Саха бас-көс дьоно былыр-былыргыттан норуот барҕарыытын түстээри, тирээн турар кыһалҕалары быһаараары түмсэр, сүбэлэһэр, мунньахтыыр, улахан сугулааннары тэрийэр үгэстээхтэрэ. XIX–XX үйэлэр кирбиилэригэр ол үгэһи саха интеллигенцията салҕаан съезтэри, сүбэ мунньахтары уонна көннөрү да көрсүһүүлэри тэрийэллэр. Ол түмсүүлэр сорохторо хаартыскаҕа түһэриллэн үйэтийбиттэрэ кэрэхсэбиллээх. Холобура, 1912 сыллаах Романовтар династиялара 300 сылын көрсө ыытыллыбыт Туспа урдус-сахалар съезтэрин делегаттарын, кыттыылаахтарын уонна ыалдьыттарын хаартыската киэҥник биллэр. Ол эрээри, 1917–1919 сыллары кэрэһилиир хаартыскалар суохтарын тэҥэ эбэтэр чинчийээччилэр харахтарын далыгар үчүгэйдик киирэ иликтэр. Дьиҥэр, историктар суруйалларынан, ыраахтааҕы былааһа уонна сэбиэскэй былаас икки ардыларынааҕы быыһык кэмҥэ саха интеллигенцията дьоһуннук сомоҕолоһон, күүрээннээхтик үлэлээн-хамсаан ааспыта.
Бу хаартыскаҕа түбэһэ түһүөхпүттэн өр ирдэһэн үчүгэй хаачыстыбалаах дьиҥ бэйэтин экземпляра Ем. Ярославскай аатынан Саха холбоһуктаах судаарыстыбаннай музейын фондатыгар хараллан сытарын булбутум уонна хаартыскаҕа кимнээх түспүттэрин сирийэн үөрэтэн барбытым, онуоха бииргэ үлэлэһэр кыраайы үөрэтээччилэрбин кытыарбытым. Хаһан, ханна уонна ким түһэрбитэ ыйыллыбатах. Суруйааччы Гаврил Андросов бу хаартысканы тута 1917–1919 сыллардааҕы диэн сабаҕалаабыта. Матырыйаалбын бэлэмнии сырыттахпына, кини бу хаартысканы бастакы гильдиялаах атыыһыт, бочуоттаах туспа урдус, бөдөҥ меценат Николай Осипович Кривошапкин «Саха аймах» культурнай-сырдатар уопсастыба суотугар 100 тыһыынча солкуобайы сиэртибэлиир кэмигэр 1917 сыллаахха түспүт буолуохтарын сөп диэн быһаарар. Хаартыскаҕа XIX–XX үйэлэр кирбиилэринээҕи саха бэлиэ дьоно түспүттэр. Барыта 89 киһиттэн 53-һү чопчулаатым. Көрөн баран чинчийээччилэр, кыраайы үөрэтээччилэр, аймахтара билэн эрэдээксийэҕэ эбэтэр тус бэйэбэр тахсан биллэриэхтэрэ диэн эрэнэбин.
1-кы кэккэҕэ хаҥастан уҥа: 3. Варвара Иннокентьевна Говорова (Осипова, Кулаковская), саха дьахталларын хамсааһынын биир лидерэ, Дьокуускайга маҥнайгы сахалыы оҕо уһуйаанын сэбиэдиссэйэ; 4. Гавриил Васильевич Ксенофонтов (1888–1938), политика уонна уопсастыба деятелэ, история, этнография хайысхатыгар чинчийбит учуонай, Бүтүн Арассыыйатааҕы учредительнай мунньахха Саха уобалаһын депутата, Сибиир уобаластааҕы думатын чилиэнэ, Саха уобалаһын земскэй мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ; 5. Прокопий Алексеевич Винокуров–Куоҕас Борокуопай (1923 с. өлбүт), тыйаатыр деятелэ, өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи саха үөрэнэр ыччатын лидердэриттэн биирдэстэрэ, Өймөкөөн улууһун тэрийээччи, «Манчаары» культурнай-сырдатар уопсастыбаны тэрийсээччи; 6. Николай Осипович Кривошапкин (1837–1926), меценат, маҥнайгы гильдиялаах атыыһыт; 7. Дария Семеновна Кривошапкина (Слепцова)–Үтүө Даарыйа (1925 с. 44 сааһыгар өлбүт), Н.О. Кривошапкин үһүс кэргэнэ; 8. Мария Спиридонова, атыыһыт, меценат К.Д. Спиридонов кэргэнэ; 9. Евдокия Ефимовна Обутова-Дуунньа Маама, саха дьахталларын хамсааһынын кыттыылааҕа, «Холбоско» уһуннук үлэлээбит саха бастакы кооператор дьахтара; 10. Афанасий Петрович Рязанскай (1873 с.т.), Амма улууhун тэрийбит бастакы кулуба, ВЯОНУ чилиэнигэр кандидат, Саха АССР Сир оҥоруутун наркоматын коллегиятын чилиэнэ; 11. Федор Маркович Слепцов, Мэҥэ улууһун Тараҕай нэһилиэгин сис баайа; 12. Иван Семенович Турантаев–Аадырыс Суруксут (1890 с.т.), учуутал, ВЯОНУ хааччыйыы отделын сэбиэдиссэйэ.
1-кы А кэккэ: 1. Дмитрий Михайлович Никифоров–Дабайааҥкы (1883–1965), сахалартан бастакы үөрэхтээх муосчут, ССРС худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, «Саха саҥата» сурунаал эрэдээктэриттэн биирдэстэрэ; 2. Гавриил Иванович Готовцев–Айанньыт Уола (1900 с.т.), учуутал, Байаҕантай улууһун ревкомун бэрэссэдээтэлэ, үрүҥ хамсааһын кыттыылааҕа; 3. Дмитрий Филиппович Галактионов (1841–1921), Бороҕон улууһун кулубата, Лөгөй церковнай-приходскай оскуолатын бочуоттаах блюстителэ; 5. Полина Николаевна Слободчикова (1925–1926 сс. өлбүт), Илин Хаҥаластан төрүттээх, саха бастакы агронома М.Ф. Слепцов кэргэнин Ульяна Николаевна балта; 6. Михаил Андреевич Константинов–Тумарча, учуутал, чинчийээччи, кооператор, Саха киин ситэриилээх кэмитиэтин уонна «Манчаары» культурнай-сырдатар уопсастыба бырабылыанньатын чилиэнэ; 9. Анна Торговкина, саха бастакы лүөччүгэ А.Н. Торговкин аймаҕа буолуон сөп; 11. Феня Федоровна Корнилова (Ракоши) (1904–1980), саха дьахталларын хамсааһынын уонна культурнай-сырдатар уопсастыбалар кыттыылаахтара, Коммунист ыччат интернационалын (КИМ), Коминтерн үлэһитэ, ССРС суутун уонна прокуратуратын үлэһиттэрин идэлээх сойууһун бэрэссэдээтэлэ, Венгрия коммунист партиятын баһылыга Матьяш Ракоши кэргэнэ; 12. Нина Алексеевна Широких (1903–1947), учуутал, культурнай-сырдатар уопсастыбалар кыттыылаахтара, А.Д. Широких кыыһа; 13. Татьяна Трофимовна Павлова (Крюкова), Т.В. Павлов атыыһыт кыыһа, Соҕурууҥҥу Саха сиринээҕи сэбиэскэй былааһы утары этэрээт ыстаабын начальнига Л.Е. Крюков кэргэнэ буолуон сөп; 14. Василий Иннокентьевич Новгородов–Чинэкэ (1897–1941), учуутал, эмигрант, ВЯОНУ оһуобай делегациятын уонна бастаанньыстар Хотугу этэрээттэрин силиэстийэлиир хамыыһыйатын чилиэнэ.
2-с кэккэ: 2. Елена Хохолова, Өлүөхүмэттэн төрүттээх учуутал; 3. Роман Федорович Кулаковскай (1890–1939), уопсастыба деятелэ, Саха киин ситэриилээх кэмитиэтин чилиэнэ, Саха АССР Ис дьыалаҕа наркома буола сылдьыбыт, Саха сиринээҕи киин быыбардыыр хамыыһыйа бастакы салайааччыта; 4. Афанасий Иннокентьевич Говоров–Ленскэй (1894 с.т.), учуутал, ВЯОНУ бэрэссэдээтэлин солбуйааччы уонна чилиэнэ, Саха уобалаһын земскэй мунньаҕын гласнайа уонна сэкирэтээрэ; 5. Николай П. Гермогенов, Саха уобалаһынааҕы уопсастыбаҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтин толорор бүрүөтүн уонна «Саха аймах» культурнай-сырдатар уопсастыба бырабылыанньатын чилиэнэ, Саха федералистарын үлэһит сойуустарын салайааччыларыттан биирдэстэрэ, атыыһыт Г.В. Никифоров–Манньыаттаах Уолун бирикээсчигэ; 6. Федор Григорьевич Дьяконов, уопсастыба деятелэ, учуутал, Тыа хаһаайыстыбатын куурустарын бастакы преподавателларыттан биирдэстэрэ; 7. Роман Иванович Оросин (1892–1922), политика уонна уопсастыба деятелэ, саха интеллигенциятын лидердэриттэн биирдэстэрэ, Дьокуускай куорат земскэй быраабатын бэрэссэдээтэлэ, губревком сир салаатын сэбиэдиссэйэ, Саха федералистарын үлэһит сойуустарын сэкирэтээрэ; 8. Иван Егорович Васильев–Моччуука (1921 с. ытыллыбыт), өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи саха үөрэнэр ыччатын түмсүүтүн салайааччыларыттан биирдэстэрэ, учуутал, земствоҕа, кооперацияҕа, культурнай-сырдатар түмсүүлэргэ үлэлээбит; 9. Тарах Афанасьевич Слепцов (1894–1921), «Саха омук» культурнай-сырдатар уопсастыбаны тэрийсээччи, «Олунньутааҕы саагыбар» биирдэстэринэн ааттанан ытыллыбыт; 10. Гавриил Ионович Эверстов, кыһыл партизаннар этэрээттэрин хамандыыра, сэбиэскэй үлэһит, Дьокуускайдааҕы уонна Бүлүүтээҕи педтехникумнар дириэктэрдэрэ, учуутал; 11. Фекла Алексеевна Сокольникова (1923 c. өлбүт), театр артыыһа, К.А. Сокольников балта, П.А. Ойуунускай бастакы кэргэнэ; 15. Асклипиодот Афанасьевич Рязанскай (1898–1968), уопсастыба деятелэ, публицист, суруналыыс, эмигрант, өрөбөлүүссүйэ саҕанааҕы саха үөрэнэр ыччатын лидерэ, бастаанньыстар Өлүөнэтээҕи этэрээттэрин ыстаабын начальнига, үрүҥ аармыйатын хорунжийа чыыннаах; 17. Степан Николаевич Черемкин (1891 с.т.), учуутал, ВЯОНУ үлэһитэ.
3-с кэккэ: 2. Кузьма Осипович Гаврилов–Тыа Оҕото (1890–1938), уопсастыба деятелэ, суруйааччы, кооператор, экономист, Саха уеһынааҕы земскэй мунньах гласнайа, «Холбос» кооперативтар сойуустарын төрүттээбит бастакы бэрэссэдээтэл, Бүтүн Арассыыйатааҕы киин ситэриилээх кэмитиэккэ Саха АССР быстах бэрэстэбиитэлистибэтин чилиэнэ; 3. Георгий Федорович Андреев (1889 с.т.), уопсастыба деятелэ, учуутал, кооператор, Саха киин ситэриилээх кэмитиэтин чилиэнэ, «Холбос» кооперативтар сойуустарын бырабылыанньатын бастакы састаабын чилиэнэ, Дьокуускай куораттааҕы норуот үөрэҕириитин салаатын сэбиэдиссэйэ; 5. Иосиф Моисеевич Саввин-Кыппыайап (1928 с. ытыллыбыт), бастаанньыстар, конфедералистар этэрээттэрин хамандыыра; 7. Георгий Дмитриевич Шепелев, учуутал; 10. Григорий Кириллович Андросов–Луохтуур Кириисэ (1888–1940), биэлсэр, Саха киин ситэриилээх кэмитиэтин тэрийэр отделын сэбиэдиссэйэ, Саха АССР Доруобуйаҕа харыстабылын наркоматын үлэһитэ; 11. Алексей Никифорович Никифоров, Илин Хаҥалас улууһун II Тыыллыматыттан төрүттээх, Э.К. Пекарскай тылдьытыгар үлэлэспит; 12. Вонифатий Григорьевич Слепцов (1901–1936), фотограф, фольклорист, поэт, худуоһунньук, идэтийбит саахыматчыт, Саха АССР саахымакка кыайыылааҕа, Таатта баайа В.Х. Слепцов сиэнэ; 13. Петр Васильевич Афанасьев (1893–1958), учуутал, өрөбөлүүссүйэ саҕанааҕы саха үөрэнэр ыччатын түмсүүтүн кыттыылааҕа, Саха АССР үтүөлээх учуутала, Ленин уордьанын кавалера; 14. Василий Терентьевич Слепцов (1900–…), учуутал, бастаанньыстар этэрээттэрин хамандыыра, Таатта баайа В.Х. Слепцов сиэнэ; 16. Захар Андреевич Яковлев (1893 с.т.), уопсастыба деятелэ, учуутал, Саха АССР тэриллиитигэр үлэлэспит, Г.В. Никифоров–Манньыаттаах Уолун күтүөтэ; 17. Петр Дмитриевич Яковлев (1892–1944), уопсастыба деятелэ, кооператор, эмигрант, Саха уобалаһынааҕы аһылык быраабатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, уобалас земскэй быраабатын чилиэнэ, земскэй мунньаҕын гласнайа, Саха АССР эргиэҥҥэ наркомун эбээһинэһин толорбут, ВЯОНУ оһуобай делегациятын чилиэнэ.
4-с кэккэ: 2. Ион Ионович Эверстов, биэлсэр; 4. Георгий Прокопьевич Хойутаанап (1894–1939), учуутал, үөрэх кинигэлэрин ааптара, эмигрант, бастаанньыстар Өлүөнэтээҕи этэрээттэригэр сулууспалаабыт; 5. Тит Егорович Сосин (1887–1941), уопсастыба деятелэ, биэлсэр, Саха киин ситэриилээх кэмитиэтин президиумун чилиэнэ, Саха АССР доруобуйа харыстабылыгар наркомун солбуйааччы, Абалаах курордун тэрийээччи, кыһыллар I Хотугу этэрээттэрин лекпома.
5-с кэккэ: 1. Гаврил Данилович Кычкин, Саха АССР үтүөлээх учуутала, Ленин уордьанын кавалера; 2. Петр Иванович Оросин–Хайыкы (1895–1954), суруйааччы, учуутал, ВЯОНУ чилиэнигэр кандидат, бастаанньыстар Хотугу уонна Сибиирдээҕи добровольческай дружина В.А. Ракитин хамандыырдаах этэрээттэригэр ыстаап начальнига, Саха киин ситэриилээх кэмитиэтин чилиэнигэр кандидат, Саха АССР үөрэҕириигэ наркоматын литератураҕа уонна тылбааска хамыыһыйатын чилиэнэ; 3. Власий Ильич Михайлов, учуутал, дуобатчыт, Саха АССР дуобакка кыайыылааҕа, сэбиэскэй былаастан босхоломмут Саха уобалаһынааҕы съезд сэкирэтээрэ уонна Саха сирин сэбиэттэрин 1-гы учредительнай съеһин президиумун чилиэнэ, ВЯОНУ үлэһитэ, Саха киин ситэриилээх кэмитиэтин чилиэнигэр кандидат; 4. Петр Алексеевич Слепцов–Былахы Уола, учуутал, литератор, бастаанньыстар этэрээттэрин хамандыыра, Саха АССР үөрэҕириигэ наркоматын литератураҕа уонна тылбааска хамыыһыйатын чилиэнэ.
6-с кэккэ: 2. Николай Денисович Неустроев (1895–1929), уопсастыба деятелэ, суруйааччы, учуутал, саха суругунан литературатын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи саха үөрэнэр ыччатын лидерэ, сэбиэскэй үлэһит, үрүҥ хамсааһын кыттыылааҕа; 3. Георгий Тимофеевич Филиппов (1896–1931), учуутал, губревком норуот үөрэҕириитин салаатын инспектора, Соҕурууҥҥу Саха сирин сэбиэскэй былааһы утары этэрээтигэр ыстаап сэкирэтээрэ; 8. Иннокетий Гаврилович Кычкин (1893–1952), учуутал, оҕо литературатын тылбаасчыта, Саха АССР үтүөлээх учуутала, Ленин уордьанын кавалера.
Станислав Афанасьев, кыраайы үөрэтээччи
Чолбон. 2024. – № 8