэ. Ол да буоллар, боксаны быраҕар санаа үөскээбэтэҕэ.
Онус кылааска дьарыгын салгыыр санаалаах кэлбитэ, кыаллыбатаҕа. Балаҕан ыйын хараҥа күннэригэр тренердэрэ Семен, саллааттары кытта боруоктаһан (Радиостанцияҕа байыаннай чаас турар этэ) охсуспут, биир киһини тааһынан охсон эчэппит этэ. Анараа дьон кэлэн сааммыттарыгар киһилэрэ Тааттаҕа көспүтэ. Секция тохтообута, хата сотору Мэҥэттэн Володя Дмитриев диэн оскуоланы саҥа бүтэрбит эдэр боксер кэлэн иитээччи быһыытынан биир кыһын үлэлээбитэ. Володя өссө оскуоланы бүтэрэр сылыгар аатырбыт спорт маастара Василий Васильевы ыксата сылдьыбыттаах эбит. Үчүгэй техникалаах, сүрдээх түргэн хамсаныылаах боксер уолаттары кытта оонньоон киирсэрэ. Ганялаах иккилии буолан көмөлүү сатаан муҥнаналлара. Кэлэр сылыгар Володя биолог идэтигэр үөрэххэ киирбитэ уонна доруобуйатынан боксатын тохтоппут этэ. Төһө да секцияҕа сылдьыбатар, кинини кытта элбэхтик спарриҥҥа бииргэ туран үгүскэ үөрэммитэ. Володя итини таһынан аатырбыт боксердар тустарынан элбэҕи кэпсиирэ, ол иһигэр Джексон туһунан кинигэни аахтарбыта. Итинэн оскуолаҕа боксанан дьарык түмүктэммитэ.
Университекка киирэн баран, Ганя боксанан дьэ утумнаахтык дьарыктаммыта. Факультет, университет хамаандаларын састаабыгар киирэн кэлин өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиилэригэр миэстэлэһэр буолбута. Тус ситиһиитэ диэн икки маастарга кандитаты, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнүн Альберт Павловы кыайан турардаах.
1968 сыллаахха күһүн Ганя СГУ инженердии-техникэлии факультетын геологияҕа салаатыгар киирии экзаменнарын этэҥҥэ туттаран устудьуон буолбута. Куонкуруһа балай да улахан этэ – биир миэстэҕэ түөрт киһи. Икки сүүстэн тахса киһиттэн сыымайданан, икки группаҕа 50 киһи киирбитэ.
Балаҕан ыйын саҥатыгар күһүҥҥү үлэ практикатыгар теплоходунан Томпоҕо айаннаабыттара. Элбэх этилэр, геологтартан ураты тутуу салаатын устудьуоннара бааллара.
Теплоход Кириэс Халдьаайыга Ганя баар бөлөҕүн түһэрэн баран, сорохтору илдьэ Саһыл диэн сиргэ айаннаабыта. Ганялааҕы сопхуос киинигэр биир дьиэҕэ олохтообуттара. Матараас хаатыгар от симэн, сиринэн тэлгэнэн сыппыттара.
Үлэҕэ анааһын буолбутугар алта киһилээх биригээдэҕэ биэс Хаҥалас уола тылламмыта. Өссө биир киһи наада диэбиттэригэр, салайааччылара Валера Фомин диэн бөдөҥ, модьу-таҕа, тыллаах-өстөөх уол кэлэн, Ганя быччыҥнарын туппахтаан көрбүтэ.
– Үчүгэй уолгун быһыылаах, биһигини кытта алтыс киһинэн үлэлэс, – диэн биригээдэтигэр ыҥырбыта.
– Үлэлэһиэххэ да син буоллаҕа, – Ганя сөбүлэҥин биллэрбитэ.
Чуурка гараж тутуутугар анаммыттара. Урут икки миэтэрэ кэриҥэ дириҥнээх гына хаһыллыбыт умуһах сиҥнибитигэр киирэн, Ганя наҕылыччы соҕус кыра-кыралаан быһан ылан тохтообокко быраҕан, сотору кэминэн бүтэрэн тахсыбыта.
– Хайа, доҕоор, бүтэрэ оҕустуҥ дуо?..
– Тыый, тоҕо түргэнэй…
– Кырдьык даҕаны, геолог диэх курдук…
Дьоно соһуйуу бөҕө буолбуттара.
– Ээ, бэйэтэ урут хаһыллыбыт умуһаҕы буорун эрэ ыраастаан биэрдим, – Ганя, соччо суолта биэрбэтэхтии, күлэн кэбиспитэ.
– Оттон биһиэннэрэ даҕаны эмиэ урут хаһыллыбыттар ээ, сорох-сорохторбут аҥаардата да иликпит дии, – Фомин умуһаҕыттан түөһүллэн тахсан уолаттарын үлэлэрин кэрийэн көрбүтэ.
Ганя иккис умуһаҕы саҕалаан эмиэ киэһэлик бүтэрбитэ. Сарсыныгар сорохтор иккини, сорохтор биири хаһыахтарыгар диэри Ганя үһү бүтэрбитэ. Кырдьык, кэлин сааһырыар диэри Гаврил күрүө баҕанатын үүтүн хаһыыга иннин кимиэхэ да биэрбэтэҕэ.
Биригээдэтин үлэһиттэрэ Ганя курдук эмиэ быйыл оскуоланы саҥа бүтэрбит Толя Соломоновтан уратылара аармыйаҕа сылдьыбыт, биэс-алта сыл аҕа саастаах дьон этилэрэ. Лэс курдук Ваня Ильин, Валера Фомин курдук эмиэ саҥарбыт-иҥэрбит Толя Лукин, уһун-синньигэс Афоня Викторов, бырааттара, хачаайы Толя Соломонов – бары тутуу отделениетыгар киирбит устудьуоннар.
Баҕаналары сүгэнэн суоран, барытын санныларынан таһан туруортууллара. Тохтобулга дьоно кэпсээн-ипсээн бөҕө буолаллара. Валера уонна Толя Лукин айахтара хам буолбат этэ, сороҕор наһаа олорон хаалаллара. Дьоно Ганяны олус сөбүлээн биһиэхэ тутууга көс диэн иһэн, буору олус үчүгэйдик хаһаҕын, онон геолог буоларыҥ сөп даҕаны диэн түмүктээбиттэрэ.
Бастакы куурус
Бөлөхтөрүгэр араас оройуонтан элбэх саха ыччата киирбит этэ. Холобур, Ньурбаттан Тима Копылов, Руслан Лазарев, Гоша Семенов, Сунтаартан Аркадий Андреев, Альбина Григорьева, Виталий Саввинов, Толя Уаров, Чурапчыттан Егор Степанов, Сеня Дьячковскай, Коля Наумов, Үөһээ Бүлүүттэн Вася Донской, Мэҥэттэн Володя Попов, Өймөкөөнтөн Володя Егоров, Дьааҥыттан Христина Васильева, Уус Алдантан Коля Аржаков, Дима Вензель, Дима Готовцев уо.д.а. Куорат 3-с №-дээх оскуолатыгар геология куруһуогар дьарыктаммыт нуучча да, саха да оҕолоро бааллара.
Төһө да тулаайах буоллар, Ганя чугастан сылдьар буолан, уопсайга тиксибэтэҕэ, онно хайдах киирэллэрин даҕаны билбэт этэ. Инньэ гынан, Маҕантан автобуһунан сылдьара. Ол саҕана рейстээх автобус аҕыйахтык сылдьара, онон сарсыарда сэттэлээҕинэн эбэтэр аэропорт үлэһиттэрин таһар автобуһунан куоракка киирэрэ.
Табыллыах быатыгар, хата, тастыҥ эдьиийэ Анна Федотовна Кириллина, ийэтигэр илдьиттээн, биһиэхэ кэлэн олордун диэбит этэ. Онон алтынньы ортотугар Пионерскай уулуссаҕа баар икки этээстээх мас дьиэҕэ, эдьиийин аахха, олоро кэлбитэ. Үс хостоох, икки оһохтоох дьиэҕэ бэһиэ буолан олорбуттара. Ганяны саалаҕа дьыбааҥҥа олохтообуттара. Кини стипендиятыттан 40 солкуобайы аһылыгар биэрэрэ, 2,5 солкуобайга куорат автобуһугар ыйдааҕы бырайыас билиэтэ ылара, уоннааҕытын атын ороскуотугар туһанара.
Дьонугар туһата диэн оһоххо мас киллэриитэ, уу баһыыта этэ. Ону холкутук толороро. Күтүөтэ Николай Агеевич ол саҕана «Якутскэнергоҕа» үлэлиирэ, онон уһуннук командировкаларга сылдьара.
Ганя эдьиийин аахха түөрт сыл олорбута, бэһис кууруска уопсайга көспүтэ. Түөрт сыл биирдэ да мөҕүллүбэккэ, саҥарыллыбакка сылдьыбыта, онон дьонугар махтала билигин даҕаны уҕараабат. Быраата Ваня Иванов аармыйаттан кэлэн тутуу факультетыгар үөрэххэ киирбитэ.
Үөрэхтэригэр кинигэлэрэ олох тиийбэт этэ. Холобур, начертательнай геометрияҕа биэс эрэ кинигэ баара. Кристаллографияҕа, математикаҕа эмиэ биир оннук этэ.
Ганя эмиэ бэйэтин курдук эдьиийигэр олорор Сеня Готовцевтыын бииргэ сылдьаллара. Иккиэн, учебникка тиксибэтэх дьон, сороҕор уопсайга баран тугу эмэ оҥороллоро. Үөрэхтэригэр ыарырҕатан, хаалан барбыттара. Уопсай геология диэн үөрэх айылҕаны кытта ситимнээх буолан, саха оҕотугар дэбигис өйдөнүмтүө, үөрэнэригэр чэпчэки этэ. Онно геология дьапталҕалара, эттиктэрэ үөскүүрүгэр, уларыйарыгар уу, муус, тыал, салгын, о.д.а. дьайыылар үөрэтиллэр буолан, харахтарыгар оҥорон көрөн, эт мэйиилэринэн толкуйдаан, сөбүлээн, ситиһэн үөрэммиттэрэ. Наталья Григорьевна Пашкевич диэн сымнаҕас, холку майгылаах, сааһыран эрэр наука кандидата дьахтар үөрэппитэ. Кэлин палинологияҕа наука доктора буолбута.
Кристаллография диэн минераллар хайдах быһыылаах, көрүҥнээх буола үөскүүллэрин туһунан уустук соҕус үөрэх этэ. Онно эмиэ бэрт аҕыйах учебник баара. Онон лекцияны, практическай үөрэҕи көтүппэккэ дьаныардаахтык дьарыктаныы ирдэнэрэ. Дмитрий Николаевич Павлушин диэн эдэр киһи бэрт дьиибэтик үөрэтэрэ. Кристалл мас макетын үөһэ быраҕан баран, ханнык сингониялааҕын ыйытара. Биэстэ бырахпытын бэһиэннэрин сөпкө эттэххинэ – биэс, иккини таайдаххына – икки сыананы ыларыҥ.
Начертательнай геометрияҕа Мария Павловна Феофанова үөрэппитэ. Бастакы үлэтин хойутаппытын иһин уонна бэйэҥ оҥорботоххун диэн уорбалаан кыһыл харандааһынан туора сотон кэбиһэн улаханнык соһуппута. Хайыа баарай, иккистээн оҥорорго күһэллибитэ. Бары эпюрдары туттардаххына эрэ экзамеҥҥа киллэрэр ирдэбил баара. Ону кыл мүччү туттаран, сессияҕа киирбитэ.
Табаарыһа Сеня эмиэ ыктаран санаарҕыы сылдьара.
– Аҕам ахсынньыга киириэхтээх, кинини кытта дойдубар тахсыһарым дуу, – диэн баран, саараабыттыы Ганя диэки ыйытардыы көрбүтэ.
– Тиһэҕэр диэри анньыһыахха наада, сессияҕа киирэн, бастакы сыл аҥаардааҕы түмүгү таһаартаран баран быһаарыныахха, – Ганя сүбэлиир быһыынан сорунуулаахтык хоруйдаабыта.
Хаалбыт кылгас кэмҥэ сорунан туран библиотеканан, уопсайга табаарыстарынан сылдьан сүбэлэттэрэн-көмөлөһүннэрэн, хаалыылаах предметтэригэр ситиһэн, салгыы үөрэнэр кыахтаммыттара. Ол иһигэр начерталканы Сенялыын түөркэ туттарбыттара.
геодезияҕа уонна геологияҕа Бастакы практикалар
Геодезия практикатын Табаҕа сэлиэнньэтин анныгар Кондратьева ыыппыта. Эбэ кытылыгар балаакканан сытан, биэстии-алталыы киһилээх бөлөхтөрүнэн арахсан дьарыктаммыттара. Теодолитынан сир ньуурун устан карта оҥорор сорудаҕы толорон практикаларын олус көхтөөхтүк, үчүгэйдик түмүктээбиттэрэ.
Олус түмсүүлээхтик, сомоҕолоһон сылдьыбыттара. Ол бэлиэтинэн икки түгэни ахтыахха сөп. Бастакыта, биир өрөбүлгэ бары Каландарашвили этэрээтэ тоһуурга түбэһэн кыргыллыбыт сиригэр сатыы тиийэн пааматынньыгы көрбүттэрэ. Иккиһэ, биир субуота киэһэ үс уоллара – нуучча Саша Нифонтов, саха Аркадий Андреев, чукча Прокопий Таврат бөһүөлэк кулуубугар үҥкүүгэ барбыттара. Онно олохтоох уолаттартан кырбана сыһан, киэһэ хойут икки уол куотан кэлбиттэрэ. Сашалара, кыайан куоппатаҕа буолуо, хаалан хаалбыт. Бары Сашаны быыһыы ыстаммыттара. Киһилэрэ бөһүөлэк кытыытыгар кырбаммытын булан, кырбааччылары көрдөөн, үс-түөрт уолу булан, бэйэлэрин кэһэппиттэрэ.
Геодезия практикатын кэнниттэн «Механик Кулибин» теплоходунан Өлүөнэ алын сүүрүгэр, Остуолба Хайа бэтэрээ өттүгэр, Хара Уулаах диэн уҥа кытылга мезозой дьапталҕатын бэрт уһун субурҕалара тахсар сиригэр тиийбиттэрэ.
Аара айаннаан иһэн салайааччылара, доцент Аркадий Каширцев, ССРС норуодунай артыыһа Дмитрий Ходуловы кытта чэй иһиилээх көрсүһүү оҥорбута. Ходулов элбэҕи кэпсээн баран, Алампа «Төрөөбүт дойдум» хоһоонун аахпытыгар Ганя этин сааһа аһыллан, улаханнык долгуйан ылбыта. Сааһыран иһэн санаатаҕына, учуутала Аркадий Сергеевич улахан кэскиллээх дьыаланы оҥорбут эбит. Ис санаата бөҕөргөөһүнэ, инники олоҕо, дойдутун туһугар үлэлиир сыала-соруга хайдах эрэ онтон саҕаламмыт курдуга…
Тиийбит сирдэрэ сүүрбэччэ миэтэрэ кэтиттээх өрүс кытыла, онтон салгыы 20-100 миэтэрэ үрдүктээх дьапталҕалар туруору таас хайа буолаллар, ол үрдэ – туундара үрдэл сирэ.
Ол кытылга уоннуу уонна түөртүү миэстэлээх бириһиэн балааккаларын өрүс аҕалбыт маһынан таҥан туруортаабыттара. Тимир оһохтоохторо, остолобуойдарын үрдэл сиргэ туруорбуттара, онно уоллаах кыыс буолан солбуйсан астаналлара. Ганя Люда Сухареваны кытта түбэспитэ. Икки хас күн олохторун оҥостон баран, биригээдэнэн арахсан, ол уһун дьапталҕа таастар тахсар сирдэрин тус-туспа араартаан үөрэтиигэ киирбиттэрэ.
Аркадий Андреев, Коля Аржаков, Вася Донской, Альбина Григорьева, Тима Копылов уонна кини уһук хоту, Кубалаах үрэх төрдүттэн үөһэ тахсар дьапталҕаны үөрэтэр буолбуттара. Чинчийэр сирдэрэ тэйиччи, онон өрүс кытылынан субуруһан чаас аҥаарыттан ордук хаамаллара.
Таарбаҕаннар бааллара, туллуктар тиийэн тааска төрүүллэрин умсугуйа көрбүттэрэ. Өрүскэ мээнэ сиргэ сөтүөлээбэккит, таарбаҕаны тыыппаккыт, чумаанан ыалдьыаххыт диэн сэрэтии баарын үрдүнэн биир күн хаһыа да буолан дьаарбайа барбыттара. Эдэр саас баракааһа моһуокка түбэһиннэрэр быатыгар биир таарбаҕан таас анныгар киирбитин, боробулуоханан туһахтаан ылан тыыннаахтыы илдьэ кэлбиттэрэ. Хаайар сирдэрэ суох буолан, Каширцев балык тууһуур мас уһаатыгар уган, хаппахтаан кэбиспиттэрэ.
Айдаан буолбута… Аркадий Сергеевич уолаттары практикаттан, онтон үөрэхтэриттэн үүрдэриэх буолан ээхтэрин этитэн баран уоскуйан, ол ыктарыылаах түгэн этэҥҥэ намырыйбыта.
Аркадий Сергеевич онно үөрэхтэригэр сыһыаннаах өссө биир сыалы-соругу туруорбута. Үчүгэй туруктаах аммонит фаунатын – таастыйбыт үөнү буллаххытына, тута биэһи туруорабын диэн эрэннэрбитэ. Көр, оннук элбэх аммониттаах чараас дьапталҕаны ыстаарысталара Виталий Жуков салайааччылаах биригээдэ (Володя Тараховскай, Павел Зарукин, Олег Васильченко уо.д.а.) Ганялаах аллараа өттүнээҕи кытылтан булбуттара. Салайааччылара онтон 50-ча көрдөрүүгэ холобур буолар аммонит фаунатын хомуйтаран баран, мөккүһээччилэрэ булбаттарын курдук гына көмтөрөн кэбиспит этэ.
Володя Тараховскай диэн өрүс училищетын бүтэрэн баран хас да сыл үлэлээбит, отуччатыгар чугаһаан эрэр киһини кытта Аркадий Сергеевич илимнииллэрэ. Илимнэригэр араас балык, ол иһигэр элбэх хатыыс, дэҥҥэ тууччах иҥнэрэ. Ону аҕалан, төбөлөрүн уопсай аһылыкка биэрэрэ, онтон атынын тууһуура. Былыргылыы иитиилээх, кэччэгэй соҕус киһи этэ. Ол оннугар доруобуйатын олус чэбдигирдэрэ, сарсыарда аайы сэрээккэлиирэ, тымныы уунан суунарын сөбүлүүрэ.
Практиканнар үрдүлэринэн чугас Гороховтар диэн саха дьоно таба маныыллар эбит. Аҕалара устудьуоннар баралларыгар хонуу үлэтин түмүктүүр бырааһынньыкка биир табаны өлөрөн күндүлээбитэ. Люда Сухарева салалтатынан, кыргыттар араас ас бөҕөнү астаабыттара. Үчүгэй бырааһынньык буолбута.
Кырдьаҕас геолог ахтыыта
Аркадий Сергеевич Каширцевы кытта биһиги, РМ-58 үһүс выпуск устудьуоннара, 1959 сыллаахха саас, эмиэ бастакы куурус кэнниттэн, Хара Уулаахха Остуолба Хайаттан аллара уҥа диэки Хара Тумус уос хомотун утары практикаҕа сылдьыбыппыт. Онно мезозой алын өттүнэн Карбон испиэскэ дьапталҕалара тахсар быһыылаахтара. Олус туруору, үктэлэ суох, истиэнэ курдук эмпэрэ таас очуоска Эбэ долгуннара охсуллан кырылыы кыынньан төттөрү түһэллэрэ.
Устудьуоннар сүүрбэттэн тахса этибит, онно эбии МГУ-тан биир Маша диэн эмиэ практикаҕа кэлбит сүрдээх уһун нуучча кыыһа баара, арааһа, Каширцев аҕалбыт быһыылааҕа. Кууруспутугар син улахан уолаттар бааллара да, ол кыыска тэҥнэһэр киһи суоҕа.
Балааккаларбытын кытылга буолбакка, үөһээ хонууга тардыталаабыппыт. Уһун кыыспыт Каширцевы кытта биир балааккаҕа олохсуйбута. Ол эрээри сотору соҕус, тоҕо эбитэ буолла, биир түүн биһиги балааккабытыгар көһөн киирэн биһигини кытта олорбута.
Мезозой уһун дьуххатын (разреһын) үөрэтиигэ бөлөҕүнэн арахсыбакка, бары бииргэ суулаһан сылдьарбыт. Таарбаҕан элбэх этэ. Мин биир уостаах уон алталаах эргэ саабын илдьэ барбытым. Биир сарсыарда күөсчүтүнэн дьуһуурунайдыыр Толя Миронов диэн уол саһыл өрүскэ киирэн уулаан таҕыста диэбитэ. Туох саһыла кэллэҕэй, атын буолуо диэммин саабын ылан, иккиэ буолан ол кыыл тахсыбыт сиринэн үөһэ ытынныбыт. Чөмөхтөнө сытар элбэх көһөҥө таас үрдүнэн хас да чардырҕас саҥалаах, дьабарааскы курдук буолан баран, бөдөҥ кыыл сырсыакалаһа сылдьара. Кэлин билбиппит, таарбаҕаннар эбит. Иккини-үһү ытан ыллыбыт уонна тириилэрин сүлбүппүт, наһаа эмистэр, сыа бөҕө. Биһиги, аас-туор олох аһыытын-ньулуунун барытын амсайбыт, сэрии сылларын оҕолоро, ону киллэрэн Толябытынан эбии күөс буһартардыбыт. Бары сиэтибит, Аркадий Сергеевичпит эмиэ сиэбитэ, оччолорго туох да диэн куолулаабатаҕа. Амтана дьаардаах соҕус этэ, сыата сытыы, ууллаҕас. Кэлин олохтоохтортон билбиппит, хонноҕун аннынааҕы быччахайын ылан баран буһарыллыахтаах эбит, ону билбэккэ сиир дьон буоллахпыт.
Биһигиттэн ырааҕа суох, сүүс миэтэрэни иһинэн, Ленинградтан сылдьар палеонтология этэрээтэ дэнэр икки дьахтара баара. Тоҕо эрэ Каширцевы, биһигини кытта алтыспат этилэр. Биир чаҕылхай күннээх сылаас баҕайы сарсыарда ас буһарааччы дьуһуурунай, арааһа, Петя Колосов быһыылааҕа, сүүрэн кэлэн биһиэхэ сибигинэйэр.
– Уолаттар көрүҥ эрэ, ол чүөчэни, – палеонтологтар балааккаларын диэки ыйар.
Көрбүппүт, эдэрчи буолан баран, улахан, сонос соҕус нуучча дьахтара астана сылдьар быһыылаах. Балаакка уонна кутаа икки ардыгар куопсук тутуурдаах, куоптанан эрэ, туруусуга да суох сыгынньах төттөрү-таары хааман күскэлдьийэ сылдьар.
– Ок-сиэ, тоҕо сүрэй, доҕоор…
– Хайа, нохолоор, биһигини дьоҥҥо холуйбат бэйэтэ дуу…
– Бу соруоханы көр, – Саша Голоков, Сиинэ бааһынайдарын сахалыы тыллаах уола, тарбахтарын айаҕар уган баран сүр сытыытык иһиирэн чыскыппыта уонна сутуругунан далбаатаммыта.
Киһи эрэ буоллар дьахтарыысабыт, куопсугунан сапсынаат, балааккатын иһигэр киирэн хаалбыта. Дьэ бары күлсэн тоҕо барбыппыт. Аһаан бүтэн маршруппутугар барыахпытыгар диэри балааккатыттан быкпатаҕа.
– Ити тоҕо итинник дьүһүлэнэр хотууска буолуой? – куруук күлэн бычыгырыы сылдьар Гоша Пестерев сөҕөн мэктиэтигэр баһын быһа илгистэр.
– Эһиэхэ, эдэр уолаттарга, көөчүктэнэр буоллаҕа, баран тутан биэриэххитин, – Киэсэ Ушатов улахаҥҥа уурбатахтыы дьээбэлэммитэ буолар. – Кыратык тэп гыннарар киһи, бэйэм да барыам этэ.
– Киһи да бөҕө, өссө Ленинградтан буола-буола, – Петя Колосов бэркиһээбитин биллэрэр.
– Ленинградка, Москваҕа даҕаны, итинниктэр уйаламмыт аҕай сирдэрэ буоллаҕа…
– Буолумуна, хас эмэ мөлүйүөнүнэн дьон ортотугар…
Оччолорго быһыы-майгы билиҥҥи курдук сатарыйа илигинэ, сэрии кэннинээҕи килбик, сэмэй ыччат хараҕар итинник сүөргү быһыы туохха да тэҥнэммэт содур көстүү этэ буоллаҕа.
Ол саҕана тэйиччи соҕус балык собуота баара. Собуот дириэктэрэ, Неустроев диэн саха киһитэ балыктаан сиэҥ диэн үрдүк баҕайы туруулаах үс улахан илими биэрбитэ. Балыктыыры билэр хоту дойду уолаттара Юра Тулааһынап, Киэсэ Томскай ол илимнэри усталарынан аҥаардаталаан, алта илим оҥорбуттара уонна эмиэ Неустроевтан кулгаах эрдиилээх оҥочо уларсан илимнэрин сүүрүк хоту уһуннаран, Эбэ кытыытыгар иһирдьэ соҕус үтэн кэбиһэллэрэ. Дьэ хатыыс бөҕө иҥнэрэ. Ордук тыаллаах, Эбэ бааллырар кэмигэр олус иҥнэрэ.
Ол төрүөтэ туохтан буолара, кэлин санаатахха, өйдөнөр курдук. Хатыыс, сүнньүнэн, чиэрбэ аһылыктаах балык, улахан тыалга долгун баала кытыл былыыгын өрө будулутан, ол анныгар хорҕойбут хойуу чиэрбэни өрө ытыйан, үөһэ таһааран биэрэрин сиэри кытыл диэки талаһан эрдэхтэрэ.
Араастаан астаан, мииннээн, ыһаарылаан, муҥур уһугар үтэһэҕэ үөлэн сии сатаан, бары молооруччу уойан хааллыбыт.
Биирдэ Куоста Куурайап Машаттан сиэркилэтин уларсан көрүнэн баран:
– Оо, уолаттар, ыалдьыбыппын быһыылаах, сирэйим иһэн хаалбыт, – дии-дии, сирэйин имэринэ-имэринэ, өрүтэ тыыммахтыыр.
– Тыый, доҕоор, ол хайдах, тымныйдыҥ дуу, хайаатыҥ? – Макаар Федоров, түргэн саҥалаах муҥутаан, өрүкүйэ түһэр.
– Бу да киһи, молооруччу уойан хаалан баран, онтун билиммэккэ, аата, аньыы даҕаны, ыарыыга күтүрүү олордоҕо, – Киэсэ Ушатов, улахан төрөл уҥуохтаах, барыбытыттан аҕа, кэргэннээх, оҕолоох киһи, Куоста этиргэн иэдэстэрин хардарыта туппахтыы-туппахтыы, күлэн иэрийэр.
Бары күлэн алларастаһа түһэбит, сиэркилэни былдьасыһа сылдьан, бэйэ-бэйэбитин көрүнэ-көрүнэ, күлсүү бөҕө буолбуппут.
Аркадий Сергеевич, бука, онтон ыла амтаһыйан илимниир, балык тууһанар буолбут буолуохтаах. Биһигини кытта сылдьарыгар илимэ, буочуката суох, турар сулумах бэйэтэ эрэ этэ. Оччоттон сэрээккэлиирэ, тымныы уунан суунара, өссө сыгынньах этинэн бырдахха сытан биэрэр үгэстээҕэ.
Аркадий Сергеевич, биһигини, өссө икки инники кууруһу кытта буолуохтаах, практикалаппыт сылларыттан, Киирикэптээҕи илдьэ сылдьыбыт кэмигэр диэри уонтан тахса, өссө ол кэнниттэн хас сыл сылдьыбыта буолла, барытын аахтахха, сүүрбэччэни эрэ кыайбат сыл устата оҕолору кытта Хара Уулаахха сылдьыбыт буолуохтаах. Сөҕүмэр уһун кэм. Ол усталаах туоратыгар төһөлөөх ыччаты билиигэ-көрүүгэ уһуйбута буолуой… Ол оннугар кэнникинэн Хара Уулааҕы хаһан аһыыр сир оҥоһуннаҕа. Оччотооҕу кэмҥэ бултуурга ханнык даҕаны буойуу-хаайыы суоҕа. Айылҕа харыстабыла, экология диэн өйдөбүллэр сурахтара да иһиллибэтэ.
Саалаах мин эрэ этим, кустуохха чугаһынан күөл суоҕа. Биирдэ хаһыа да буолан биэрэк үрдүнэн өрүһү таҥнары баран, үрдүк очуос баарыгар ытынныбыт. Очуос оройугар хотойтон кыра, мохсоҕолтон улахан туох эрэ тыҥырахтаах көтөрү уйатыттан көтүттүбүт. Көрбүппүт, уйатыгар араҥастыҥы үрүҥ дьүһүннээх үчүгэй баҕайы икки оҕолооҕо, өрө хоноһон олороллор. Соччо улахана суохтар да, боотургуох курдуктар. Ийэлэрэ, үрдүбүтүгэр түһээри быыстала суох чаҥырҕаччы таҥсынан, намыһах баҕайынан эргийэн аймана сылдьар.
– Чээн, наһаа үчүгэйдэр дии.
– Хайыыбыт, ылабыт дуо?..
– Ийэлэрэ үрдүбүтүгэр түһэр ини…
Сэргээбит да, куттаммыт да, санаалар тэҥҥэ этиллибиттэрэ.
– Куттуохха… – Киэсэ Томскай саабын эһэ тардан ылан, ийэлэрин сиирэ-халты ыппыта, кыратык таарылынна да быһыылааҕа, тута, хайбас гына түһээт, тэлээрэ көтөр бэйэтэ харса суох сапсынан, ыраах көтө турбута.
Оҕолору, тус-туспа ылан, хоонньуларыгар уктубуттара.
Лааҕырга даҕаны бары олус сэргии, умсугуйа көрбүттэрэ. Ордук Маша ымсыырбыта, дьиэбэр, Москваҕа илдьэ барыам диэн эрдэттэн үлэспитэ.
Наар балыгынан аһатарбыт, моҕустара диэн сүрдээх. Сиикэй, буспут да балыгы төһөнү биэрэргинэн ыйыстан иһэллэрэ. Сотору торолуйан, улаатан барбыттара. Төннөрбүтүгэр Маша корзинаҕа уган илдьэ барбыта.
Амма Көлбөтүгэр
Балаҕан ыйыгар Ганя Киирикэптээх үлэ практикатыгар Болугурга тиийбиттэрэ. Кинилэри кытта медучилище оҕолоро бөҕө, үксэ кыыс аймах, кэлбиттэрэ.
СГУ устудьуоннарын, биэс уолу, гостиница биир хоһугар олохтообуттара. Сопхуос остолобуойугар аһыыллара, астара олус үчүгэйэ, сыаната чэпчэки: хаппыысталаах миин 12 харчы, гуляш, кэтилиэт 15-18 харчы.
Хас да күн тутуу биригээдэтин кытта хотон өрөмүөнүгэр сылдьыбыттара. Онтон Охонооһой диэн саас ортолоох киһи биригэдьиирдээх Көлбө диэн сайылыкка хотон өрөмүөннэтэ, күрүө, ньирэй тиэрбэһэ туттара ыыппыттара. Онно эмиэ былырыыҥҥы курдук баҕана үүтүн хаһыыга Ганя дьонун баһыйа туппута. Аһынан үчүгэйдик хааччыйбыттара. Үлэ бөҕөтүн үлэлээн, Аркадий Андреев, тутууга үөрэнэр Афоня Викторов нэрээт сабыытыгар харчы бөҕөтүн аахсан, бэркэ астынан кэлбиттэрэ.
Болугурга медучилище биир бөлөҕүн кытта билсибиттэрэ. Хас да киэһэ кинилэргэ ыалдьыттаан чэйдээбиттэрэ, оонньообуттара. Покровкаҕа бара сылдьан, венгердэр «Токай» диэн арыгыларын атыылаһан аҕалбыттара. Практика бүтүүтүн бииргэ сууйбуттара, Аммаҕа дьаарбайа киирбиттэрэ. Ганяҕа Нели Есевидзе диэн кыра, сытыы баҕайы грузинка кыыс илиитигэр ыйана сылдьара. Ону көрөн, Аркадий сибис гыммыта:
– Ганя, сэрэн, олус сытыы кыыс, наһаа чугаһатыма. Грузиннар эрдэ кырдьааччылар, – диэн сыста түһэн, иһиллибэт гына кулгааҕар сибигинэйбэхтээбитэ.
– Ону эн хантан биллиҥ? – Ганя күлэ түспүтэ.
– Дьон оннук этэллэр… Көрбөтөҕүҥ дуо, сааһырбыт грузинкалар хаҕыс, модороон көрүҥнээхтэрин? Быһыылара-майгылара даҕаны тардыас буолааччылар.
– Эс… – Ганя соччо ылымматтыы, күлэн кэбиспитэ…
Ол эрээри, кэлин куоракка кэлэн баран, Нелини кытта сыһыанын уураппыта. Аркадий сэрэтиитэ хайа эрэ өттүнэн ылыннарыылаахтык дьайбыта.
Онтон уолаттара Дьокуускайга кэлэн баран, Болугурга билсибит, үҥкүүлээбит кыргыттарын кытта сыһыаннарын салҕаан, доҕордоһон, сотору кэминэн Аркадий Рая Аргунованы, Тима Копылов Лена Кумичконы кэргэн ылбыттара. Оттон Афоня, олох да онно кыыстаах буолан, кэлин эмиэ кэргэннэммитэ.
Күһүҥҥү практика ити өттүнэн үчүгэйдээҕэ, тыа сирин сопхуостарыгар куорат араас үөрэҕин кыһаларыттан ыччаттар түмсэн, үгүс туһалаах үлэлэрин таһынан бэйэ-бэйэлэрин кытта ыкса билсэн, инники олохторун оҥостоллоругар сороҕор кэскиллээх түгэннэри тосхойорунан уратылааҕа.
Ганя кэлин, 1980-с сылларга, Нелини үһүс поликлиникаҕа көрбүтэ. Илиитигэр кутургуйа тахсыбытын хирург Нели быспыта.
– Мужчины обычно в обморок падают от боли и когда кровь увидят, смотри, не падай, – врач Нели Ганяны билбэтэҕэ. Ганя даҕаны бэйэтин биллэрбэтэҕэ.
Иккис куурус
Минералогияттан сылтаан элбэх оҕо сыыйыллыбыта. Павлушин сүүс минералы эндэппэккэ билэргин ирдиирэ, ону ааһан, куруук көстөр кальциты, кварцы кытта булкуйдаххына, тута иккини туруорара.
Ганя саас сопромат диэн предмеккэ бастаан иккини ылан баран, кэлин түөркэ көннөрөн турардаах. Сопроматы Кононов диэн тутуу салаатын доцена, саха киһитэ үөрэппитэ. Оттон экзамены кинилэр кафедраларын сэбиэдиссэйэ буолбут Муха диэн араспаанньалаах таай тутар буолбута.
Киирикэп, эрдэттэн сэрэнэн, экзамен ыйытыыларын барытын хос-хос ааҕан, бэлэмнэнэн барбыта. Табаарыстара, кини үчүгэй бэлэмнээҕин билэр буоланнар, маҥнай киирээр диэн көрдөспүттэрэ.
Сарсыарда кэлэн сопромат кафедратын таһынааҕы кабинекка киирбиттэрэ, ким да суоҕа. Кэтэспэхтээбиттэрин кэннэ, иһэр диэбиттэрэ. Оҕолор тахсан сырсан хаалбыттара, Ганя олорон хаалбыта. Киһилэрэ киирэн, соҕотох Киирикэп эрэ олорорун көрөн кыыһыран ханна бардылар, ыҥыртаа диэбитэ. Тахсан ыҥыртаабыта, бэйэтэ бастакынан билиэт ылан бэлэмнэнэн барбыта. Кэмигэр бүтэрэн эппиэттии тахсыбыта, садаачаҕын атыннык суоттаабыккын диэбитин көннөрө охсубута, эппиэтэ син биир. Киһитэ эбии ыйытан барбыта, хас да ыйытыытыгар эппиэттээбитэ, онтон эпюр оҥорторбута. Сөпкө оҥорбута, ол эрээри туруору күүстэри (силовые линии) оҥорорун оннугар, штрихтээн, хараардан кэбиспитэ. Киһитэ, оҕобун дьэ түбэһиннэрдим ээ диэбиттии, оргуйан турбута уонна иккини туттаран, үүрэн таһаарбыта. Кини кэнниттэн Үөһээ Бүлүү физмат оскуолатын бүтэрбит, математик Сара Семеновна физмат факультекка көһөрө сатаабыт үчүгэй математига Донской Васяҕа иккини туруоран үүрбүтэ. Ити курдук икки бастыҥнарыгар иккини туруоран баран, атыттарга барыларыгар кырылас үһү туруорбут этэ.
Маннык сэдэх түгэн биирдэ эмэ түгэн тосхойбучча тахсан эрдэҕэ. Бөлөх оҕолоро Муха иһэрин көрөн Ганяны соҕотохтуу хаалларан «уган» биэрбиттэрин түмүгэр киһилэрэ кыйаханан, этэргэ дылы, «муха мухата» өтөн, бастыҥнарын самнарар санаанан, иһэ-истээх киэҥ өйдөбүллээх, барыларыгар кэһэлтэ кэриэтэ психологическай «охсуу» оҥорбутугар сөп. Үрдүк билии, ордук геология курдук уустук үөрэх муудараһыгар уһуйааччылар да ортолоругар араас дьон кэлэн үлэлээн эрдэхтэрэ…
Ити күүтүллүбэтэх соһуччу түгэн кэнниттэн Ганя табаарыһа Васялыын Мухаҕа киирбэппит диэн кэпсэтэн, эдэр уһуйааччы Даниловка туттарбыттара. Дьиибэтэ баар, Ганя урукку, сэттис нүөмэрдээх билиэтин таһааран эппиэттээн түөрт сыананы ылбыта. Киһитэ биир баалы көҕүрэтэбин диэбитэ.
Палеонтологияҕа Каширцев эмиэ бэрт дьиибэтик үөрэтэр этэ. Лекциятын олус үчүгэйдик ааҕара. Сороҕор учебниктан хаһыс сирэйтэн хаһыска диэри ааҕаргын этэн эрэ биэрэрэ. Коллоквиум диэн зачет курдук тутара, тута сыана туруоран иһэрэ.
Ганя, түөрт-биэс сыанаҕа туттаран иһэн, биир күн «0» ылбыта.
– Тоҕо 0» туруораҕын, биир эбэтэр икки сыананы туруоруохтааххын, – диэн мөккүһээччи буолбута.
– Орто баалларынан сыаналаан, экзамеҥҥа быһа сыана туруорабын, – Каширцев быһа-бааччы хоруйдаабыта.
Ганя орто баала үстэн эрэ ордук буолбутун иһин, киһитин санаатыттан саллан, үс сыананы быһа туруортарбыта.
Структуралаах геологияны наука кандидата, доцент Коростылев үөрэтэрэ. Сахалыы кэпсэтэллэрин олох сөбүлээбэт, тириитин таһынан истэр майгылааҕа. Билиигэ-көрүүгэ кэрэхсэбиллээх үөрэх этэ, элбэх практикалаахтара, геологиялыы разрезтары оҥороллоро. Аэрофотохаартысканан карта оҥорор уустуктардааҕа, саатар аҕыйах чаас бэриллэр буолан, ситэ өйдөммөтө элбэх этэ, ону үөрэтээччилэрэ да быһаара сатаабата.
Иккис кууруһу этэҥҥэ бүтэрэн эмиэ Өлүөнэ төрдүгэр, геологиялыы устуу пратикатыгар барар буолбуттара. Ганя онно хойутаан тиийбитэ, Саха АССР Спартакиадатыгар боксаҕа кыттан баран, от ыйын саҥатыгар биирдэ бөлөҕүн булбута.
Ол сыл бастакы куурустары кытта бииргэ сылдьыбыттара. Кинилэр кытылга дьапталҕалары үөрэтэллэрэ, иккис куурустар туундараҕа дьапталҕалар ханан сытар сирдэрин ойуулаан, карта оҥороллоро. Маршруттаан, кумахтаах таас дьапталҕаны батыһа уонна туора хааман ханна тахсарын картаҕа бэлиэтээн, 1:10000 масштабтаах геология картатын оҥорбуттара.
Үһүс-төрдүс куурустар
Ити сылларга лаппа аҕыйаан, аны дьиҥ геология үөрэхтэрин үөрэтэр буолан, Ганя баҕаран туран үөрэммитэ, сыаналара да ону туоһулууллара. Икки-үс семестри туйгуннук туттаран, үрдэтиллибит стипендияны ыла сылдьыбыта. Ордук литологияны, геохимияны, ССРС геологиятын, промышленнай суолталаах сир баайын, сир баайа үөскээһинин, көрдүүр-разведкалыыр үлэлэр, сир баайдаах түөлбэлэр тутулларын туһунан үөрэхтэри ылынан туран үөрэппитэ.
Үһүс куурус кэнниттэн, РМ-67 үөрэнэр аҕа табаарыһа Руслан Протопопов мэктиэлээн, Гаврил Артур Ивановтуун Дьааҥытааҕы экспедицияҕа ыҥырыллыбыттара. Онно 1:200000 масштабтаах геологиялыы көрдүүр карта оҥорор аатырбыт Аркадий Вишневскэй салайар партиятыгар Ганя карта оҥорор эдэр геолог Нелли Щербаковаҕа радиометриһынан, Артур буоллаҕына Слава Пинаев көрдүүр этэрээтигэр сылдьыбыттара.
Ол сыл аан маҥнай вертолетунан анал сирдэргэ түһэрэн, үс-түөрт күн үлэлии-үлэлии, көһөн бараллара. Маршруттара 1200-1700 миэтэрэ үрдүктээх Чаркы–Туостаах–Догдо хайаларын арҕастарынан, онтон түһэр үрэхтэр кирбиилэринэн бараллара. Ганя ИЖ-58 икки уостаах саатын илдьэ барбыта.
Дьахтар геолог эһэттэн олус куттанара, саатар бастакы маршруттарыгар икки оҕолоох эһэни көрсүбүттэрэ. Эһэ оҕолоро түүн хайа хаспаҕар хаалбыт муустан «хатааһылыы» сылдьалларын көрөн, эниэ сыыры төттөрү дабайан, Ганя Артурдуун боруоба ыла сырыттахтарына, хаһыытыы-хаһыытыы хаамыы былаастаах сүүрүүнэн өрө мэҥийэн кэлбитэ.
Биирдэ фауна көрдүү диэн партия дьоно бары үрэх туруору таас эмпэрэ хаспаҕын устун барбыттара. Царьков мин манна көрдүөм диэн аара хаалбыта. Атыттар балтараа-икки биэрэстэ курдугу салгыы баран, туһааннаах дьапталҕа тахсар сиригэр тиийэн, фауна көрдөөбүттэрэ, аара вольфрам рудата тахсар сирин булбуттара. Төннөн истэхтэринэ, Царьков саата тыаһаабыта, тугу эрэ хаһыытыыра иһиллибитэ. Арай, утары чубукулар сүүрэн иһэн тохтуу түһэн, сорохторо туруору эмпэрэни өрө сүүрэ сатаабыттара. Ганя балааккаҕа бииргэ олорор Гена диэн радиометрист-геолога саалаах этэ, онтун саараабыттыы тутарын-хабарын көрөн көрдөөн ылбыта. Икки ботуруону уктан баран, чубукуларга утары сүүрэн тиийэн сүүрбэччэ миэтэрэ сиртэн биир улахан муостаах кыылы иккитэ ыппыта. Кыыла, табыллан тохтуу түһээт, сыыры өрө тахсан, били, мааҕын булбут рудаларын үрдүгэр охтубута. Өлөрдүү охтубутун билэн, Ганя олус ыксаабакка, ол эрээри тиэтэйэ соҕус өрө ыттан тахсыбыта. Бүлтэгэр киэҥ харахтарын килэччи көрбүтүнэн өлөн тыылла сытар баай Байанай маанылаах кыылын моонньун диэки токуруччу иэҕиллибит муостарын суон төрдүттэн арычча өндөтөн, эмпэрэ таас аннын диэки таҥнары аспыта күөлэһийэн тиийэн партия үлэһиттэрин атахтарын анныгар тохтообута. Дьэ соһуйуу-өмүрүү, үөрүү-көтүү үлүскэнэ буолбута.
– Вот здорово-то как!..
– Ай-да, Ганя, молодец…
– Ой, красивый-то какой, аж жалко как-то…
– Вот, якут – настоящий охотник!..
Сөҕүү-махтайыы омуннаах күйгүөрэ арыый намырайыыта, Вишневскэй боччумнаах саҥата иһиллибитэ:
– Назовем найденное вольфрамовое оруденение «Бараньим», – дии-дии, күлбүт-үөрбүт хараҕынан Ганяны астыммыттыы көрбүтэ, саннын таптайбахтаабыта.
Байанай тосхойбутун мүччү туппакка, Ганя убай омук элбэх дьонун хараҕын ортотугар эмискэ үрдээн көстүбүтэ. Бу Ганя үйэтигэр бастакытын чубукуну бултааһына этэ. Хас да этэрээт дьоно, уонтан лаппа тахса киһи мустан, ол киэһэ астаан-үөллээн, бастакы булт арыгылаах чалбараҥын түүн хойукка диэри үөрэ-көтө малааһыннаабыттара.
– Ой, какая вкуснятина, никогда не ела такое нежное мясо, – Нелли Ивановна сөхпүтүн биллэрэн практиканын Ганя диэки мичик гыммыта.
– Это точно, вообще-то горный баран считается очень редким видом животных на севере, – Аркадий Сергеевич бигэргэтээччи буолбута. – Как называется по-якутски?
– Чубуку, – Ганя быһаччы хоруйдаабыта.
– А, как Ганя завалил-то его…
– Да-а, здорово подвернулась, это подарок Байаная – духа охоты местному охотнику.
Бары, үрүүмкэлэрин өрө көтөҕөн, кинини эҕэрдэлээбиттэрэ.
Ол киэһэ тохтообут сирдэрин таһынан табаһыттар хаалларбыт, ыыраахсыт буолан ыалдьыбыт табалара кэлэн ааспыттара. Түүн өргө диэри олорбуттара. Ганя болҕомто киинигэр түбэһэн, симиттибиттии сып-сап курдук аһаан, балааккатыгар киирэн сытан кинигэ ааҕа түһэн баран утуйбута.
Сарсыарда эрдэ үрэх диэки саа тыаһа бөҕө сатараабытыгар ойон турбута. Тахсыбыта, Аркадий Сергеевич, ыстаанын өрө тардына-тардына, хаһыытыы-хаһыытыы ол диэки сүүрэ турбута. Ганя эмиэ кини кэнниттэн сүүрбүтэ. Сотору дьоно үһүө буолан утары иһэллэрэ, Вишневскэй киһитин мөҕөр быһыылааҕа.
Кэлэн кэпсээбитэ, Борис Тептяев диэн Вишневскэйи кытта маршрукка бииргэ сылдьар эдэр киһи, түүн начальник карабинын уларсан, устудьуон кыыһы кытта күүлэйдии барбыттар. Кыыска киһиргээн, биэс дьиэ табатын ытыалаан кэбиспит.
– Что будем делать?.. – Вишневскэй дьонун тула көрүтэлээбитэ.
Бары мах бэрдэрэн, ким да туох да диэн саҥаран быстыбатаҕа.
– Аа, как ты думаешь, Гаврил?..
– Наверно, надо поискать хозяев…
– Да, надо, пойти с водкой, извиниться и поговорить.
– Точно, заплатить, если надо…
Түбэһиэхчэ биир хайысханан баран, табаһыттары көрдөөн көрбүттэрэ да, дьон баар сибикитэ биллибэт буолан төннүбүттэрэ.
– А теперь что?..
– Придется разделывать, мясо пропадет же.
Икки эрэһиинэ тыынан түөрт табаны тиэйэн, аллара баар тарыҥҥа барбыттара. Ганяны повары кытта биир табаны астата хаалларбыттара. Ол сыл киниэхэ аймаҕа Маҕан Сэбиэтэ бэйэтин быһаҕын уларсыбыта. Нам ууһа охсубут, олус сытыы саха быһаҕа этэ. Өр гымматаҕа, тэлитэ быһан астыы охсон баран, дьонун эккирэппитэ.
Дьоно саҥардыы тиийэн астаары оҥосто сылдьаллара. Иккилии буолан, биирдии табаҕа арахсан саҕалаабыттара. Кинилэр табаларын астыахтарыгар диэри соҕотоҕун икки табаны сүлэн, астаан кэбиспитэ. Дьиҥинэн, урут хаһан да астаабатах кыыллара буоллахтара. Куйаас баҕайы, арай, тарыҥ мууһа сөрүүкэтэрэ, эт буорту буолуо диэн ыксыыра сүрдээх.
Куһаҕан иһин, төбөтүн, хайа анныгар илдьэн, үлтүркэй тааһынан көмөн кэбиспиттэрэ. Муус күлүк өттүгэр ииннэри хаһан, эттэрин онно өлүү-өлүү уурталаабыттара, вертолет кэллэҕинэ, этэрээттэринэн уонна базаҕа ыытар гына. Ол быһылаан үлэтин-хамнаһын былаһын тухары Аркадий Сергеевич Ганяны хайҕаабыт хараҕынан көрөн мичээрдиирэ уонна саннын таптайара.
Оройуоннарын муннугар 2000 миэтэрэ үрдүктээх сиринэн биир сууккалаах маршрукка Владимир Панфилов, кыыс радиометрист тулуйуо суоҕа диэн, Ганяны илдьэ барбыта. Ганя эрэһиинэ саппыкытын ыарырҕатан, киирсэбэй саппыкы кэтэн барбыта. Киэһээҥҥэ диэри иккис арҕаһы туораан баран төннүү буолбутугар, саппыкыта атаҕын аалан, аны түһүүгэ олох сымнаппакка, тилэҕин аалан, эрэй бөҕөнөн лааҕырын булбута. Эрэй-кыһалҕа барыта үөрэх, онтон ыла ыраах хаамыылаах сиргэ хаһан даҕаны киирсэбэй саппыкыны кэппэт буолбута.
Устар үлэ балаҕан ыйын саҥатыгар бүтэн, Ганя тылланан Слава Пинаевка көрдүүр үлэҕэ анаппыта. Онно уонча хонук устата копуш сууйуутугар, көрдүүр маршруттарга сылдьыбыта. Практикалара бүтэн, характеристика ылар кэмнэригэр Артурга куһаҕан сыананы суруйан биэрбиттэрэ. Артур үөрэҕэр мөлтөх, ол гынан баран үлэтигэр киһиэхэ сирдэрбэт үлэһит этэ. Били табалары ыппыттарын тыллаабыт диэн хомуруйар эбиттэр. Ону Ганя кэпсэтэн орто сыананы туруортарбыта, бэйэтигэр туйгун характеристиканы биэрбиттэрэ.
Магадаҥҥа практика
ССРС саҕана СГУ устудьуоннарын практикаҕа да, үлэҕэ да араас сирдэргэ ыыталыыллара, хантан этии кэлбититтэн тутулуктааҕа. Төрдүс куурус кэнниттэн Камчаткаттан, Приморскай кыраайтан этиилэр кэлбит этилэр. Уолаттар ыраах бара сатыыллара. Камчаткаҕа үс киһиэхэ ыҥырыы баарыгар үс нуучча уола эрдэттэн кэпсэтэн барар буолбуттара. Магадаҥҥа барарга дьулуһан Ганя, Аркадий Андреев, Харлампий Дьяконов, Сеня Готовцев ыам ыйын 25 күнүгэр тиийбиттэрэ. Чукоткаҕа анал пропуск наада буолан, тохтотон, дипломнай үлэлэригэр тус-туспа матырыйаал наада диэн араас экспедицияларга барарга сүбэлэспиттэрэ. Аркадийы олохтоох экспедицияҕа ыҥырбыттара, Ганя Сенялыын сэрэйэн көрөн талбыттара – уола Бөрөлөөххө анаммыта, бэйэтэ Усть-Омчук экспедициятыгар күн аҥаарыттан ордук айаннаан, киэһэлик тиийбитэ. Онно 1:10000 масштабтаах, үрүҥ көмүстээх сиргэ, Быстринскай партияҕа көрдүүр-сыаналыыр үлэҕэ техник-геологынан үлэҕэ анаммыта, аан маҥнай үлэ киниискэтин толорбуттара. Аппаны хаһыы үлэтигэр икки күн, үлтү тэптэрии быраабылатын докумуонун үөрэтэн, туттаран ол үлэҕэ салайааччынан ананан үлэлээбитэ. Владимир Михайлович Рудой диэн старшай геолог Ганяны урут баар матырыйаалы хаттаан үөрэтэн, саҥа карта оҥорор үлэҕэ кытыннарбыта. Үрүҥ көмүстээх түөлбэ (рудное поле) арыллыбыт сирдэрин структуралаах картатын оҥорорго кичэйэн үөрэппитэ.
Үлэтин кэнниттэн дипломугар наадалаах салаалары урукку 1:50000 масштабтаах отчуоттан устубута, вулкан үөскэппит араас таастар ааттарын үөрэппитэ. Олору үрэххэ киирэн үлтү сынньан, тас көстүүлэрин көрөн, чинчийэн практикатын үчүгэйдик түмүктээбитэ.
Аармыйаҕа
Иккис куурустан ыла байыаннай кафедраҕа үөрэнэн барбыттара. Бүтэрэллэригэр автомобильнай взвод хамандыыра, лейтенант буолан тахсыахтаахтара. Инженердии-техникэлии факультет үс салаата (тутуу, хайа инженердэрэ, геологтар) бары ити үөрэххэ үөрэнэллэрэ. Атын факультеттар, мотострелоктыы взвод хамандыырыгар үөрэнэллэрэ.
Куурус салайааччыта подполковник Правдин, орто уҥуохтаах үскэл киһи, балай да ирдэбиллээҕэ эрээри, сороҕор наһаалыыра, туох да солуута суох бирикээстэри биэрэрэ. Университет кэнниттэн икки сыл эписиэринэн сулууспаҕа ыҥырыллаллара биллэр этэ. Ордук Кытайы кытта сыһыан наһаа сытыырхайан, Сибиир соҕуруу өттүгэр саҥа Забайкальетааҕы байыаннай уокурук (ЗабВО) тэриллэн сахалар үксүлэрэ онно ыҥырыллар буолбуттара.
Ганя аармыйаҕа ыҥырыллыахтааҕын сэрэйэр буолан, байыаннай үөрэххэ эмиэ кыһаллан үөрэммитэ. Онто сулууспатыгар улахан көмөлөөх буолбута. Холобур, строевой подготовкаҕа караулу арааран туруорууну (развод караула) байыаннай училищены бүтэрбит эписиэр уолаттарга сиһилии көрдөрөр, үөрэтэр түгэннэрэ баара.
Ганя алтынньы 12 күнүгэр Читаҕа көтөн тиийэн, Дауриятааҕы дивизия Харанор станциятыгар, туспа автобатальоҥҥа авторота хамандыырын техникаҕа солбуйааччынан анаммыта.
Тиийбитэ, батальон Казахстаҥҥа бурдук хомууругар сылдьар эбит. Оччолорго бурдук үлэтигэр целина батальона диэннэр тэриллэллэрэ. Аҕыйах саллаат, саҥа ананан кэлбит эписиэрдэр бааллара, онон сулууспа наҕылыччы саҕаламмыта.
Аармыйа быһылааннара
Сэтинньигэ Өктөөп бырааһынньыгын кэнниттэн Ганя чааска дьуһуурунайдыыр түүнэ батальон целинаттан төннөн кэлэригэр түбэспитэ. Батальон саллааттара аара хамандыырдарын кырбаталаан, кини ротатын хамандыырын капитан Соломатины сыҥааҕын, саһаан үрдүктээх младшай лейтенант Залескайы илиитин тоһутан, парторгтарын эмиэ эчэтэн күннээн-күөнэхтээн аҕай кэлбиттэрэ.
– Хара маҥнайгыттан чыыбырҕаппакка дисциплиналарын көннөрүөххэ наада, остолобуойга стройунан эрэ кэлбиттэри киллэрээр, – диэн быстах кэмҥэ батальон хамандыырын эбээһинэһин толорооччу капитан Аблов дьаһайбыта.
Сарсыарда сэттэ чааска рота старшиналара саллааттары үгүстэрин стройдатан остолобуойга аҕалбыттара. Гаврил остолобуой ааныгар турбута, хамсалаах табах быстыҥа буолан баран «өҥнөөхтөр» хойутаан кэлбиттэрин киллэрбэтэҕэ. Биир сирэйэ-хараҕа турбут бөтөс кэлэн тардыалаһан көрбүтүн эмиэ киллэрбэтэҕэ.
– Дьуһуурунайы кытта илиилэһээри гынаҕын дуо? – Ганя холкутук эрээри, кытаанахтык эппитигэр, киһитэ дьиэни эргийэ сүүрбүтэ.
Иһирдьэ киирэн, хлеборезка диэки баран эрдэҕинэ, ким эрэ кэнниттэн килиэп куһуогунан сыыһа бырахпыта иннигэр истиэнэҕэ баран түспүтэ. Ганя, эргиллэ биэрээт, кобуратыттан бэстилиэтин сулбу тардан ылбыта, Крайнов диэн биир «ааттаахтарыгар» сулбу хааман тиийбитэ.
– Нападение на дежурного по части карается законом! – диэт, бэстилиэтин сомуогун туруорбута.
Киһитэ, кубарыйан хаалан баран, туох эрэ диэн уоһун иһигэр үлүгүнэйбитэ.
– Смотри у меня!.. – кытаанахтык сэрэтэн баран, бэстилиэтин кобуратыгар уган тахсан барбыта.
Ганя чаастарыгар стажировкаҕа кэлбит кини бииргэ үөрэммит уолаттара Володя Попов, Виктор Чарин эбиэттээн баран икки чааска киниэхэ уопсай дьиэҕэ кэлэллэрэ. Онно Володя лапа тутан, Ганя ону охсон боксаҕа эрчиллэрэ.
Биир киэһэ ротаны көрө таарыйа уолаттары казармаҕа атаарбыта. Тиийбиттэрэ, казарма уота иккис рота кынатыгар эрэ, ону даҕаны Ленинскэй хос утары умайара. Онно саллааттар боксалаһа сылдьаллара. Киирэн туора кэккэлэһэ туран көрбүттэрэ. Тохтобул кэмигэр иккис рота взводун хамандыырын солбуйааччы Резниченко диэн сержант Ганяҕа чуо кэлэн:
– Товарищ лейтенант, говорят, вы боксер… – диэн бары истэллэрин курдук ыйыппыта.
– Давай, побоксуем… – Резниченко саҥатын да дуораана сүтэ илигинэ, ол рота старшината Кияшко кэлэн бэрчээккэ туттаран кэбиспитэ.
Күүтүллүбэтэх өттүттэн соһуччу түгэн тосхойбута. Соруйан саха эписиэрэ хайдаҕын тургутан көрөр санаалаах, били, целинаттан кэлэн иһэн эписиэрдэри кырбааһыҥҥа сүрүн герой буолбут, 180 см үрдүктээх, сүүсчэ киилэ ыйааһыннаах бухатыыр көкөтү кикпиттэр быһыылааҕа. Киһилэрэ ити кэмҥэ балтараа сыл сулууспалаабыт, батальону илиитин иһигэр тутан олорор, саҥа кэлээт, рота старшинатынан анаммыт улуу дьаалы этэ. Диэмбэллэри оронноруттан ылан быраҕаттыыр ити үлүгэрдээх урдус, кэлин билбитэ, турникка кольцо эргитэр үһү.
Этэн баран чыпчылыйыах бэтэрээ өттүнээҕи кылгас түгэҥҥэ Ганя элбэҕи эргитэ санаан ылбыта. Аккаастаатахха, саат-суут, аанньа ахтыбат буолаллар. Киирэн киирсэ сырыттаҕына, түҥнэри оҕустаҕына, букатын даҕаны киһи аатыттан ааһан, күөрт ыт күлүүтүгэр барарыгар тиийэр. Ол эрээри, наһаа оннук оҕустарбат ини. Урут эрчиллиигэ улахан ыйааһыннаах уолаттары кытта син киирсэр этэ. Уонна оттон 71-75 киилэҕэ көһө сылдьан, маастарга кандидат Алюковы, Наумовы, Тетерини оҕо курдук кырбаталаан өрөспүүбүлүкэҕэ бастаабыт Альберт Павлов курдук киһиттэн биир да охсууну ылбакка, Кассиус Клей Римҥэ поляк Петшиковскайы кырбаабытын курдук кылбардык кыайан турардааҕа дии… Онон бу да улуу дьаалыны кытта тургутуһан көрөр, тоҕо сатаммат буолуой…
Киитэлин устан, бэрчээккэтин Володяҕа кытаанах гына баайтаран баран, саппыкылаах сылдьан киирсэргэ бэлэмнэммитэ.
Киһитэ, киирээт, күүскэ дайбаталаан барбыта. Боксаны син балай да сатыыра көстүбүтэ. Ганя сүүрэ сылдьан, илиитэ тиийбэт сиригэр тутан, умсан, туора хааман, бэрчээккэлээх илиитин тоһуйан, охсууларыгар таптарбатаҕа. Киһитэ бастакы омуна ааһан, охсуулара бытааран барбыттара. Аны, таптарыа суоҕун билэн, бэйэтэ кимэр санааламмыта. Таптаан, уҥатынан утары охсор «кросс» ньыматынан охсубута лоп курдук хаҥас сыҥааҕын ортотугар түбэспитэ. Киһитэ соһуйбут көрүҥнэммитэ, арыгылыыра, табахтыыра биллэн, тыынара ыараан барбыта. Гаврил, албын хамсаныылары оҥорон, кимэн киирэн барбыта, хаста да уҥа илиитэ сыҥааҕар ыалдьыттаабыта, онтон олох да илиилэрин түһэрэн баран, дьиҥнээх Кассиус Клейдии, атахтарынан хардары-таары дэгэйэн, үҥкүүлүү былаан, икки илиитинэн солбуйа сылдьан охсуолаабыта. Уота суох казарма ортотугар таһааран, ороннорго сыһыары анньа сылдьан тэтимнээхтик охсуолаан эрдэҕинэ:
– Ну, хватит, прекратим… – диэн Кияшко тыын быһаҕаһынан тыынан, нэһиилэ саҥа таһааран тохтообуттара…
– Ничего себе…
– Вот это да-а…
– А, мы-то думали…
Киксэрэ, дэбдэтэн биэрэ сылдьыбыт Кияшко ыалдьааччылара киһилэрэ ханнык эрэ саханы ротнайын сыҥааҕын хайдах тосту охсубутун курдук түҥнэри саайан түһэрэрин көрөөрү үтүрүйсэ-суулаһа сылдьан көрбүттэрэ. Онтукалара баара, киһилэрэ биирдэ да таба охсубакка, кэлтэй кырбанан киирэн барбытын олус соһуйа да, хомойо да көрбүттэрэ. Ол саҥа аллайар күүгээннэрин ортотунан, туох да буолбатаҕын курдук холкутук таҥнан-хомунан, Гаврил доҕотторунаан тахсан барбыттара…
Сарсыарда үгэстэринэн эрдэ уолаттарынаан казармаҕа кэлбиттэрэ. Бастакы рота дневальнайа киирэр аан иннигэр дакылааттаабыта, онтон иккис рота диэки баран эрдэхтэринэ, арай, старшина Кияшко, үөһэ тимэҕин тимэхтэнээт, строевой хаамыынан кэлэн ротаҕа туох да быһылаан тахсыбатаҕын, барыта этэҥҥэ баран иһэрин туһунан чиэс биэрэн дакылааттаан иһитиннэрбитин уолаттар соһуйа, үөрэ истибиттэрэ… Ити аата сахалар баалларын, мээнэ дьон буолбатахтарын биллэрдэхтэрэ…
Сахаларга этэрбэс араадьыйата баарыныы, аармыйаҕа эмиэ саппыкы тилэҕин дуорааннаах тыаһынан доҕуһуолланан, сурах-садьык роталарынан, батальоннарынан, атын чаастарынан, дивизияҕа, онтон да үөһэ түргэнник тарҕанара. Онон саха лейтенана Гаврил Киирикэп боксер быһыытынан Кияшко курдук целина атамаанын кэһэппитин туһунан сурах-садьык сиэллэнэн-кутуруктанан, киэҥник тэнийбитэ…
Дивизия чаастарыттан хомуллан араас омук, атын чаас эписиэрдэрэ, целина батальона хомуллар сиригэр, хонууга сыталлара.
Үрдүк үөрэҕи бүтэрбит, биир сыл сулууспалыыр азербайджан уолаттара бааллара. Гаврил ротатыгар оннук хас да уол баара. Вагиф Бабаев диэн кыра баҕайы уолу биир дойдулаахтара күлэллэрэ.
– Он права на шофера купил за двадцать баранов…
– Отец сказал, если из армии вернешься хорошим шофером, подарю «Волгу», – Вагифтара ол аайы эбии тэптэн биэрэрэ.
Өссө биир сонос соҕус, орто уҥуохтаах, айаҕын иһэ бүтүннүү көмүс тиистээх киһи баара.
– До армии работал заместителем председателя колхоза, – дэнэрэ, барыларыттан аҕа саастааҕа.
– То-то у него во рту ювелирный магазин, – табаарыстара сотору-сотору элэктииллэрэ.
Бас-көс киһилэрэ, физкультура институтун бүтэрбит Алиев диэн футболист быһыылааҕа.
Биир киэһэ азебайджаннар уонна грузиннар икки ардыларыгар иирсээн тахсан, сырсыакалаһыы, охсуһуу буолбута. Ол быһылааны тохтотоору эписиэрдэр тахсан дьоннорун уҕарыта сатаабыттара. Гаврил ол Алиевка тиийбитэ, киһитэ сирэйэ-хараҕа турбута сүрдээҕэ, куттаары сыыһа-халты охсуоламмыта. Онуоха сиэҕиттэн тута сылдьан тылыгар киллэрэн, уоскуппута. Мээнэ киһиэхэ бэриниэ суох киһи Гаврил Кияшконы уодьуганнаабытын билэр буолан уҕарыйдаҕа.
Кэлин истибиттэрэ, үөһэ сыыр үрдүттэн, массыына көлүөһэтин таҥнары ыыппыттара азербайджан уолаттара сытар балааккаларыгар тиийэн сааллыбыт…
Целина батальона табаар вагоннарыгар симиллэн, Байкалга биир тохтобулга атахтарын илитэн, Сибиир куораттарын тас өттүлэринэн эргийэн, үксүн түүн ааһаллара. Казахстан Кустанай куоратыгар тиийэн сүөкэнэн, Гавриллаах роталара тиийиэхтээх сирдэригэр массыыналарынан айаннаан, Урицкай куорат таһыгар тиийэн тохтообуттара. Онно автопарка буолар сири тула ханааба хаһан, икки өттүгэр харабыл туруоран олохсуйбуттара.
Гаврил бастакы ротаҕа бастакы взвод хамандыырынан анаммыта. Рота хамандыыра атын чаастан кэлбит сибээс майора. Зампотех – кинилэр автобатальоннарын үһүс ротатын хамандыыра, старшай лейтенант Кирсанов. Биир взвод хамандыыра, Гаврил үөлээннээҕэ, бүрээт Толя Бахоев уонна артполкаттан кэлбит икки лейтенант – взводнайдар. Кып-кыһыл сирэйдээх замполит лейтенант эмиэ атын чаастан.
Икки артполк уолаттара, замполит үлэҕэ кыттыбаттар, арыгылыы-арыгылыы сыталлар. Толя Бахоев суукка дознавателынан барбыта, тиийээт, суолга араллааннар, саахаллар тахсан, онно сылдьара.
Ротаҕа сүүстэн тахса массыына баара, күн аайы 85 массыына рейскэ тахсыахтааҕа. Ону барытын колоннанан Гаврил илдьэ сылдьара. Хас эмэ сопхуоһунан, бааһынанан, ТОК-тарынан үлэлиир сирдэрин аттаран, ханна аһыылларын быһааран, хонтуруолга, ыйааһыҥҥа кыттара, күҥҥэ төһө бурдугу тиэйбиттэрин быһаарсара, түмүгүн ылара. Киэһэ уоҥҥа, уон бииргэ кэлэрэ. Сороҕор массыына барыта кэлбэтэх буоллаҕына, олору көрдүү барара. Саллаат араас, сырыылара да араас, кыргыттардаан да ылаллара, ханна эрэ итирик охто сыталларын эмиэ булара…
Гаврил взвода бастакы күөҥҥэ сылдьара, роталара батальоҥҥа, батальоннара эмиэ атыттартан инники сылдьара. Инньэ гынан, кини взводун чиэһигэр күн аайы былаах көтөҕүллэрэ. Ол кистэлэҥэ боростуой соҕус этэ. Гаврил солбуйааччыта сержант Ефимов, отделение хамандыыра Герасимов массыыналара суоҕа, тэрийэр эрэ үлэлээхтэрэ. Олору кытта Гаврил кэпсэтиитэ судургу – взводка дьиссипилиинэни тутар буоллаххытына, бэйэҕит көҥүл соҕустук сылдьыаххыт диэн этэ.
Аны Ибрагимов диэн Омскайтан сылдьар татаар уола баара. Икки сыл сулууспалаабыттарын кэннэ, оборона миниистирин бирикээһинэн сыл аҥаара целинаҕа үлэлииргэ хаалбыттартан биирдэстэрэ. Ааспыт сыл целинатыгар сүгүн үлэлээбэккэ итириктээн, хаста эмэтэ сэмэлэнэн, комбаты кытта боруоктаһан, айах кэпсээнигэр сылдьыбыт. Гаврил биирдэ ол уолу балааккатын таһыгар тохтотон, эйэ дэмнээхтик кэпсэтэргэ быһаарыммыта.
– Слушай, Ибрагимов, давай возьмись за дело, ты же отлично можешь справиться с работой и службу хорошо закончить… – Гаврил үтэн-анньан көрбөккө, быһаччы эппитэ.
Ибрагимов, утары көрөн туран, боччумнаахтык хардарбыта.
– А почему же нет, можно… – Кини Гаврилы Кияшконы миэстэтин булларбытын туһунан номоҕу истибит уонна үлэһитин, дьаһаллааҕын билэ-көрө сылдьар буолан ытыктыыра.
– Ну вот и договорились, в случае чего, я тебя поддержу, – Гаврил саллаатын кытта эрэллээхтик илии тутуспута.
Киһитэ, кырдьык, тылын толорон, биирдэ да арыгылаабакка үлэҕэ оройунан түспүтэ. Ыйы быһа наар элбэх рейси оҥорон, элбэх бурдугу таһан, аата бүтүн целина батальонугар кэпсэлгэ сылдьыбыта.
Комбат рейскэ көрсөн:
– Молодец, Ибрагимов, – диэн тапочканан да сылдьарын сэмэлээбэккэ, кылгастык уонна чуолкайдык хайҕаабыта.
Саллаат эмиэ араастаах, сорох кыһаллан-мүһэллэн үлэлиирэ, сорох үлэттэн куота сатыыра. Табылыннаҕына, тугу эмэ атыылаан (саҥа көлүөһэлэри атастаһан эргинээччилэр эмиэ бааллара) арыгылаан, дьахтардаан тутуллаллара.
Сунцов диэн Новосибирскай уобалаһыттан сылдьар сытыы, хадаар баҕайы уол иккис сылын сулууспалыыр, массыынатын үчүгэйдик көрүммэт, оннооҕор бортатын ситэри оҥостубакка, сиэмэ тохтон куруук сэмэлэнэр саллааттааҕа. Тугу эмэ соруйдахха, наар хадаардаһар идэлээҕэ. Аны ону хайдах да накаастыыр кыах суоҕа – нэрээт бэриллибэт, гауптвахта суох. Ол иһин бирикээһи толорботоҕун иһин кэтэхтэн биир-икки суукка гауптвахтаҕа олордобун, тус дьыалаҕар суруйабын диэн куттуура…
Биир сарсыарда ССКП райкомуттан бэрэбиэркэлээччилэр кэлэллэр диэн түрүлүөн буолбута. Зампотех Кирсанов Гаврилга массыыналары 85%-тан итэҕэһэ суох таһаар, кыамматтары ойуурга да таһааран кистээ диэн бирикээстээбитэ. Ротаҕа үлэлиир иккиэлэр эрэ, Гаврил автопаркаҕа дьонун таһаара сылдьара, арай, Сунцова тахсыбакка турара. Били, ситэри оҥостубатах бортатын кытта хасыһара. Гаврил тахса оҕус, ол лесопаркаҕа баран оҥоһун диэбитин олох ылымматаҕа, өссө үөхсэн турбута. Гаврил үөһэ ойон тахсан эрдэҕинэ, өтүйэлээх утары ыстанан кэлбитэ. Гаврил уҥа илиитинэн утары сыҥаахха уоптаран кэбиспитэ охтон түспүтэ. Турбутугар, биэс мүнүүтэнэн таҕыс диэбитин син толорбута.
Ол быһылаан умнуллубутун кэннэ, балаҕан ыйын бүтүүтүгэр, оборона министиэристибэтин ГПУ-туттан (Епишев салайар Главное политическое управление диэн биир саамай уодаһыннаах салаата) 1-кы рангалаах капитан, ол аата полковникка тэҥ чыыннаах салайааччылаах хамыыһыйа кэлэн, Гаврил рейскэ сырыттаҕына бэрэбиэркэлээн барбыт этэ.
Биллэн турар, замполиттан саҕалаабыттар: туох докумуоннааҕын, туох иитэр үлэни ыытарын ыйыппыттар. Киһилэрэ туга да суох буолан биэрбит, ууга-уокка түһэн булумахтана сылдьан, түбэһиэхчэ Киирикэп саллааттарын тус дьыалаларын тус бэйэтин чымадааныгар укта сылдьарын хостоон ылан, туохтарын билбэтэр даҕаны харах симтэ олору ылан биэрбит.
Суостаах-суодаллаах 1-кы рангалаах капитан олору бэрийэ олорон, хараҕа Сунцов дьыалатыгар «За неисполнение приказа командира двое суток ареста в гауптвахте» диэни көрөн хабылла түспүт.
– Это что за солдат, не выполняющий приказ командира? Приведите его сюда… – Сунцов дьыалатын замполит иннигэр быраҕан биэрбит.
Соһуйбут, ыга куттаммыт Сунцову иннигэр аҕалан туруоран кэбиспиттэр.
– Ты что вытворяешь, солдат?! Почему не выполняешь приказ командира?.. – диэн өрө баргыытыы түһээт, остуолу дибдийбит. – За такую самовольность я тебя в дицбат отправлю!
Сунцов олох иэдэйбит, куттаммытын үрдүгэр аны хаһан ким бирикээһин толорботоҕун өйдөөмүнэ, букатын салыбырас буолбут.
– Из какой роты?..
– Из первой…
– Кто твой командир?.
– Лейтенант Кириков.
– Почему не выполняешь приказ?..
Манна Сунцов дьэ удумаҕалаппыт, Киирикэп үҥүстэҕэ диэн.
– Товарищ капитан первого ранга, когда я ремонтировал борт своей машины, подошел лейтенант Кириков и ни с того, ни с сего приказал мне отьехать в лес. Я не понял, почему, тогда он начал избивать меня, – диэбит.
Хамандыыр саллааты кытта бэйэтэ быһаарсыбакка эрэ үөһэ үҥсэрин сөбүлээбэттэрин билэр буолан, бу маҥай аллааҕыҥ аны Киирикэптэн өһүн-сааһын ситиһэргэ санаммыт.
– Что за лейтенант, который беспричинно бьет солдата, приведите его ко мне, – диэн аны Киирикэби аҕала охсоллоругар бирикээстээбит.
– Товарищ капитан первого ранга, он сейчас в рейсе, прибудет только к одиннадцати часам вечера, – комбат, подполковник Мушта, дьыала баһа саллайаары гыммытын сибикилээн, тыҥаабыт балаһыанньаны хайдах эмэ уҕарыта сатыыр баҕалаах эппит.
– Как только прибудет, отправьте его ко мне, – биирдэрэ суос бэринэн, ааны тыастаахтык сабан тахсан барбыт.
Гаврил дэлби сылайан киэһэ хойут уон биир чааска кэлбитин аһаппакка да хамыыһыйа тойонугар киллэрбиттэрэ.
– Лейтенант, родного солдата бьешь, я тебя под суд отдам!.. – туох да кэпсэтиитэ суох күргүйдээһин, мөҕүү бөҕө буолбут.
Гаврил тугу да өйдөөбөккө, хантан-туохтан бу айдаан күөдьүйбүтүн билбэккэ, саҥата суох истэн турбут.
– Поговорим завтра, идите… – дэлби сылайан, атаҕар нэһиилэ уйуттан турар киһини, алыстаатым дуу диэн бэркиһээбиттии көрөн, төттөрү ыыппыт.
Комбата батыһан тахсан Гаврилга:
– Сейчас же поужинай и быстренько соберись обратно в свою часть. Документы подготовим, поезд прибудет через три часа, – диэн подполковник Мушта бэрт тиэтэлинэн бирикээстээбит.
Туох да үлэни ыыппатах, сүрэҕэ суох, көлөөк замполит дьалаҕайын таһынан өссө туох да көҥүлэ суох атын киһи чымадаанын аһан, онно баар докумуоннары туохтарын билбэккэ да эрэ хамыыһыйа тойонун иннигэр ууран биэрэрэ туохха да баппат, сиэрэ суох ньэгэй, холус, быһыы этэ. Рота, бүтүн байыаннай чаас, целина батальонун үлэтин-хамнаһын эҥкилэ суох тута сылдьар ураты чиэһинэй, бастыҥ үлэһит эписиэри уордаах хамыыһыйа тойонугар уган биэрии, сэтэ-сэлээнэ, уодаһына кэлин тугунан диэлийэн тахсыа биллибэт халбархай дьыалатын комбат Мушта таба сабаҕалаан, Киирикэби куоттарар суһал дьаһала саамай кэмигэр оҥоһуллубут сөптөөх, хорсун дьаһаныы буолара саарбахтаммат. Сарсыныгар уолҕамчы капитан иннигэр дьоһуннаах дьыалабыай харданы биэрбит буолуохтаах.
Гаврил батальон уон биир целинаҕа баппатах саллаатын арыаллаан, байыаннай чааһыгар барар буолбута. Поездка олороот, саллааттар байыаннай билиэттэрин хомуйан ылан чымадааныгар хатаан кэбиспитэ. Читаҕа кэлэн, атын поезка олоруохтаахтара.
Уокурук байыаннай патрула дьонун «за нарушение формы одежды» диэн тутан ылан уку-сакы туттан, санаалара түһэн кэлэн Гаврилтан хайдах эмэ гынан быыһыырыгар көрдөспүттэрэ. Баран патруль хамандыырын солбуйааччы, старшай лейтенаны кытта кэпсэтэн көрбүтүн ылымматаҕа.
– Иди, лейтенант, устройся в гостинице, попей пивка, отдыхай десять суток, потом заберешь своих орлов, – диэн чугаһаппатаҕа. Тойонноро капитан ханна эрэ тэйбит кэмэ эбит. Ол саҕана «Плиски» диэн биэс солкуобайдаах коньяк атыыланара. Гаврил ол ас вокзал буфетыгар баарын көрбүтэ уонна капитан кэлбитигэр уон солкуобайы туттаран баран:
– Товарищ капитан, попейте «Плиску» за нашу благополучную поездку, – диэн дьонун быыһаан ылан, чаастарыгар этэҥҥэ тиэрпитэ.
Бу иннинэ икки бөлөҕү ыыппыттара, биирэ да толору тиийбэккэ, аара ыһыллан, хаалан хаалбыттар эбит. Байыаннай чааһыгар кэлээт, комбатыгар телеграмма охсубута.
Киһитэ күһүн кэлэн баран:
– Как тебе удалось довести всех этих архаровцев? – диэн соһуйбутун биллэрбитэ. Онон манна даҕаны Гаврил целина батальонун историятыгар ордук балаһыанньалааҕын көрдөрбүтэ.
Батальон үһүс сылын үчүгэйдик үлэлээн көһөрүллэ сылдьар знамяны бэйэтигэр илдьэ хаалбыта. Комбат Мушта, штаб начальнига Ляшов, элбэх эписиэр, саллаат уордьанынан, мэтээлинэн наҕараадаламмыттара. Кини эрдэ кэлэн онно тиксибэтэҕэ. Арай комбата кини үлэтин хайҕаан:
– Кириков Кирюха, (сороҕор санаата көнньүөрдэҕинэ), ты работяга… – диирэ.
Дьиҥинэн, целина үлэтин сүрүн өттүн эҥкилэ суох толорбутун таһынан, сороҕор араас моһоллордоох иирбэ-таарба быһаарыылаах түгэннэргэ кыайыылаахтык, наар инники күөҥҥэ сылдьыбыт эписиэри кэлин даҕаны наҕараадаҕа түһэриэх да баара, ол тоҕо эрэ кыаллыбатаҕа…
Гаврил сулууспалаабыта иккис сылыгар муус устарга саҥа кэлбит саллааттары тургутарга, бойобуой үөрэх ирдэбилинэн, 500 биэрэстэлээх массыынанан айан тэриллибитэ. Онно рота хамандыыра капитан Соломатин:
– Эн бастаа, мин кэннигититтэн техпомощь массыынатынан айанныам, – диэт «Зил-157» ВАРЭМ-каҕа олорбута.
Күн ортото тохтобулга көрбүттэрэ, капитан массыыната, онно эбии биир «Урал» суохтара.
– Так и знал, уехали в совхоз «Красный Великан» за водкой… – комбат Мушта сэрэйэн кыбдьыгырыы түспүтэ.
Салгыы айаннаан батальоннарыгар кэлбиттэрэ, сарсыныгар сирдэрин аҥаарын эмиэ ол маршрутунан барбыттара. Аара дьонноро туралларын көрбүттэрэ, «Уралга» хас эрэ бетон сваяны булан тиэммиттэр уонна туустаах туойга батыллан хаалбыттар.
Комбат Мушта сорудаҕынан лебедкалаах «Уралынан» таттара сатаабыттара да, массыыналара миэстэтиттэн хамсаабатаҕа.
– Сам сел, сам и вылезай, хоть танк из танкового полка пригоняй. А из батальона машину не дам, – диэн комбат үөхсэ-үөхсэ Соломатиҥҥа кытаанах дьаһал биэрбитэ.
Сарсыныгар развод кэмигэр Гаврилга туһаайан:
– Солдаты не виноваты, возьми сухой паек и доставь им, – диэн дьаһал биэрээт, комбат дивизияҕа маршбросок түмүгүн дакылааттыы баран хаалбыта.
Ити кэмҥэ капитан Соломатин ротатыгар кэлбит этэ. Киниэхэ:
– Бери машину сержанта Кравченко, возьми с собой талевый блок, шесть молодых солдат и поехали, – диэн баран, Гаврил хамандыырын дьаһалын толорон сухой паек ылан путевой лиис толоро штабка тиийбитэ. Биир да илии баттыыр киһи – штаб начальнига да, батальон зампотеҕа да суох буолан биэрбиттэрэ. Бэркэ саараан баран, иккиэннэрин курдук илии баттаан КП-га тиийбитэ лейтенант Шевяко дьуһуурунайдыы олороро. Илии баттааһыннар атыннарын билэн, массыынаны таһаарымаары гыммытын:
– Да выпускай, ничего страшного, – диэн капитан Соломатин ыган, таһаарарга тиийбитэ.
Арай:
– Я ничего не знаю, – диэн хайыҥ охсуммута.
Тиийэн, сваялары илиилэринэн түһэртээн баран, сиһигэр диэри батыллыбыт массыынаны талевай систиэмэ оҥорон лебедканан ньылбы тардан таһаарбыттара. Онтон сваяларын, биир-биир лебедканан состорон ылан, массыынаҕа тиэйбиттэрэ. Сэниэлэрэ эстэн, батальоннарын киэһэ алта чаас саҕана булбуттара.
Сарсыарда разводка комбат Гаврилга туһаайан:
– Почему взял машину без разрешения и подделал подписи других людей? Отправляю на трое суток в гауптвахту! – диэн туох да быһаарсыыта суох чиҥ-чаҥ куолаһынан бирикээс биэрбитэ.
Эписиэрдэр гауптвахталара Читаҕа баара, онон докумуонун толороллорун кэтэһэн, марш кэнниттэн техобслуживание түбүктээх үлэтигэр кыттыбакка, таах мэскэйдэнэ сылдьыбыта.
– Быстрее оформляй документы, поеду, хоть отдохну три дня, – Гаврил күлэ-күлэ, штаб начальнига Ляшовы ыххайбыта буолара.
– Подожди, подожди… Может образуется… – Ляшов уоскута сатыыра.
Онтон эбиэт саҕана…
– Иди, работай, все уладилось, – диэн Ляшов бэйэтэ уоскуйбут, холкутуйбут быһыынан баран үлэлииригэр соруйбута.
Бу курдук кини икки хамандыыр утарыта бирикээстэригэр кыбыллан, иккиэннэрин сорудахтарын эҥкилэ суох толорбутун «манньатыгар» туох да буруйа суох эрээри үс сууккаҕа гауптвахта хаайыытыгар түбэһэ сыспыта. Сахалар уос номохторугар этиллэринии, буруй эрэ Моттойоҕо дэнэр түгэн дьэ бу буоллаҕа. Буруй сыыр намыһахтыы алын чыыннаах эписиэргэ сүктэриллэр. Ону рота хамандыыра капитан, подполковник комбат уонна штаб начальнига бары бэркэ билэр буолан, кэлин бэйэлэрин икки ардыларыгар наллаан кэпсэтиигэ быһымах бирикээс бэриллибитин сүрүргээн, түмүгэр сиэрдээх быһаарыныыны ылыннахтара.
Ротаҕа түөрт эписиэр штата баара: барыларыттан саастаах, Иркутскайтан сылдьар олус холку, боччумнаах Виктор Горьков, ИСТИ-ни кыһыл дипломнаах бүтэрбит, билии-көрүү, сиэр-майгы бөҕөлөөх бүрээт Толя Бахоев. Гаврил Киирикэп уонна Виктор Горьков сабыдыалларынан ротнайдара капитан Соломатин кэлин үлэтигэр испэт буолбута. Иккис сылларыгар роталара туйгун сыананы ыларын ситиспиттэрэ, сааскы үөрэххэ паркаттан 20 мүнүүтэнэн массыыналары барытын таһааран, барыларын соһуппуттара.
Гаврил Толя Бахоевтыын чөл олох өттүнэн батальону илиилэригэр тута сылдьыбыттара. Политикаҕа, экономикаҕа, олох араас өрүттэрин ырытыһыыга, араас мөккүөргэ даҕаны эписиэрдэри барыларын баһыйа туталлара. Онон улахан ытыктабылга сылдьыбыттара. Парторг капитан Зайнуллин КПСС чилиэнигэр кандитатынан ыла, салгыы сулууспалыы хааллара сатаабытын аккаастаабыта.
СГУ устудьуоннара сэттэ уонус сыллар бүтүүлэригэр Харанорга байыаннай сборга сырыттахтарына, Киирикэби сөҕөн-махтайан кэпсииллэрин геолог идэлээх Коля Жирков киниэхэ кэлин бэйэтигэр кэпсээбитэ.
1975 сыл от ыйын бүтэһик күннэригэр сулууспалаан бүтэн, бииргэ үөрэммит табаарыһыгар, Безречнай станцияҕа сулууспалыыр Руслан Лазаревка тиийбитэ. Кини эмиэ сулууспата бүтэн, бииргэ олорбут доҕорун Савельев Андрейы кытта кини төрөөбүт куоратыгар Ленинградка барыахтааҕа. Эрдэттэн үлэһии быһыытынан, Гаврил кинилэри кытта Ленинградка көппүтэ.
Уоппускаларыгар ый курдук Андрей дьонугар олорон музейдары кэрийбиттэрэ. Таллиҥҥа, Ригаҕа баран сири-дойдуну көрбүттэрэ, таҥас-сап ылыммыттара. Ленинградка боксаҕа норуоттар икки ардыларынааҕы турниры көрөн, аатырбыт Геннадий Шатковтан, Баранниковтан уо.д.а. автограф ылбыттара, элбэх саха дьонун көрсүбүттэрэ.
Аармыйаҕа боксанан дьарык
Дивизия күрэхтэһиитэ Саҥа дьыл иннинэ буолбута. Ол иннинэ ханнык эрэ түбэлтэҕэ Гаврил дивизия физическэй бэлэмнэниигэ начальнигын кытта билсибитигэр киһитэ күрэхтэһиигэ кыттарга ыҥырбыта. Батальонугар онно барарын сөбүлээбэттэрэ, син хайдах эрэ гынан, туох да бэлэмэ суох күрэхтэһии буолар күнүгэр хойутуу сыһан Даурияҕа тиийбитэ. Ыйааһыныгар, 67 киилэҕэ, үһүө этилэр. Биир Долгополов диэн спорт маастарыгар кандидат уонна пиэрибэй разрядтаах саллаат уол. Гаврил тута кандидакка түбэспитэ. Саллаат барыта киниэхэ ыалдьара. Гаврилга саха саллааттара, доҕотторо эрэ ыалдьаллара. Бастакы раунд тэҥ соҕустук барбыта, киһитэ балай да охсуулааҕа, техникалааҕа да, эмиэ эрчиллиитэ суоҕа. Иккис раунд бүтүүтүгэр чугас соҕус сырыттаҕына, киһитэ тоҕо эрэ икки илиитинэн төбөтүн кыбыта туппутугар икки илиитинэн утуу-субуу хаста да искэ охсон охторон түһэрбитэ. Аахпыттара, гонг буолбута. Үһүс рауҥҥа улаханнык кимэ сатаабатаҕа да, кыайа туппута. Судьуйа, арай, киһитин илиитин көтөхпүтүгэр, саллааттар төһө да киһилэригэр ыарыйдаллар, айдаара түспүттэрэ. Онтон сотору буолан баран, иккистээн ыҥыран аны Киирикэп илиитин көтөхпүтэ. Ааттарын буккуйбута дуу, хайаабыта дуу. Сарсыныгар саллаат уолу тулуппатаҕа, түргэн техническэй кыайыыны ситиспитэ. Онон дивизияҕа бастаабыта.
Полковник Целько Гаврилга Саҥа дьыл кэнниттэн дивизия хамаандатын эрчийэргэ соруйбута. Кэлэн эрчийэн барбыта, балай да бэлэмнээх уолаттар бааллара. Күрэхтэһии буолуон иннинэ ыйааһын түһэрэргэ, сынньанарга, массажтанарга үчүгэй баанньык наада диэбитигэр дивизия хамандыыра генерал-майор Грязнов баанньыгар илпиттэрэ.
Дьэ онно үчүгэй баанньыкка суунан, уолаттар сүргэлэрэ көтөҕүллүбүтэ. Сорохтор оннук тутууну хаһан харахтаабыттара баарай… Целько күлэ-күлэ хамаанданан кыайыыны ситиспэтэххитинэ Порт-Артурга баар полкаҕа буор хаһа барыаххыт диэн суоһурҕанара.
Аармыйа күрэхтэһиитигэр онтон-мантан саха уолаттара кэлбит этилэр. Билитуйтан Афоня Петров, Тортоюсов диэн Ньурба уола, Безречнайтан Володя Капустин, Виктор Иванов, Саша Захаров бааллара. Уон ыйааһынтан аҕыһыгар Киирикэп эрчийбит уолаттара бастаабыттара. Ол иһигэр Тортоюсов 48 кг уонна Афоня Петров 57 кг кыайбыттара.
Гаврил бэйэтэ 63,5 кг киирсэн финалга Алма-Ата физкультурнай институтун бүтэрбит, казахтар дэлби мускуйбут, сүрдээх ньоҕой, күүстээх маастарга кандитат Николай Нагорных диэн бэйэтин кытта саастыы уолу лаппа баһыйа тутан кыайбыта.
Ол кэнниттэн аармыйа физическэй бэлэмнэниигэ начальнига кинини аармыйа хамаандатын Забайкальскай байыаннай уокурук күрэхтэһиитигэр бэлэмнииргэ соруйбута. Инньэ гынан чааһыгар баран, командировкатын уһатан кэлбитэ.
Хамаандатыгар сүүмэрдээн ылбыт саллааттарын кытта танковай полкаҕа олохтообуттара. Күҥҥэ үстэ үчүгэйдик аһаталлара, иккитэ эрчиллэллэрэ. Хамаандаҕа Гаврил саха уолаттарын барыларын кэриэтэ хаалларбыта. Полка гарнизон кытыытыгар турар буолан, истиэпкэ тахсан кросс сүүрэллэрэ. Кэлин Магадаҥҥа Попенченко турнирын кыайан спорт маастара буолбут, ол саҕана спорт маастарыгар кандидат Владик Андреев эбии кэлбитэ.
Олунньу ортотугар байыаннай уокурук боксаҕа күрэхтэһиитигэр барарга биир моһуок үөскээбитэ. Кини Нагорныхтыын ыйааһыннара биир этэ, күрэхтэһиигэ, ол-бу секундант буолууга, боксердары бэлэмнээһиҥҥэ аралдьыйбакка, бэйэтэ кыттыан баҕарара. Нагорныҕы, анал үөрэхтээх киһини, тренеринэн аныахха диэн этии киллэрбитин, начальник олох ылымматаҕа. Өр, бүтэһик күҥҥэ диэри эриһэ сатаабыта да, тойоно туох да иһин иннин биэрбэтэҕэ. Онон Гаврил тренеринэн, Нагорных күрэхтэһээччинэн барар буолбуттара.
Афоня Петров күрэхтэһии буолуо биир нэдиэлэ иннинэ «дойдубар ыыт, мин Иркутскайга быһа тиийиэм» диэн барбыта. Кини 57 киилэҕэ киирсиэхтээҕэ. Онон саппааска Володя Капустины уонна Афоня Петровы эмиэ илдьэ барбыта. 48 киилэҕэ Тортоюсовы, 51-гэ Владик Андреевы, 54-кэ Саша Захаровы ылаттаабыта. Уоннааҕылар нуучча уолаттара.
Афоня күрэхтэһиигэ ыйааһына түспэккэ кэлэн, ииктэтэр эмп иһэрдэн ситэри түһэрэн, күрэхтэһиигэ киирбитэ. Николаев диэн бүрээт уолугар түбэһэн, тэҥ киирсиигэ кыайыыны бүрээккэ биэрбиттэрэ. Саша Захаров уһун баҕайы, эмиэ маастарга кандитат бүрээт уолугар түбэспитэ. Бастакы рауҥҥа чуут суһаллык кыайтара сыспыта, иккис түһүмэххэ Гаврил ханнык хамсаныылары оҥорорун ыйбыта, бэйэтэ кимэригэр модьуйбута. Киһитэ тэҥҥэ соҕус киирсибитэ, үһүскэ өссө сабырыйыах курдук буолбута да, кыайыы эмиэ антах барбыта. Киэһэ физподготовка начальнига «сахалар, сүрдээх дьон эбиккит» диэн сөхпүтүн биллэрбитэ.
Владик Андреев финалга тиийбитэ. Нагорных үһүс буолбута, ССРС Сэбилэниилээх Күүстэрин чемпионугар тэҥ киирсиигэ сабырыйтарбыта.
Уопсайынан куһаҕана суохтук күрэхтэһэн, үһүс хамаанданан миэстэҕэ тахсыахтаахтарын, ыарахан ыйааһыҥҥа начальниктара биир биллэр спорт маастарын киллэрэн, ол киһитэ кинилэр аармыйаларыгар сулууспалаабата биллэн хаалан, уон очкоҕа ыстарааптааннар, төрдүс миэстэҕэ тэбиллэн хаалбыттара. Монголияҕа турар аармыйа хамаандатыгар арыый сабырыйтарбыттара. ЗабВО спортротата бастакы, ИВАТУ (хаһаайыттар) иккис буолбуттара.
Гаврил урут икки маастарга кандитаты, аармыйаҕа өссө икки кандитаты кыайбытын ааҕаннар, маастарга кандидат буолбута. Кэлин, Дьокуускайга кэлбитин кэннэ, саха уолаттарыттан аармыйаҕа боксердары үчүгэйдик эрчийбитин истэн «Трудовые резервы» общество салайааччыта Федоров 1976 сыллаахха тренеринэн ыҥыра сатаабытын, идэтин сөбүлүүр буолан барбатаҕа.
Онон Гаврил Киирикэп, аармыйаттан целина батальонун араас үлэтин-хамнаһын, күчүмэҕэйдэрин эрдээхтик туораан, боксаҕа спорт маастарыгар кандитат буолан, эт-хаан өттүнэн толору эрчиллиилээх төннөн, геолог буолар баҕатын толорон эрэллээхтик үлэлээн барбыта.
Үлэҕэ киирэн баран Гаврил, экономикаҕа үөрэх ылаары (ол саҕана Дьокуускайга экономист үөрэҕэ суоҕа), Саха сиринэҕи ССКП обкомун иһинэн кэтэхтэн (Марксизм-Ленинизм университетыгар) политикаҕа сырдатыы үөрэҕэр киирбитэ. Икки сыл устата субуота аайы үөрэнэн, үрдүкү политикаҕа үөрэх партийнай-хаһаайыстыбаннай актыып салаатын үчүгэй түмүктээх бүтэрбитэ. 54-с нүөмэрдээх диплому туттарбыттара.
Онто кэлин олох укулаата тосту уларыйар кэмигэр өрөспүүбүлүкэ салалтатын аппараатыгар үлэлииригэр, күүс-уох, билии-көрүү өттүнэн олоххо эргиччи бэлэмнээх улахан үлэһит буоларыгар төһүү буолбута.
хонуу БАСТАКЫ үлэтэ
| Б |
эс ыйын бастакы күннэригэр Киирикэптээх үһүө буолан Амма Өнньүөһүттэн аҕыс аты ылар сыаллаах бөртөлүөтүнэн көтөн тиийэн өрүс кытылыгар балааккаларын тардыммыттара. Гаврил аргыстара геолог Вячеслав Иванович Гомин уонна каюрдара Родин диэн үскэл көрүҥнээх сааһыра барбыт киһи этэ.
Бөртөлүөт түспүтүгэр оҕо бөҕө сырсан кэлбитэ. Геологтар балааккаларын тардынар, малларын-салларын хомунар кэмнэригэр оҕолор-оҕолор курдук аттыларыгар чугаһаан, ону-маны ыйыталаспыта, кэпсэппитэ буолан чаҕаараллара. Онно билбиттэрэ, манна аҕыс кылаастаах оскуола баар эбит. Тимир оһохторун туруорунан лэппиэскэ буһаран түбүгүрбүттэрэ. Кэмпиэт, аҕыйах бааҥка хомпуот өйүөлээхтэриттэн оҕолорго бэрсибиттэрэ. Оҕолор, күндүлэппит дьон сиэринэн тэйиччи баран, араас сибэккинэн саба үүммүт күөх кырдал үрдүгэр үҥкүрүйэ-күөлэһийэ сылдьан, былыттары одуулаһаллара, тугу эрэ мөккүһэн ньамалаһаллара.
Аһаан баран бөлөхтөрүн салайааччыта Вячеслав Иванович:
– Дьэ, Гаврил, земляктаргын кытта сатаан кэпсэтэр киһи, мантан киэһэ маннааҕы салалтаттан аттарбытын хаһан, хантан ыларбыт туһунан быһаарсан көрөрүҥ дуу, – диэн Киирикэптэн көрдөһөрдүү саҥарбыта.
Гаврил бэйэтэ даҕаны ити суруллубатах сокуону билэр буолан, эрдэттэн бараары бэлэм олорор киһи, этитиэ эрэ кэрэх, сулбу ыстанан туран, оҕолорунан сирдэтэн олохтоох салалта дьиэтигэр тиийэн билбитэ, аттары Болугуртан ылыахтаахтар эбит. Салгыы кэпсэтэн сарсын мотуорканан Болугурга барар наадалаах сэбиэт сэкирэтээрэ уолунан, таарыччы каюрун кытта иккиэннэрин бырахтарыах буолан кэпсэтэн кэлбитэ.
Киэһэ ахсыс кылааска үөрэнэр үс-түөрт уол муҥха булан, хотон аннынан сэппэрээтэрдэммит үүт өрүскэ түһэр сиринэн балыктар мусталлар диэн, онно муҥхалыы киирбиттэрэ. Төттөрү-таары иккитэ түһэрэн, биэдэрэ кэриҥэ үксэ күстэх, аҕыйах дьорохой балыгы ылан, киэһээҥҥи аһылыктарыгар уолаттары кытта ону ыһаарылаан, бэркэ астына тото-хана аһаабыттара.
Сарсыарда эрдэ мотуоркаҕа олорсон, үс көс сири Амманы таҥнары айаннаан, эбиэт иннинэ Болугурга тиийэн, салалтаны кытта быһаарсан, Кууһумун Ылдьаа диэн сылгы биригэдьииригэр тиийбиттэрэ. Биригэдьиир, сылгыга уһуннук үлэлээбит, кэпсээннээх-ипсээннээх аламаҕай киһи эбит.
– Көлө төрүт кэмчи, үлэҕэ үөрүйэх үс аты кытта быйыл саас айааһаммыт биэс соноҕоһу эрэ биэрэр кыахтаахпыт. – Ылдьаа чэйдии олорон экспедиция үлэһиттэрин тургутардыы көрбүтэ. – Бу эн, эдэр саха киһитэ, акка үөрүйэх буолуоҥ, оттон бу толуу табаарыс хайдаҕа биллибэт.
– Оҕо эрдэхпиттэн окко үлэлэһэр этим, атынан от мустарарым, – Гаврил кэмчиэрийэ соҕус хоруйдаабыта. – Аргыһым даҕаны урут экспедиция баартыйаларыгар сылдьыбыт киһи.
Биригэдьиир туран барардыы хомуммута.
– Оччоҕо аттары көрөөччү Охонооһойго бардыбыт, уопсай далга ыһыы үлэтин көлөлөрө турар буолуохтаахтар.
Сылгыһыт Охонооһой Филиппов сылгыларын бэрийэн киэһэлик кэлбитэ. Хата, Ылдьаа эппитин курдук, уопсай далга уонтан тахса ат баарыттан балачча өр аамылаһан аҕыс аты арааран туппуттара. Этиллибитин курдук, үс миҥэ аты кытта биэс хаҥыл соноҕоһу быалаан, үөрэтэ таарыйа туспа далга баайан хоннорорго быһаарыммыттара. Киирикэптээх Охонооһойго хонор буолбуттара.
Гаврил сонун сири көрө-билэ таарыйа киэһэ спортплощадкаҕа киирбитэ, эдэр дьон футболлуу, сүүрэ-көтө сылдьаллара.
Хас да уол билсэн кэпсэтэ түһээт:
– Таас Өттүк диэн аты ыллыҥ дуо? – диэн ыйыппыттара.
– Ким билэр, баар быһыылаах, – Гаврил, үс көлүүр атыттан биир модьу-таҕа, сиргэмсэх соҕус көрүҥнээх сылгыны бэлиэтии көрбүтүн санаан, саараабыттыы хоруйдаабыта.
– Оо, дьэ сэрэн, дьон бөҕөнү эчэппит сылгы.
– Биир киһини тииһинэн харбаан ылан баран, илин атаҕынан төбөҕө сырбаппыта…
– Өттүктээн тэбэр…
– Куһаҕан майгылаах сылгы.
Уолаттар былдьаһыспыттыы омуннура-омуннура кэпсээбиттэрэ. Гаврил, махталын биллэрэн, барыларын кытта илии тутуспута.
Сарсыарда эрдэттэн Ылдьаалаах Охонооһой, үөрүйэх дьон быһыытынан, аттары айаҥҥа бэлэмнииргэ көмөлөспүттэрэ. Гаврил, олохтоохтортон хаалсыбакка, түргэнник туттан-хаптан тэҥҥэ түһүспүтэ. Онно холоотоххо, Родин толлон, быа-туһах тутуспута, көмөлөспүтэ буола тэйиччи сылдьыбыта. Сылгыга сыстаҕас, куттаммат дьон сэтиигэ үөрэммэтэх, эттээх, өһөс сылгылары кытта хаһыы-ыһыы, күргүй-көбүө күүһүнэн чаастан ордук кэм устата өрө тустан, икки сымнаҕас акка Таас Өттүгү, иккилии-үстүү соноҕоһу көлөпүнэ көнтөстөрүнэн кутурук-кутуруктарыттан туомтуу баайан, икки сэтиини оҥорбуттара. Мөхсөр-тахсар кыах биэрбэккэ, далы иккитэ-үстэ эргитэн хаамарга үөрэппиттэрэ. Ол кэнниттэн Киирикэптээх Родин уталыппакка эр-биир бэриэччит аттары миинэн, икки сэтиинэн айаҥҥа туруммуттара.
Бастаан утаа биир түгэҥҥэ Таас Өттүк икки соноҕос көтөллөөх чохчос гына тардыһан, быатын кутурукка баайыллыбыт сиринэн быһа түһэн, тыа диэки түспүттэрэ. Хата, солооһун сир кытыытыгар мас анньыллыбыт чөмөҕө баарыгар сөрөөн, Хабырыыс чугаһаабытыгар Таас Өттүк тииһинэн түһэ, атаҕынан охсо сатаабыта. Хайдах эрэ быатын тоһоҕоһуттан тутар сыаллаах чугаһаан истэҕинэ, утары ыстаммыта. Ону, кылгас быа төбөтүттэн харбаат, умса тарпыта уонна уҥа сутуругунан кэлин иһэн тахсыар диэри күүскэ муннуга сырбаппыта. Хаһыы-ыһыы бөҕөнү түһэрэн, атын уоскуппута. Кини да буоллар, дьэ утарсара уҕараабыта, эбии быа салҕаан көтөллөнөн, салгыы айаннаабыттара.
Таас Өттүк кэлиҥҥи дьылҕата
Гавриллаах ылалларыгар бу сиэр дьүһүннээх, халыҥ, бөҕө-таҕа көрүҥнээх уончалаах сылгы этэ. Холуон, тордуос кэмэлдьитинэн, куһаҕан майгытынан аатырбыт дьиҥнээх саха ата геологтар хонуутааҕы үлэлэригэр түөрт сыл устата дэгиттэр кыахтааҕын толору көрдөрбүтэ. Сындалҕаннаах сырыыны-айаны тулуйар, үчүгэй ындыыһыт ат буолан, былдьаһыкка сылдьыбыта.
Ол сайын Таас Өттүгү партия начаалынньыга Семен илдьэ сылдьыбыта. Күһүн төннөн иһэн Өнньүөскэ өрөөбүттэригэр кыаһылаах аттара атын аттары илдьэ төттөрү күрээбитин Гаврил Биэлимэ үрэх утары тиийэн туппута. Сыл аайы Өнньүөскэ кэллэр эрэ оннук төттөрү күрүүр адьынаттаныыта Таас Өттүк Болугурга барыан баҕарбатын туоһулуура. Туох да диэбит иһин, совхозка кыһын хотонтон саах-балбаах таһыыта, сайын от оҕустарыытыгар косилкаҕа көлүллүү сыанан аҕаабата чуолкай. Ол оннугар экспедиция үлэтэ чэпчикитин Таас Өттүк үчүгэйдик өйдөөбүтэ. Геологтар маршрукка сылдьар кэмнэригэр икки-үс күн устата сынньанара, тото-хана мэччийэрэ дэлэлээх үчүгэй буолуо дуо. Хайа, уонна бииртэн-биир саҥа сиргэ көһөн, сонун сири-уоту көрөрүн-билэрин, төһө да сылгытын иһин, киһилии өйдүүрэ.
Болугурга кэлэн баран, Гаврил ат турар уопсай далыттан Таас Өттүгү тутан ыҥыырдаан баран, миинэн соруйан бөһүөлэккэ тиийбитигэр дьон көрө-көрө: «Хайа, Таас Өттүк кулунчук курдук букатын солко буолан хаалбыт дии», – дэһэн саҥа аллайалларын астына истэн турардааҕа.
Иккис-төрдүс сылларыгар ат ыла Болугурга тиийдэхтэринэ, Гавриллаах бастатан туран Таас Өттүгү ылаллара. Иккис сылларыгар Гаврил маҥан мөһөөччүккэ туус, саахар тутуурдаах чугаһаабытыгар, ата, хаһыҥырыы-хаһыҥырыы утары кэлэн, аттыгар турунан кэбиспитэ. Ону көрбүт дьон сүрдээҕин соһуйан: «Бу геологтар сүрдээх да дьоҥҥут, оттон бу сылгы, сарсыарда аайы өрүтэ мөҥөн, үрдүгэр кими да көрбөт буолара дии», – диэн бэркиһээбиттэрин, сөхпүттэрин биллэрбиттэрэ. Геологтар Таас Өттүгү айаас аттары көтөллөнөн, уулаталларыгар туһаналлара.
Иккис сылларыгар былдьаһыктаах аты кырдьаҕас геолог Былаас Артынов илдьэ сылдьыбыта. Онно балаҕан ыйын бүтүүтэ түүн балааккаларын таһыгар эһэ кэлэн куттаталаабытыгар Таас Өттүк балааккаҕа кэннинэн сыстан турбут. Атын түөрт эдэр сылгы сиргэнэн куотан хаалбыттарын булбатахтара.
1980 сыл кыһыныгар сылгыһыт Охонооһой Гаврилга хоно сытан: «Таас Өттүгү, хаарыан аты, көлө гынан кыайан туһаммакка, үбүлүөйдээх ыһыахпытыгар тутуннубут», – диэн бэркэ хараастан олорон кэпсээбитин эдэр геолог олус курутуйа истибитэ.
Болугуртан кэллэхтэрин нөҥүө күнүгэр, оскуола оҕолоро хас да буолан киирэн геология слетугар барабыт, биһиэхэ консультация наада диэбиттэрин Вячеслав Иванович Гаврилга сыҕайбыта.
Гаврил өссө студенныыр сылларыттан Сир үөскээһинин историятыгар уонна уопсай геология боппуруостарыгар сыһыаннаах ыйытыыларга былыргыттан саҕалаан киһи аймах хайдах сабаҕалаан мөккүһэн, быһааран кэлбит араас эҕэлээх чахчыларын бэйэтин кытта куруук илдьэ сылдьар кыракый киниискэтигэр бэлиэтэнэр идэлээҕэ. Онон саатар эрэ диэбит курдук киниискэтин булан, биир киэһэ оҕолору кытта араас сибэккилэринэн үүммүт күөх оттоох Амма кырдалын үрдүгэр олорон, кэпсэтии тэрийбитэ. Оҕолор биэрбит ыйытыыларыгар тута хоруйдаан, уопсай геология, минералогия өйдөбүллэрин быһаара сатаабыта.
– Оҕолоор, эһиги санааҕытыгар хайдаҕый, бу эһигини тулалыыр айылҕа: күн аайы көрөр тыаҕыт, хонуугут, хайаларгыт, өрүскүт, күөллэргит куруук бу курдук уонунан, сүүһүнэн, тыһыынчанан сыллар усталарыгар уларыйбакка тураллара буолуо дуу, эбэтэр туох эрэ уларыйыы-тэлэрийии тахсара буолуо дуу?
Тугу эрэ мөккүһэ, мөхсө-тахса, айдаарса олорбут оҕолор тохтуу, боччумура түспүттэрэ.
– Һа, уларыйар буоллахтара дии, хайдах уларыйбат буолуохтарай?
– Сөп. Туохтан? Кинилэри туох уларытара буолуой?
Тохтоон, чочумча толкуйдааһын, булумахтаныы буолбута.
– Маһы кэрдэллэр…
– Уот баһаара…
– Уу уолар…
– Күөлү көһөрөллөр…
– Быһыттаан саҥа күөллэри оҥороллор…
– Сөөп. Оттон кинилэри туох, кимнээх уларыталлар?
– Дьон буоллаҕа дии.
– Сөпкө этэҕит, киһи дьайыыта. Оттон былыыр-былыр, киһи аймах өссө үөскүү илигинэ, хас эмэ мөлүйүөнүнэн, миллиардынан сыллар анараа өттүлэригэр айылҕа хайдах этэй, уларыйара эбитэ буолуо дуо? – Гаврил ыйытыытын уустугурдан испитэ.
– Уларыйан буоллаҕа.
– Туох дьайыытынан уларыйара буолуой?
Балай да олорон толкуйдааһын буолбута.
– Этиҥтэн уот барыыта.
– Саамай сөп. Өссө?
– Сир хамсааһына…
– Вулкан…
– Цунами…
– Ити барыта сөп. Оттон хайалар? Бу эһиги очуостаргыт, Өнтү хайалара, – Гаврил Амма уҥуоргу хайаларын диэки илиитинэн далайан көрдөрбүтэ. – Бу туохтан маннык кэрэ көстүүлэммиттэрэ буолуой?
Бары харахтарын уҥуоргу очуос хайаларга хатаабыттара. Балай эмэ өр олорон мунаарыы буолбута, ким кэтэҕин тарбаммыта, ким сүүһүн аалыммыта.
– Дьэ уустук соҕус боппуруос буолла, – Гаврил, күлэ түһээт, бэйэтэ быһааран барбыта. – Бастакытынан, уу күүһэ буолар. Хас эмэ тыһыынчанан, мөлүйүөнүнэн сыллар усталара үрүйэлэр, үрэхтэр, өрүстэр үрдүк, көнө сири иҥнэри өттүнэн сүүрүгүрдэн суурайан-суурайан аллара диэки дириҥэтэн хочолору үөскэтэллэр. Өйдөнөр?
– Өйдөнөр.
– Үчүгэй, салгыы барабыт. Сүүрүктээх уу тыһыынчанан, мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар ханнык да кытаанах таас боруодалар дьапталҕаларын суурайан-суурайан, аалан-аалан, ити көстөр биэрэктэр, таас хайалар үөскээбиттэр.
Оҕолор, урут санаан көрбөтөхтөрүн, билбэтэхтэрин соһуйа истэн, чөрбөҥнөһө түспүттэрэ. Олус сэргээн, араастаан саҥа аллайбыттара.
– Тыый, уу күүстээх да буолар эбит.
– Сүүрүк диэ.
– Оттон Амма сүүрүгэ бытаан дии.
– Мөлүйүөн сыл устата ааллаҕа дии…
Сонун, көрүдьүөс кэпсэтииттэн бары да астынан күлсэ түспүттэрэ. Салгыы Гаврил уу, муус, тыал, итии уонна тымныы айылҕаҕа дьайыыларын туһунан холобурдарга олоҕуран элбэҕи кэпсээбитэ. Чуолаан, саас уу халаанын кэмигэр муустар тугу тоҕо солоон, тугу сүгэн кэлэллэрин, холобур, морена диэн өйдөбүлү быһааран биэрбитэ.
– Оҕолоор, эһиги сир үрдүгэр хаама, сүүрэ-көтө сылдьаҕыт, күөх кырыска үҥкүрүйэҕит-күөлэһийэҕит, халлааҥҥа былыттары көрөн сырыһыннара оонньуугут. Оттон Сир Ийэ хаһан, хайдах үөскээбитэ буолуой диэн биирдэ эмэ санаан, толкуйдаан көрбүттээххит дуо? – Гаврил, оҕолор интэриэстэрин өссө көбүтэн, күүппэтэх өттүлэриттэн ыйыппыта.
– Суох буоллаҕа дии… – оҕолор, соһуйа истэн, кэмчиэрийбиттии, кырдьыгынан билиммиттэрэ.
Геолог, истээччилэрэ мух-мах барбыттарыттан, кырдьыгынан билиммиттэриттэн дуоһуйан, күлүм аллайбыта.
– Билбэккит сөп, итиннэ киһи кыбыстара суох, улахан да дьон билбэттэр. Тоҕотун эттэххэ, ону ким да эһиэхэ кэпсээбэт, оскуолаҕа үөрэппэттэр уонна хантан билиэххитий? Ол эрээри аан дойду үрдүнэн киһи аймахтан биирдиилээн өркөн өйдөөхтөр, хорсун санаалаахтар көстүтэлээн, бэйэлэрин санааларын, көрүүлэрин аһаҕастык этэр буолбуттар, – Гаврил кууркатын сиэбиттэн киниискэтин таһааран, урут бэлиэтэммит история чахчыларыттан оҕолорго ааҕан биэрдэ.
– Түҥ былыргыттан, хас эмэ уонунан тыһыынча сыллар анараа өттүлэриттэн, дьон-сэргэ Сир хаһан, хайдах үөскээбитэ буолуой диэн билэ-көрө сатаабыттара, ол сурукка киирбитэ элбэх эбит. Холобур Иран омук үһүйээннэригэр этиллэринэн, Аан дойду – Сир 12 тыһыынча сыл анараа өттүгэр айыллыбыта үһү. Дьэ хайдаҕый, итэҕэйиэххэ сөп дуо?
– Һээ, һэ-һэ… Хайдах эрэ ээ…
– Ону хантан билбиттэрэй?
– Киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук.
– Былыргы Иран дьоно маны итэҕэйэн сурукка киллэрбиттэр ээ. Өссө маннык баар: математикаҕа уонна астрологияҕа улахан ситиһиилээх Вавилон жрецтэрэ – таҥара үлэһиттэрэ сабаҕалааһыннарынан Сир сааһа икки мөлүйүөн кэриҥэ буолуо дииллэр эбит.
Иероним диэн архиепископ библия тиэкиһин үөрэтэн баран, Аан дойду саҥа эра саҕаланыа 3941 сыл иннинэ айыллыбыта диэбит. Оттон епископ Феофил Антиохскай ити сыыппараны 5515-кэ диэри эбэн биэрбит. Блаженный Августин диэн киһи өссө 36 сылы эппит. Оттон ирландец Джеймс Ашер, чопчу сыыппараны олус сөбүлүүр киһи, Аан дойду айыллыыта Христос төрүөн иннинэ, 4004 сыллаахха алтынньы 26 күнүгэр сарсыарда күн тахсыыта буолбут буолуохтаах диэн быһаарбыт.
– Һаа-һа-һа… һэ-һэ-һээ…
– Һу-у, не могу…
– Һа-һа-а… сымыйаччы…
Ким быарын туттан, ким үҥкүрүйэ сылдьан уопсай күлсүү, алларастааһын буолбута. Киирикэп уопсай күлсүүгэ кыттыһа түһэн баран тохтоон, оҕолорго быһааран биэрбитэ.
– Оҕолоор, ити, биллэн турар, түҥ былыргы төрүттэрбитигэр уонна орто үйэлэрдээҕи итэҕэлгэ, таҥара үөрэҕэр олоҕурбут көрүдьүөс сабаҕалааһыннар бэйэлэрин эрэ кэмнэригэр биллэн-көстөн баран, кэлин умнуллан, кинилэри чуо научнай төрүккэ олоҕурбут сылыктааһыннар, элбэх научнай мөккүөрдэр, гипотезалар солбуйбуттара. Ити элбэх бириэмэни эрэйэр олус уустук боппуруос. Онон кэпсэтиибитин манан түмүктүөххэйиҥ, эһиэхэ слекка ситиһиилээхтик кыттаргытыгар баҕарабын.
Күһүн хонууттан кэлэн баран Гаврил оҕолорго геологическай поход үөрэҕин салайан ыытар сэрии кыттыылааҕа Д.Г. Петров:
– Амматтан ханнык эрэ кыра оскуола оҕолоро кэлэн өрөспүүбүлүкэтээҕи геология слетугар үһүс миэстэни ылан бардылар, – диэн олус соһуйбут, сөхпүт кэпсээнин истибитэ.
Гаврил, бэйэтэ да соһуйан, күлэ түһэн баран ыйыппыта.
– Өнньүөстэн буолуо?..
– Чуолкайын өйдөөбөппүн да, арааһа, кырдьык онтон быһыылааҕа… – киһитэ, Гаврил хантан билэрин дьиктиргээн, уорбалаабыттыы көрбүтэ.
Гаврил эмиэ күлэ түспүтэ…
– Мин ол оҕолорго биир киэһэ эһиги ыыппыт ыйытыыларгытыгар барытыгар хоруйдаан, кэпсээн биэрбитим.
– Ээ, ол иһин да-а… – Петров өссө ордук соһуйбуттуу унаарыппыта…
***
Гаврил, кырдал устун балааккатыгар баран иһэн, оҕолор айдаара, күйгүөрэ сөтүөлээн көрүлүү сылдьалларын үөрэ-астына көрбүтэ. Кэрэ айылҕалаах Амма Эбэ талыы миэстэтигэр олорор абыраммыт оҕолор. Оттон кини оҕо сааһа Кэҥкэмэ үрэх тардыытынааҕы кэлим тайҕа, үрэх-үрүйэ быыстарын хабар, элбэх күөллээх сиэттиһэ сытар сыһыылар чээл күөх кырыстаах көнө хонууларын уорҕаларыгар ааспыта.
Кини 1951 сыл муус устар 8 күнүгэр Дьокуускай оройуонун Көдөһү нэһилиэгэр (1939-1950 сылларга Мархаҕа кииннээх куораттан туспа оройуон тэриллэ сылдьыбыта) Г.К. Жуков аатынан холкуос чилиэннэрэ Дмитрий Тихонович Кириллин уонна Мария Петровна Данилова дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтэ. Дьоно саастаах дьон холбоспуттар. Ийэтэ Василий Васильевич Данилов диэн 1941 сыллаахха сэриигэ ыҥырыллан баран, ол сыл өлбүт киһи огдообото, икки эмдэй-сэмтэй уолаттардаах (Баһылай, 1939 сыллаах төрүөх, Эдуард 1940 сыллаах төрүөх), сааһын ситэн эрэр Мария Дмитриевна Казанова диэн ииппит кыыстаах эбит. Ону тэҥэ ииппит дьоно Петр Петрович уонна Мария Никитична Тихоновтар бааллар эбит (Нам Таастаахтара).
Аҕата, төрүт Көдөһү киһитэ, дьоно Бөкчөкү сиригэр, Талахтаахха кыстыктаах, Туруйалаах диэн сиргэ сайылыктаах эбиттэр. Талахтаахха балай да киэҥ, «Г» буукуба курдук моһуоннаах нууччалыы дьиэ баарын аҕыс саастааҕар аҕата акка мэҥэһиннэрэ сылдьан көрдөрбүттээҕэ. Күһүҥҥү куска Дэлээйи үрэх үрдүгэр турар олохторуттан ол дойдуга бара сылдьыбыттара.
Эһэтэ Тихон Иванович онно 1910 сыллаахха, аҕата биэстээҕэр өлбүтүн, Туруйалаахха көмпүттэрин, архыып докумуонуттан 2019 сыллаахха булан турардаах.
Дьоно Ганя кэнниттэн балтараа сыл балыс Баһылайы уонна Миитэрэйи төрөтөллөр, олортон кырата Миитээ, биирин ааһан иһэн, менингииттээн өлөр, онтон биэс аҥаар сыл буолан баран төрөөбүт оһоҕос түгэҕинээҕи уолга иккистээн аҕатын аатын биэрэллэр. Ол игирэ уол өлбүтүн көмө илдьибиттэрин Ганя өйдүүр, күһүн хаардаахха сыарҕаҕа тиэйэн илдьибиттэрин кэннилэриттэн сырсан иһэн тохтообута.
Бэс Күөлэ диэн нэһилиэк киинигэр 40 суотай иэннээх киэҥ уһаайбаҕа эмиэ кэҥэс соҕус ийэтин дьиэтигэр олорбуттара. Иннигэр ампаардааҕа, суол уҥуор булуустаахтара. Хабырыыс олус сөбүлээн сылдьар, көччүйэр сиринэн чугас турар кыра арыы ойуур этэ. Хойуу титирик мастары сэргэ сиргэ диэри намылыйбыт лабаалардаах аарыма хатыҥ үүнэн турара. Онно хатаастан тахсан, тулатын көрүнэр, илин айан суолун чуҥнуур сир оҥосторо. Ол хатыҥ билигин да баар, титириктэрэ улаатан, чиргэл тииттэр буолбуттар.
Аҕата, Ганя кыра эрдэҕинэ, сылгы биригэдьиирэ этэ. Мурка диэн, тоҕо эрэ куоскаҕа дылы, дьиибэ ааттаах бэрт сымнаҕас аттааҕа. Дьиэтигэр дэҥҥэ көстөрө. Убайдара, кыһынын Маҕаҥҥа, Тулагыга үөрэнэр, сайынын окко сылдьар буоланнар, дьиэлэригэр эмиэ сэдэхтик баар буолаллара. Биирдэ аччыгый убайа Эдик массыынаны былдьаан оонньообутун ийэтэ сэмэлээбитин өйдүүр.
Эдьиийдэрэ Марина эрдэ, Ганя олох кыра эрдэҕинэ, Хатаска Захар Васильевич Ефремов диэн киһиэхэ эргэ тахсан онно олохсуйбута. Аҕыс оҕолонон, оҕолоро-сиэннэрэ билигин халыҥ аймах-уруу буолан олороллор.
ӨйГӨ хатаммыт түгэннэр
Кыра сааһын өйдөбүллэрэ олох араас түгэннэрин кытта ситимнээхтэр. Оҕо сүрэҕин-быарын манньытар эбэтэр хомотор түгэннэрэ эрэ хаалбыттар… Ол курдук, аҕата төһө да үөрэҕэ суох буоллар, Александр Пушкин Кыһыл көмүс балык туһунан остуоруйатын кэпсиирин өйдүүр. Киэһэ бииргэ утуйалларыгар сарсыарда бииргэ тураары дуу, ыытымаары дуу тарбаҕын тутан сытара. Турбута, киһитэ барбыт буолара.
Биир күһүн, убайдара хаар күрдьэ сырыттахтарына, Баһырҕас диэн ыттара соҕуруу хотон диэкиттэн биир куобаҕы эккирэтэн аҕалан, күрдьүккэ түһэрэн туппутугар, хаһыы-ыһыы, үөрүү-көтүү буолбуттара оҕо мэйиитигэр хатанан хаалбыт.
Ол саҕана итирик киһини мээнэ көрбөккүн. Арай биирдэ сайын уулуссаҕа аҕата кырачаан Ганяны көтөҕөн таһынааҕы ыалтан кэлэн истэҕинэ, итирик Сүөдэр Куолаһап аҕатын кытта боруоктаһан уолуктаспыттара. Онтон син киэр барбыта…
Кини кыра эрдэҕинэ оонньуур суох буолан, бэйэтэ эбэтэр дьоно мастан, уҥуохтан, сылгы туйаҕын соһуллар гына инниттэн үүттээн оҥорбут оонньуурдардаах этэ. Сайын талаҕы, титириги миинэ сылдьан, аттаах буола оонньууллара. Кыһын дэҥҥэ көстөр хордуоҥкаттан ат кырыйан, ону мас сыарҕатыгар көлүйэ сатаан мучумааннанара. Кыратыттан ханнык эмэтик да буоллар уруһуйдуура эбитэ буолуо, ата син майгынныыр курдугун өйдүүр. Аҕата уһанарга эрдэттэн уһуйбута. Кылгас быһах эрбиилээҕэ, куораттан аҕалбыт, хаалаах курга иилиллэр (саҥа үөдүйэн эрэр кэмэ буолуохтаах) чохороон сүгэлээҕэ. Дьиэ иһинээҕи быһахтары астыммакка, аҕата кэлэрин кэтэһэн, кини сытыы быһаҕынан туттара. Ол сылдьан, хаҥас сөмүйэтин улаханнык быспыта, чэрэ билиҥҥэ диэри биллэр. Убайа Эдик: «Билигин итинэн оһоҕоһуҥ тахсыа», – диэн куттаабытын кырдьыктана сыспыта. Кыһыҥҥы өрөбүлгэ убайдара кэлэ сылдьан мас буулдьанан эстэр эрэһиинэ сомуоктаах бэстилиэт оҥорбуттара. Сэттэтин туолан баран, ону үтүктэн бэстилиэт оҥостубута. Уоһун үүттүүргэ, туох да үүттүүр тэрил суох буолан, туоһапка чуумпурун оһох уотугар кытарда-кытарда сиэтэн үүттүү сатыырын бу баар курдук өйдөөн хаалбыт. Тоҕо эрэ, улахан дьон суох буолан эбитэ дуу, ким да буойбат этэ. Үүттээһинэ сыыһа баран, үөһэнэн тахсыбытын көннөрө сатыыра…
Аҕалара оҥорбут мас көлүөһэлээх, оҕону соһор кыра тэлиэскэлээх этилэр. Онно быраатын Миитэни олордон баран, доҕотторунуун чугас эргин алаастары-сыһыылары кэрийэллэрэ. Дьоҕойон, Ганя чохороонун куругар иилинэ сылдьара.
Кыракый дэриэбинэ оҕолоро үс сиргэ тохтоон оонньуур идэлээхтэрэ. Былыргы буойуна сиригэр (Хабырыыс аҕата Дмитрий Тихонович сэрии кэнниттэн холкуоска бэрэссэдээтэллээн олорон «Джугджурзолотоснаб» тэрилтэ Бүлүүттэн аҕалбыт субан сүөһүтүн мэччитэр уонна күһүн өлөрөн туттарар эбит), онно сүөһүнү ыйыыр-астыыр «туруйалар» баалларыгар хатааста, хачыаллыы оонньууллара. Илин диэки Суппуҥҥа, ыһыахтыыр сирдэригэр, уонна буойуна кэннигэр көнө баҕайы сэбирдэх оттоох хонууга эмиэ бу Өнньүөс оҕолорун курдук үҥкүрүйэ-күөлэһийэ оонньууллара.
Биирдэ сааскы ылааҥы күн аҕата, улахан уолаттарын кытта мас эрбии сылдьан, Ганяны Уйбаныап Тиэхээстэн быһаҕын ыллара ыыппыта. Ганя арҕаа дьиэҕэ тиийэн, быһаҕы ылан баран (тоҕо эбитэ буолла, кыына суоҕа), аҕатын үтүктэн этэрбэһин сототугар уктан баран, сүүрүүнэн кэлэн биэрэн сэмэлэммитэ. Ити бастакы сэмэлэниитэ этэ, ону улаханнык аахайбатаҕа, кырата бэрт эбитэ буолуо.
Биирдэ күһүн холкуос идэһэ сиир кэмигэр кыра оҕолор, остуолба күрүө үрдүгэр сааскы тураах курдук кэккэлэһэ олорон, сэмсэ биэрэллэрин кэтэспиттэрэ. Үлэни салайа сылдьар Хомпоот оҕонньор, сотору ыҥыртаан ылан, кыра-кыра сэмсэ эт туттартаабытын дьиэлэригэр кэлэн оһох чанчыгар сыһыаран, саллан сиэбиттэрин өйдүүр.
Биэһигэр-алтатыгар диэри дэриэбинэҕэ, аҕыйах да буоллар, оҕо аймах син баара. Онтон «Дьокуускай» совхоз тэриллэн, дьон Маҕаҥҥа көспүттэрэ. Онон аҕыйах ыал хаалбыта.
Кыра сырыттаҕына, дэриэбинэ арҕаа өттүгэр ойуур саҕатыгар дьиэлээх Мухоплевтар диэн ыал бааллара. Хас да уол баарыттан Ганя Ньукулай диэн уолу батыһа сылдьара, киһитэ хаартыскаҕа түһэрэр этэ. Биир киэһэ хараҥа хоско олорон хаартыска бэчээттээбиттэрэ. Сотору ол ыал көһөн барбыттара. Бастакы бэйэтин өйдүүр хаартыската, бука биэстээҕэр эбитэ буолуо, Ньукулай Мухоплев Черноградскайдар ампаардарын ааныгар түһэрэн оҥорбут күлүгэ.
Дьабараны бултаһыы эмиэ ол кэмҥэ саҕаламмыта. Чугас эргин хонууларга, Юра Феоктистов быһыылаах этэ, хапкааннаан дьабара туттаран, ону сүлэрин өйдүүр.
Сэттэлээҕэр саас аҕата куораттан «Школьник» диэн бэлисипиэт атыылаһан таһааран, ону миинэ үөрэнии араллаана буолбуттааҕа. Сотору үөрэнэн баһылаабыта, кинини сэргэ быраата уонна атын икки-үс оҕо эмиэ үөрэммиттэрэ.
Биир үтүө күн ортото аҕата «тимир» аттаах киһиэхэ:
– Өтөхтөрү баран көрөн кэл эрэ, аттар бааллар дуо? – диэн уола төһө толоругаһын тургутан көрөр санаалаах, сорудах биэрбитэ.
Хабырыыс түргэн «айанынан» сыһыыны туораан иһэн, кыра эниэ кэлбитигэр бытааран, бэлисипиэтин тэппитинэн кыайан тахсыа суоҕун билэн, анньан тахсыан санаата буолбакка, ол эргин эргийэ сылдьан хатааһылыы түһээт, төннөн кэлбитэ.
– Суохтар, – диэн санаатыгар оҕустарбакка да эппитэ.
Аҕата, тэйиччиттэн көстөр сири, көрөн турбут буолан, улаханнык хомойбутун биллэрбитэ.
– Киһи да бөҕөҕүн, – диэбитэ, кэлэйэн киэр хайыспыта.
Хабырыыс мах бэрдэрэн, тугу да гыныан булбакка, биир сиргэ хараҕаланан хаалбыта. Ол курдук сымыйалаабытыттан олус сааппыта, кыбыстыбыта. Ити сэттэ саастааҕар олоҕор аан маҥнай буолбут бэлиэ түгэн этэ. Онтон ыла «Аны хаһан да албыннаабат, сымыйалаабат буолуом, ханнык баҕарар сорудаҕы хайаан да ситэри толорорго дьулуһуом!» диэн бэйэтигэр кытаанах сорук туруоруммута. Ол соругун күн бүгүнүгэр диэри толорон кэллэ.
Оскуолаҕа киириэн иннинэ син уоҥҥа диэри ааҕара эбитэ буолуо, оттон буукуба диэни билбэтэ.
Маҕаҥҥа киириэ биир күн иннинэ:
– Уолгутугар биир да буукубаны үөрэппэтигит, – диэн ийэтэ Эдиккэ мөҕүттүбүтэ.
Ол киэһэ убайа «а» буукубаны үөрэппитэ. Оннук билиилээх ньолобуой кылааска киирбитэ. Нөҥүө сылыгар ол кылаас суох буолбута.
Аты кытта быһылааннар
Хабырыыс адьас кыра сааһыттан акка сыстаҕас этэ. Арааһа, биэстээҕэр-алталааҕар эбитэ буолуо, аҕатынаан лесхоз тэрилтэтин Орлик диэн атынан (аҕата саҥа лесхозка үлэлээн эрэр кэмигэр) куоракка киирбиттэрэ. Ханна эрэ сылдьан наадаларын ситэн баран, аҕата биир табаарыһынаан аттарын массыына икки көлүөһэтэ олордуллубут таратаайка тэлиэгэҕэ көлүйэн баран, тоҕо эрэ аэропорка айаннаабыттара. Тиийэн, аэропорт уһун мас дьиэтин иннигэр киэҥ тэлгэһэҕэ аттарын остуолбаҕа баайан баран, дьоно сотору тахсыах буолан, ханнык эрэ дьиэҕэ киирбиттэрэ. Ол кэмҥэ дьиэ кэнниттэн ДТ-54 тыраахтар бирилээн тахсыбытыгар ата сиргэнэн, көнтөһүн быһа түһэн, ыстанан кэбиспитэ. Хабырыыс, тыа оҕото, төһө да кыратын иһин, сарылаабытынан муоһа үрдүгэр түһэн тохтото сатаабытын тулутуо дуо, ата дьиэни эргийэ сүүрэн төттөрү тахсан истэҕинэ, хата, биир нуучча киһитэ ойоҕостон утары сүүрэн кэлэн тохтотон абыраабыта.
Орлик урут Жуков аатынан холкуостан лесхозка бэриллибит уончалаах ат этэ. Күөх буулуур дьүһүннээх, орто уҥуохтаах, бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх түргэн айаннаах, урут хас да киһини эчэппит, ол иһигэр аҕатын уҥа илиитин тоһуппут халыан соҕус сылгынан биллэрэ. Ол да буоллар эрэйэ суох көлүллэр, мииниллэр, оҕону сэнээбэт истигэн майгылааҕа. Орлигы кытта Хабырыыс быһылаана элбэх этэ… Эмиэ ити сыл сайын от үлэтин эрэ иннинэ, аҕата хамнаһын ылан ас атыылаһа куоракка киирэн, Орджоникидзе уулуссатыгар олорор лесхоз биир салайааччытыгар түспүттэрэ. Хоно сытан дьыалаларын ситиһэн баран, төннөллөрүгэр балай да аһааһыннаах атаарыы буолбута. Аһылык кэнниттэн тахсан Петровскай уулуссатынан айаннаан иһэн, аҕата утуйан хаалбыта. Кыракый Хабырыыс тэлиэгэ иннигэр атаҕын аллара намылытан олорон атын муоһалаан, Маҕанныыр эргэ суолга тахсыахтааҕа. Куйаас баҕайы өрөбүл күн, мас дьиэлэр тастарыгар оҕо-дьахтар, ыт-кус элбэх этэ, таҥас эҥин сууйаллар быһыылааҕа. Суолу туора ханааба хаспыттарын өйдөөн көрбөккө айаннаан иһэн, арай биирдэ өйдөөбүтэ, аллара көтөн эрэрэ… Ат сиргэнэн эмискэ тарпыт быһыылааҕа… Дьахталлар хаһыыларын-ыһыыларын, аҕатын мөҕөллөрүн бу баар курдук өйдүүр.
Тоҕустааҕар-уоннааҕар эбитэ буолуо, аҕатынаан дьиэлэриттэн тэйиччи Сыгынахтаах диэн күөллээх сиргэ отууга хоно сытан оттууллара. Атырдьах ыйын бүтэһик күннэригэр аҕата уола оскуолаҕа барыар диэри мунньуутун бүтэрээри харбыалаһа сылдьара. Хабырыыс Орлигынан мустарара, аҕата бугуллуура, икки күнүнэн бүтэриэхтээхтэрэ. Киэһэ хойукка диэри үлэлээн баран, иккис күннэригэр эрдэ баҕайы туран, чэйдии охсоот, ходуһаларыгар киирбиттэрэ. Силбик, туман бөҕө турара, от сииктээх буолан, аанньа мунньуллубата. Орлик сарсыарда ситэ мэччийбэккэ, наар от хаба сылдьара. Хабырыыс аҕатыттан тэйиччи илин баска мустарара. Ол сылдьан, хаҥас атаҕынан автоматын тэбээри, утуктаан буолуо, сыыһа үктээн, мунньар анныгар түһэн хаалбыта. Көхсүгэр үс тиис хам түһэн, кыайан турар кыаҕа суоҕа. Хата, ата аччык буолан, аһыы турара. Хабырыыс хаһыытыы сатыыра да, аҕата ыраах күлүгэ эрэ көстөрө. Онтон дьэ истэн, сүүрүү бөҕөнөн кэлэн быыһаабыттаах. Туруорбутугар, хата тугун да өлөрбөтөх этэ.
– Утуйа сылдьаҕын… – аҕата кыратык мөҕүттүбүтэ эрэ.
Киэһэ ийэлэригэр кэпсиир:
– Бэҕэһээ киэһэ маарга туруйалар саҥарсар этилэр, киһим хаһыытыырын ол туруйалар кэлэн түһэн хаһыытаһаллар диэн көрө сатыыбын. Онтон уолум мунньарын үрдүгэр суоҕун көрөн, дьэ, сүүрдүм…
Хабырыыс, айыыһыттара араҥаччылаан, быһылааннардаах түгэннэри эчэйбэккэ аһарталаабытын иһин, кэлин үрдүк айыыларга махтана саныыра. Оччотооҕу оҕо кыра сааһыттан, аҕата такайыытынан, акка сыстаҕас, үлэҕэ дьулуурдаах буола улааппыта билиҥҥи үлэтин күчүмэҕэйдэригэр көдьүүһэ олус улахана.
Булка сыстыы
Аҕата булчут киһи этэ, сүнньүнэн улахан булка сылдьара, онно анаан ыттардааҕа. Тэрийэр дьоҕурдаах, сири-уоту, булт араас ньыматын, албаһын үчүгэйдик билэр буолан, дьон кинини кытта сылдьаллара. Куораттан элбэх биллэр-көстөр дьон (суруйааччылар, тэрилтэлэр салайааччылара, о.д.а.) эмиэ кинилиин алтыһаллара, булка сылдьыһаллара.
Холкуоска кыылы (тайаҕы) бултуулларыгар, кини куруук салайар эбит, онно Семен Семенович Тимофеевы кытта сылдьарын олус үчүгэйдик саныыр этэ. Тимофеев кинитээҕэр арыый эдэр киһи, холкуос суоччута, олус бэргэнник ытарын өйдөөн хаалбыт. Кини сэрии толоонугар геройдуу охтубута.
Аҕата сэттэ саастаах уолу саас ботуруон иитэригэр көмөлөһүннэрбитин бу баар курдук өйдүүр. Саас ыам ыйын саҥатыгар, ампаар иннигэр олорон, бөстүөн саайарга, доруобунньугу мээрэйдээн кутарга, быыһын симэргэ үөрэппитэ.
Аҕыс саастааҕар ньолобуой кылааһы бүтэрэн, бу күһүн дьоно көһөн тахсыбыт сирдэригэр Чочуобунаҕа тахсыбыта. Сарсыныгар быһыылааҕа, аттарын мэҥэстэн Таҥхайынан, Атамай Сурдунан Мэндигигэ тиийэ сылдьыбыттара. Таҥхайга биир атыыр моонньоҕон күөл кытыытыгар олорорун, атынан үөмтэрэн киирэн, ытан ылбыттара. Мэндигигэ андыга сытыахтаахтар, онно тиийэн аҕата мончууктарын уурбут сирин, тыытын, дурдаларын көрбүтэ. Чэйдииллэригэр аҕата моонньоҕонун үргээн, мас үтэһэ оҥорон, чоххо үппүтэ. Уокка буолбакка, чоххо үтүллэр диэн тоһоҕолоон үөрэппитэ. Онтон ыла Хабырыыс бэйэтэ ханнык баҕарар эти, балыгы чоххо үтэр буолбута, дьон сыаналыырынан сатыыр курдуга.
Ол саас анды булда Хабырыыс буруйунан табыллыбатаҕа. Тулагыттан аҕатын доҕоро Баһылай Прокопьев Хабырыыстан икки сыл аҕа уолунаан Гошалыын тахсыбыттара. Саҥа бултаан иһэн, биир сарсыарда, дьонноро өтөххө тахсыбыттарын кэннэ, уолаттар арҕаа отууга саҥа туран, кэпсэтэ олорбуттара. Тоҕо эбитэ буолла, Хабырыыс аҕатын саатын ылан, мончууктарын кыҥаан көрөрө, онтон сомуогун туруорааччы буолбута. Уола отуу тас өттүгэр туора соҕус турара. Онтон аргыый аҕай сомуогун түһэрээри төлө тутан кэбиспитэ. Саа тыаһыырын кытта Гоша хаһыыра түспүтэ, Хабырыыс онтон куттанан, сарылааһын бөҕө буолбута. Дьон сырсан киирэн, уолу көтөҕөн таһаарбыттара. Миитэрэй Яковлев атынан Маҕаҥҥа ыстаннарбыта. Ол күн бөртөлүөт кэлэн, Гошаны аҕатын кытта илдьэ барбыттара. Бултаан бүттэхтэрэ ол, хата, уҥуоҕун таарыйбатах, буутун тас өттүн бааһырдыбыт этэ.
Эһиилигэр андыга куораттан Бүөтүр Иванов диэн биллэр адвокат, куорат тойоно Николай Терешкин, лесхозка аҕата бииргэ үлэлиир киһитэ Миитэрэй Яковлев–Халбаа буолан сыппыттара. Миитэрэй Хабырыыс аҕатынаан арҕаа дурдаҕа, анды барар сиригэр, Ньукулайдаах Бүөтүр орто турдаҕа сыппыттара. Илин, өтөх анныгар туспа, Миитэрэй Семенов–Маҥкылдьыс сытара. Ону кэпсэтэн, булт кэмэ ортолообутун кэннэ, киниэхэ Ньукулай Терешкин олорсубута.
Ол саас аҕатын доҕоро, быраас Е.Н. Андреев хороччу улаатан эрэр уолун Володя 28 калибрдаах биир уостаах саатын Хабырыыска биэрбитин, аҕата таһаарбыт этэ. Онон ол сааскы андыга Хабырыыс саалаах сылдьыспыта. Былырыыҥҥы түбэлтэ туһунан кинини ким да хомуруйбат, саҥарбат этэ.
Биирдэ уон аҕыс анды кэлбитин барытын ылбыттара. Ол иннинээҕи күн Хабырыыс бырааттарыныын, аҕыһыгар сылдьар Баасканы уонна түөрдүгэр сылдьар Миитээни илдьэ кэлэн, кыра уол иһирдьэ, улахаттар дурда кэннигэр хоммуттара. Сарсыарда дьоно өтөххө тахсан чэйдии олордохторуна, кыра уол, хараҕын кип-киэҥинэн тэрбэччи көрбүтүнэн, сүүрэн аҕылаан-мэҥилээн киирбитэ.
– Аҕаа, ити… итиннэ ууга тураахтар түстүлэр…
– Оо, тураахтар буолаахтаан, оҕом хата, киһи баар буолан, кэлэн биллэрдэҕэ… Чэйиҥ, киирэ охсуоҕуҥ! – сонуну истэн, эмискэ сүүрүү-көтүү буолбута.
Аҕата саата суох, тыынан хабырыйа киирбитэ, онон Халбаа икки саанан ыппыта. Ньукулай уолаттар дурдаларыгар киирэн ытыспыта. Маҥнай кэлиилэригэр бастакы андыны түһэрбиттэрэ, онтон иккилиини-үстүүнү түһэрэн барбыттара. Хабырыыс 28-таах саатынан эмиэ ытыһан хаалара. Элбэх хойомуун баара, олор сарсыныгар соҕуруу кытыл кутатын анныгар мустубуттарын, Ньукулай үөмэн киирэн, «Симсон» саатынан элбэҕи өлөрбүтэ.
Бу иннинэ биир куһаҕан ардахтаах-тыаллаах күн, арааһа, Саар Көстөкүүн саҕана буолуо, Халбаа сарсыарда дьиэтиттэн кэлэн, маннык күҥҥэ туох көтөр үһү диэн, күнүстэн киэһэ арҕаа дурдалар бары утуйан хаалбыттара.
Киһи хаһыытаан уһугуннартаабыта.
– Анды бөҕөтө түспүтүн ыппатыгыт дии… – Ньукулай тыынан кэлэн күлэ турар эбит.
– Эс, ама даҕаны… – Миитэрэй итэҕэйбэт.
Хабырыыс ойон туран көрбүтэ, кырдьык, тыыга анды бөҕө сытара, аахпыта уон биир эбит…
– Бүөтүр биирдэ өйдөөн көрбүтэ, дурдатын уҥа өттүгэр кута саҕатыгар икки куоҕас баар буолбут, ону кыҥастаһа олорбут, – Ньукулай чэйдии олорон кэпсиир. – Арай, ол олордоҕуна, эмискэ үөс мончуугун иннигэр андылар түһэн барылаабыттар. Түһээт, охсуһан, тыһыларын күөйэн чөмөхтөһөллөрүн кытта, үс кольцолаах «саабыйарынан» ыппытыгар, андылара долгун быыһыгар тимис гынан хаалбыттар, биир эрэ умса-умса, дайа-дайа биһиэхэ кэлбитин ытан ыллыбыт. Онон уон андыны биирдэ ытан кэбиспит.
– Ок-сиэ, үчүгэйдик даҕаны таба туппут… – Миитэрэй сөҕөн саҥа аллайар.
– Этимэ даҕаны, убайыҥ оннук киһи.
Бүөтүр трофейнай «Зауэр, три кольца», быраата Миитэрэй саҥа «Зауэр, четыре кольца», Ньукулай «Симсон» саалаах этилэр. Аҕата ыарахан баҕайы ыйааһыннаах, таһынан сомуоктаах ТОЗ саалааҕа. Хабырыыс дьоно кэпсэтэллэриттэн өйдөөн хаалбыта, эргэ «зауэр», төһө да уоһа хаһыллыбытын үрдүнэн, саҥатааҕар тэбэринэн ордук эбит этэ…
Бэс ыйын уонугар булт кэмэ бүтэн, үллэстиигэ түөрт киһи тоҕустуу андыга, Маҥкылдьыс уонна Хабырыыс өлүү аҥаардыыта диэн биэстии андыга тиксибиттэрэ. Ити Хабырыыс тоҕус саастааҕар дьиэтигэр аҕалбыт бастакы улахан булда этэ. Маҥнайгы кустарын бэйэтэ ити сыл күһүнүгэр Таба Охтубукка өлөрбүтэ.
Биир үтүө күн тэлиэгэлээх атынан үһүө буолан кустуу диэн Бөкчөкү сиригэр барбыттара. Бу сырыыга айан суолунан буолбакка, Кус Төрөөбүттэн арыый соҕуруунан – Оноҕоһунан, Кулун Оонньообутунан, Тааланан, Ньылаххайынан (Наталья Харлампьева дьонун олохторунан), Таба Охтубут икки, Кулуһуннаах икки ардыгар тохтоон кустуур буолбуттара.
Отууламмыт сирдэриттэн аҕата ыалдьытын илин Ынах Алааһынан Ньылаххайга ыыппыта. Хабырыыһы Таба Охтубукка кулуһун быыһыгар киирэн куста манаа диэн соруйан баран, бэйэтэ арҕаа Кулуһуннаахха киирбитэ. Бу чугас-чугас, биир-үс биэрэстэ иһинэн сытар күөллэр.
Хабырыыс уутун хотугулуу-илин өттүгэр кулуһун быыһыгар киирэн олорбута. Дьонун саалара сотору тыаһаан, кустар төттөрү-таары көтөн барбыттара. Өр буолбакка уутугар, үөр чыккымай кэлэн түспүтэ. Сүрэҕэ төһө да бип-битигирэс буола түстэр, хас да куһу хоһулаһыннаран баран ыппытыгар икки кус тута өлбүтэ. Хабырыыс, курданарыгар диэри дириҥ ууга бокуойа суох киирэн, кустарын ылбыта. Салгыы кус түспэтэҕэ, дьоно кэлиилэрин икки кустаах үөрэ көрсүбүтэ.
Аҕата өлбүт сылыгар алтынньыга Тулагыттан Маҕаҥҥа бараары, итирик киһини кытта матасыыкылга олорсон иһэн, кумахха бырахтаран атаҕын тоһуппута. Балыыһаҕа гиипсэ туруортаран баран, Саҥа дьылга диэри Чочуобунаҕа дьонун кытта олорбута. Сэтинньигэ диэри гиипсэтин өлүү-өлүү устан, ахсынньыга дьиэтиттэн чугас куобахха туһахтыыр буолбута. Биир эмэ куобах иҥнибитин сиэҥ сиэбэтэҕинэ, син бултуйбут курдук сананара.
Саас бултуом диэн оҥосто саныы сырыттаҕына, учуутала Зинаида Николаевна Попова суругунан ыҥыртаран ылбыта. Инньэ гынан үөрэнэ киирбитэ уонна үһүс чиэппэри биир үстээх, сылы үчүгэйдик түмүктээбитэ.
Аҕата өлүөн иннинэ доҕотторугар уолбар саата ылан биэрээриҥ диэн харчы хаалларбыт эбит. Ол саҥа ИЖ-58 калибрдаах саа киниэхэ 15-ҕэр тиксибитэ. Куобах мэнээгин саҕана ол саатынан бултаабыта, уон аҕыстааҕар бастакы тайаҕын охторбута. Аҕатын доҕоро Бүөтүр Уйбаныап диэн оҕонньору кытта олус тапсан элбэхтик бултаабыттара. Күтүөтэ Ньукулай Ээбиристэби кытары матасыыкылынан сири-сибиири барыыллара.
Тумарча
Чолбон. – 2022. – №3, 5