Саҕастыыр барахсан сүрэхпэр

(Эсселэр)

Аҕам киинэҕэ дебюта

Саҕастыырга олордохпутуна, арааһа, 1954 сыл эргин эбитэ дуу, аҕам олоҕун биир түгэ­нин кэпсээбитэ өйбүттэн-санаабыттан өрүү арахсыбат уонна кини кэпсээнэ кырдьыгар эрэ­нэрим, хаһан эрэ ону көрүөм диэн кэтэһэрим күүһүрэн иһэргэ дылы… Хаһан эрэ ол кырдьык күөрэс гына түһүөн сөпкө дылы ээ… Хаһан эрэ!..

Ол түгэн маннык буолбут. 1940 сыл күһүнүгэр эмискэ ПО-2 сөмөлүөт тайааран кэлэн Саҕас­тыыр кырдалыгар даллас гына түспүт. Бөһүөлэк дьо­но оҕолуун-уруулуун сөмөлүөтү көрө тоҕо сууллан тиийбиттэр. Икки эдэркээн нуучча лүөччүктэрэ тахсан кэлбиттэр уонна сэбиэт бэрэссэдээ­тэлэ кимин сураспыттар. Онуоха бэ­рэс­сэдээтэл Мотуор Баабылап баарын бил­лэрэн илии­тин ууммут уонна лүөччүктэргэ утары хааман тиийбит, туох наадалаахтарын туоһу­ласпыт.

– Биһиги Сибиирдээҕи кинохроника студиятыттан сылдьабыт. Айылҕаҕа баар кэ­рэх­сэбиллээх түгэннэри үйэтитэр туһуттан үчүгэй эпизодтары бу киинэ устар аппараап­пытыгар уһулан студияҕа тиэрдэбит, олору аналлаах үлэһиттэр Сибиир олоҕун хроникатыгар киллэрэллэр, – диэбиттэр.

– Өйдөөтүм. Бу биһиги Саҕастыырбытыгар туох кэрэхсэбиллээх баарын бэлиэтии көрдү­гүт? – диэн Мотуор Баабылап сис туттан туран ыйыппыт.

– Бу эһиги бөһүөлэккит элгээнигэр (Кусчут күөлүн этэллэр) биир саарбыт куба баар эбит. Бу кубаны эккирэтэр ууһут киһилээххит дуо? Биһиги ол эпизоду кинохроникаҕа устуох этибит, – диэн лүөччүктэртэн биирдэстэрэ ыйыппыт.

– Биһиги хоту дойду олохтоохторо буол­лахпыт дии, ууну харбыы үөрэммэтэх дьом­мут… Дьэ, доҕоор, муокас туруорсуулаах дьон буоллугут… Бээрэ… Дойду сириттэн төрүт­тээх киһилээхпит, Андрей Фомич Попов диэн, Уһун Өндөрөй. Кини чахчы ууһут киһи. Кинини көрдөһөн көрөрбүт дуу… Ылыстаҕына, кубаны да киһилээбэт ки­һи… – диэбит Мотуор Баабылап.

– Андрей Фомич, бааргын дуо? – лүөччүктэртэн биирдэстэрэ ыйыппыт.

– Баарбын… – диэбитинэн аҕам дьон орто­туттан өкөйөн тахсан кэлбит.

Нууччалыы үчүгэйдик билэр, кэпсэтэр ки­һи­лиин лүөччүктэр ирэ-хоро кэпсэппиттэр, тыл­ларын ылыннаран үөрбүттэр-көппүттэр. Бө­һүөлэктэн хойуук тыыны аҕалтарбыттар (тирэх маһы хаһан оҥороллоро), киһилэрин тэрийэр түбүккэ түспүттэр. Булка кэтэр саппыкытын, таҥаһын-сабын, икки уостаах доруоп саатын аҕалтарбыттар… Лүөччүктэр бэрт кичэллээхтик аҕам аатын-суолун, тугу үлэлиирин сыыска-буорга түһэрбэккэ блокноттарыгар бэлиэтэнэн ылбыттар.

Дьэ ол кэнниттэн Кусчут күөлүн элгээнигэр аҕам тыынан тылбаарда устан киирбит. Халам­пааһынан куба уста сылдьарын көрбүт, маҥнай утаа тыынан эккирэппит. Уойан саарбыт куба (ол аата кыайан көппөт буолбут кэмэ) бииргэм даллаахтыы-даллаахтыы элгээн устун устан дьулуруйан испит. Куба барахсан сылайа бы­һыытыйыытын саҕана аҕам, таҥаһын-сабын сыбыдахтанаат, тыытыттан көстүүлээх соҕустук туттан, элгээҥҥэ төбөтүнэн таҥнары хойуостан, күһүҥҥү тымныы ууга бар гына түспүт, үөрүйэх бэйэлээхтик харбаан унаарытан кубаны эк­кирэппит… Бу кэмҥэ лүөччүктэр сөмөлүөтүнэн үөһэнэн эргийэ сылдьан киинэ аппараакка түһэрбиттэр.

***

– Куба барахсан улахана бэрт буоллаҕа дии, хаас курдук тимирчи умсубат, ситэн ылбыппар барахсаным, «ситэри сиэ» диэбиттии, төбөтүн ууга угаахтаата… Көхсө субу көппөйө сытаахтыыр… Ону моонньун төрдүттэн харбаат, өрө тардан таһаардым уонна моонньуттан ылаат, лүөччүктэрбэр ууттан өндөтөн өрө уунан көрдөрдүм.

Лүөччүктэр эргийэ сылдьан, аппарааттарынан түһэрдилэр. Сотору кэминэн эрбэхтэрин өрө анньан, «чэ, сөп буолла! Баһыыба!» диэн бэлиэ биэрдилэр. Мин саарбыт кубабын ыытан кэбистим, онтум баара маҥнай утаа көппөйөн баран сытаахтаата, арааһа, тыыннаах хаалбытын итэҕэйбэтэ быһыылаах.

Көтөр көтөрө өттөҕө дии, сотору кэминэн тыын киллэринэн, кэрэчээн төбөтүн күөгэччи көтөҕөн уутун илгистэн, өрө даллаахтаан, модьу кынаттарынан сапсыммахтаата уонна Кусчут күөлүн үөһүн диэки устан дьулуруйа турда…

Ити түгэни лүөччүктэр – олус табыллыбыт эпизодунан аахпыттара. Эһиил баччаҕа кэтэһээр, кэлэн хайдах устубуппутун көрдөрүөхпүт, кө­һүтээр диэбиттэрэ… Ол кэмтэн элбэх кыстык хаара уулунна… Лүөччүктэр барахсаттар күн бүгүнүгэр диэри эргиллибэтилэр… Арааһа, сэ­риигэ ыҥырыллан, өлөөхтөөбүттэрэ буолуо. Дьо­һуннаах нуучча уолаттара этилэр… Хайаан да кэлиэх буолбуттара… Кэлбэтилэр… – диэн аҕам олоҕун биир түгэнин кэпсээн түмүктээбитэ.

***

«Киһи эрэлэ тилэхтээн өлөр» диэн дириҥ ис хоһоонноох ытык өйдөбүл саха дьонугар баар… Ол нуучча уолаттара барахсаттар эрэннэрбит­тэрин толоро сатаабыт буолуохтаахтар – Сибиир­дээҕи кинохроника фондатыгар хайаан даҕа­ны ити Саҕастыырга Кусчут элгээнигэр устубут түгэннэрин туттарбыттара, судаарыстыба харыс­табылыгар биэрбиттэрэ буолуо оҥоробун. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр биир бастакынан ыҥырыллар эдэркээн лүөччүктэр итини өй­дөөбөт буолуохтарын сатаммат…

Хаһан эрэ бу эдэркээн лүөччүк уолаттар көрдөһөн туран толорторбут эпизодтара күөрэс гына түһүөн сөп дии саныыбын, тоҕо диэтэххэ, бу документалист, түгэни уһун үйэлииргэ дьулуспут дьон этилэрэ буоллаҕа дии…

Ленинград дьоно

Аттара санаан көрдөхпүнэ, аҕам Андрей Фомич Попов Лаптевтар муораларынааҕы оҕо сааһым өйдөбүллэрин тус бэйэтин күннээҕи олоҕуттан кэпсээбит түгэннэринэн сүрдээҕин байыппыт-тайыппыт эбит.

Аҕам саха киһитигэр ааттыын даҕаны Уһун Өндөрөй диэн этэ. Дьүһүн-бодо, иҥиир даҕаны сөбүгэр бэриллибит буолан киһи хараҕар хатанара. Нууччалыы олус үчүгэйдик кэпсэ­тэрэ, суругу-бичиги даҕаны кыайа-хото тутара. Идэтинэн ахсаан учуутала этэ. 1917 сыллаахха Чурапчы Болтоҥотугар Куома Боппуок дьиэ кэргэнигэр лингвист Семен Андреевич Нов­городов улахан эдьиийиттэн Анна Ан­дреев­на Поповаттан (Новгородоват­тан) иккис оҕо­н­он төрөөбүт киһи этэ. Аҕам биэстээҕэр ийэтэ өлөн хаалаахтыыр, кыһалҕатыгар Саха сири­гэр Граж­данскай сэрии туран, олох-дьаһах аймаммыта.

Балтынаан Мотреналыын (М.Ф. Попова кэ­лин өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх учуутала) тулаа­йах хааланнар эбэлэригэр Анна Нико­лаев­на Нов­го­родоваҕа (Кривошапкина) – Аанчык эмээх­сиҥҥэ иитиллэллэр. Кинилэри кытары Ев­до­кия Иннокентьевна Коркина (кэлин тыл нау­катын доктора) бииргэ иитиллибитэ, аҕабы­наан эт сааст­ыылара. Оччолорго кыра таайдара Андрей Андреевич Новгородов олус харааннаан бу тулаайах сиэннэрин 1929 сыллаахха диэри иитиспитэ. Аҕам уонна балта Мотрена (нууч­ча тылын учуутала этэ) нууччалыы үчүгэйдик би­лиилэрэ, арааһа, таайдарын Андрей Нов­горо­довы кытары ситимнээҕэ буолуо. Андрей Новго­ро­дов реальнай училищены бүтэр­бит, улуус быраа­батыгар суруксуттаабыт, учуутал­лаабыт киһи этэ.

Ити курдук кылгастык билиһиннэрэн туран биир түгэни кэпсиим. Оччолорго, арааһа, аҕам Тумат нэһилиэгин исполкомун бэрэссэдээтэли­нэн үлэлиир кэмэ быһыылааҕа. Күннээх эрээри сөбүгэр сиккирэс тыаллаах күн этэ. Аҕам мии­гин сиэтэн иһэрэ. Эмискэ иннибитигэр нуучча дьахтардаах эр киһитэ баар буола түспүттэ­рэ. Сүрдээх өр кэпсэппиттэрэ. Ол дьон туох эрэ сүҥкэн кыһалҕаҕа ылларбыт, саппаҕырбыт, ун­ньуйбут-санньыйбыт көрүҥнээхтэрэ. Ып-ыраас, үп-үрүҥ булуускалаахтара, хара дьү­һүн­­нээх туп­са­ҕайдык көстөр көстүүмнээхтэрэ, маа­ны­ла­ра сүрдээҕэ. Ырбыт көрүҥнээхтэ­рэ, тыал хоту иэҕэҥ­ниэх курдуктара. Сүрдээх өр тугу эрэ быһаарсыбыттара. Тугу эрэ эрэйэр, кө­мөлө­һүннэрэр баҕалаахтар быһыылааҕа. Кэ­лин уһу­гар, наадаларын ситистилэр быһыы­лаах, хон­нох-хоннохтон ылсыһан, сүр эйэлээхтик тугу эрэ кэпсэтиһэ-кэпсэтиһэ, кулууп дьиэ диэки ба­ра турбуттара. Итиччэ мааны таҥастаах-саптаах дьон туох кыһалҕалаах буолуохтарын сөбүй дии санаабытым да, бу диэн оҕо өйүм хотон быһаар­батаҕа.

– Аҕаа, ити туох дьонуй, туохха наадый­быттарый?

– Ити ыраах сиртэн кэлбит кэргэннии дьон… Ленинград куораттан кэлээхтээбиттэр. Үс сыл устата ньиэмэс сэриилэрин төгүрүк­тээһиннэригэр олороохтообуттар. Хата тыын­наах ордоохтообуттар… Борту­нуойдар үһү­лэр. Үлэ көрдөһөллөр… Ити дьону олохтуох тустаахпыт. Мин холкуос булууһуттан эт, хаас, балык биэрдэриэх буоллум. Аны хайа ыалга дьукаахтаһыннарары быһаа­рыам этэ… Эн дьиэлээ дуу… – диэбитэ уонна сэбиэт дьиэтин диэки нүксүлдьүйэ турбута.

Аҕам барахсан ол дьону олустук аһыммытын, кинилэр кытыан кыһалҕаларын ис сүрэҕиттэн ылыммытын кэлин биирдэ өйдөөбүтүм, оттон оччолорго мин оскуолаҕа киирэ илик кэмим этэ. Аҕам ол кыһалҕалаахтары аһыныан аһыммыт эбит, тоҕо диэтэххэ, таайын Семен Новгородов со­­ҕотох оҕото Елена Семеновна уонна огдообо­то Ма­рия Новгородова эмиэ ити дьон курдук хоргу­йуу сорун, өлүү үлүгэрин көрүстэхтэрэ дии. Кинилэр эмиэ Ленинградка өстөөх өһүөн­нээх төгүрүктээ­һи­нигэр түбэһэн, артиллерия­нан ытыалааһын, сөмө­лүөтүнэн буомбалааһын ор­тотугар үс сыл кэриҥэ олорон баран, 1943 сыл­лаахха Ладоганан туораан, Дьокуускайга кэ­лэн ай­мах-уруу дьонно­рун өйөбүллэрин ылан, тыын киллэриммиттэрин санаан ылаахтаабыта эбитэ буолуо.

Онтон ыла Ленинград блокадатын ырыган дьоно кур бэйэлэрэ кубулуйбаккалар мин ин­нибэр билигин даҕаны турарга дылылар!.. Ле­нинград блокадатын ырыган дьоно!..

Ол барахсаттар Саҕастыырга төһө өр буол­буттарын билбэтим, тоҕо диэтэххэ, ол кэннэ кинилэри көрсүбэтэҕим… Быһа холоон эттэх­пи­нэ, ол нуучча дьоно барахсаттар Ленинград өстөөх төгүрүктээһиниттэн босхоломмута уонча сыл буолбутун кэннэ биһиги Саҕас­тыырбыты­гар кэлээхтээтэхтэрэ дии, аска-үөлгэ тиийбит кэм­нэрэ этэ буоллаҕа. Ол эрээри кинилэр олус ырыганнара, мэктиэтигэр тыал хоту иэҕэҥнииргэ дылылара… Ленинград бло­кадатын сорун-муҥун тулуйбут дьон ба­рахсаттар! Ленинград блокадатын ырыган дьоно!

сир күлүгэ

Куолубунан уу аҕалбыт сылбаҕын үрдүгэр тиэрэ түһэн сынньана сыппытым… Былыттары одуулаһабын… Бииртэн биир кэрэ, дьикти… Дьоҥҥо, хартыынаҕа баар таҥаралар мөссүөн­нэрэ оргууй устан ааһаллар – адьас киинэҕэ курдук… Ол эйгэ солбуйса-уларыйа турара, кэтэһиннэриилээҕэ баар ээ киһини тардара, кэрэхсэтэрэ… Бэл, биирдэ дьиҥ чахчы таҥара дьиэтин көрбүттээхпин…

Ол туһунан биир үтүө күн аҕабар кэпсээтим.

– Таҥара дьиэтин көрөрүҥ сөп буоллаҕа дии… Дьааҥы хайаларын тардыытыттан аҕалан, Сир Күлүгэ көбөн көрдөрдөҕө дии… Ол биллэр таҥара дьиэтэ… – диэбитэ аҕам уонна тоҕо эрэ өрө тыынан ылбыта, салгыы ол туһунан кэпсээбэтэҕэ…

Күн-дьыл элэстэнэн ааһан испитэ. Ити таҥа­ра дьиэтин туһунан аҕабынаан кэпсэппитим сүүрбэ сыла ааспыт сайыныгар мин Саха судаарыстыбаннай университетын историяҕа-филологияҕа факультетын саха тылыгар салаатын бүтэрбитим.

Тугу үлэлээн-хамнаан, тулаайах бырааттар­бын хайдах-туох өйүөх бэйэбиний диэн са­нааҕа баттата сырыттахпына, биир күн биллэр суруйааччы, П.А. Ойуунускай аатынан Лите­ра­тура музейын дириэктэрэ Василий Андрее­вич Протодьяконов–Кулантай ыҥыртаран, Саха си­рин Суруйаач­чыларын сойууһун бэрэссэдээ­тэлэ Семен Пет­рович Данилов мэктиэлээһини­нэн, үлэҕэ ылар буолбутун иһитиннэрдэ. Ити курдук старшай научнай сотруднигынан үлэҕэ ылыллар буоллум. Тилэҕим сири билбэт буола үөрдүм.

Оччолорго бу музей аһыллан үлэлээбитэ үһүс сылыгар барбыт этэ, филиал быһыытынан Ем. Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр музейга бас бэринэрэ диэн быһааран этиэх кэриҥнээхпин.

Арай туран, туох эрэ боппуруоһу быһаарса Ярославскай аатынан музейга тиийдим. Саала­лары кэрийэ, көрө-истэ сылдьан хараҕым ха­һааҥҥыта эрэ ханна эрэ көрбүт таҥарам дьиэ­тин хаартыската ыйанан турарыгар хатанна… Илэ-бааччы көрбүт таҥарам дьиэтэ!!!

Бу киһигит онно өйдөөтүм ээ, били өрдөө­ҕүтэ Лаптевтар муораларын хомотугар баар Куу­ба арыытыгар Сир Күлүгэ көбөн ити Таҥа­ра дьиэтин көрдөрбүтүн… Оччолорго билиим-көрүүм кыараҕас буолан Дьааҥы уонна Абый оро­йуоннарын ыпсыыларыгар былыр өрдөө­ҕү­тэ тутуллубут Зашиверскай куораттааҕы Таҥара дьиэтин дьиҥнээх историятын билбэт этим. Кэлин хасыһан ааҕан ол иэдээн туһунан билбитим.

Аҕам барахсан оччолорго Зашиверскай таҥаратын дьиэтэ дьоннуун-сэргэлиин эстибит дьулааннаах историятын сөпкө даҕаны кэп­сээбэтэх эбит дии саныыбын. Оҕо саас тугу барытын уйаҕастык ылынар эйгэтин аймаабат, кини айылҕаттан айдарыылаах көҥүл сайдыытын кэспэт, мунчаардыбат чиҥ санааны ылыммыт олус сөптөөх суолу тутуспут эбит диэн махтана саныыбын ээ, билигин 80-с сааһыгар үктэммит оҕото!

Дойдум маанылаабыта…

1959 сыл, атырдьах ыйа. Аҕам Чурапчыга Болтоҥоҕо Тойоттор Тумулларыгар уҥуоҕа тутуллубутун истэн, ытыы-соҥуу, санааргыы сылдьар кэмим этэ. Кууба арыытыгар хаалбыт инилэрбин (Андрей, Александр Поповтары) уонна ийэбин катерынан таһаарбыттара. Саҕастыыртан чугас Кэрээбил диэн сиргэ күөх кырсаны иитэр «Калинин» холкуос пиэрмэтэ баара. Ийэбин онно кырса аһатааччынан үлэҕэ ылбыттара.

Арай биир сарсыарда дьиэҕэ соҕотох олор­дохпуна, Хаппыыста оҕонньор (Колодез­ни­ков) көтөн түстэ… Аҕылаабыт-мэҥилээбит ахан, хараҕын муҥунан көрбүт.

– Тоойуом, Сэмэн, кытылга муорус (моржаны биһиги муорус диирбит) тахсан сытар… Бул­туур киһи суох… Дьоммут бары балыктыы барбыттара… Эр киһи ырата буоллаҕыҥ, тоо­йуом, аҕаҥ саатынан ол кыылы бултаһан көрбөккүн дуо?.. – диэтэ.

Аҕам 1953 сыллаахха биир нуучча киһититтэн бэлэхтэппит оптика сыаллаах биэстэ эс­тэр бинтиэпкэтэ орон үрдүнээҕи эркиҥҥэ ыйанан турара. Мин иһиттим-истибэтим диэтим да, хап-сабар бинтиэпкэни сулбу таһыйан ыллым…

Сааны туппутунан таһырдьа ойдум, аҕыйах хардыынан өрүспүт боротуохатын үрдүк сыы­рыгар баар буоллум… Дьиэттэн тахсыам ин­нинэ биир обойманы, ол аата биэс алтан төбө­лөөх буулдьалаах ботуруону саабар батары баттаабытым, инньэ гынан ытарга бэлэм этим.

Кырдьык, аарыма улахан муорус кыыл кытыл кумаҕар тахсан үллэн-баллан ахан сытар эбит ээ, доҕоор… Үрдүк кытылтан таҥнары сүүрэн кии­рэн ытарым дуу дии санаатым. Долгуйабын. Аҕылыыбын. Ол эрээри чугаһаан баран ытар санаа төбөбөр көтөн түстэ. Ньохчоруйан үрдүк кытылы ортолоон эрдэхпинэ, кыылым көрдө, айаҕын атан, саҥа таһааран хаҥынайда. Бэ­лэһэ кытаран, айаҕа дьаллайан көрүөххэ ыны­рыга, суоһа-суодала сүрдээх… Этим тарта, дьулайдым, аны утары үнүөхтээн кэлиэҕэ, кыыл аата кыыл буоллаҕа дии, оччоҕуна сатаан ытыам суоҕа дии санаатым. Бэлэһэ кытаран, дьу­лаана сүрдээх…

Мин үрдүк сыыр быарыгар тобуктаан олорон иккитэ ытан субуруттум, түөһүн үүтүн көрөн ыттым… Кыылым хаана ыһылла түстэ… Куһаҕан баҕайытык хардьыгынаата уонна кутуругун эрийэ бырахта да, ууга дьулуспутунан барда… Хаана тыга сылдьар… Ууга киирдэ… Харбаан бүгүллэҥнээтэҕин аайы тулатыгар уу хаанынан будулуйан олорор. Куотар буолла дии санаатым быһыылаах, бу сырыыга туран эрэ төбөтүн көрө-көрө үстэ ытан субуруттум…

Өрүспүт боротуохата дьоҕус кумах арыы­лаах этэ. Моруоһум бокуойа суох онно дьулуста. Мөлтөөбүтэ биллэр, тулатыгар уу кытаран көстөр… Кумахха тахсан сытынан кэбистэ, хамсаабат…

Сотору мотуоркалаах оҥочолоох дьон таты­гыратан кэллилэр, илимнэрин көрбүттэр…

– Бу уол муорус тахсыбытын ытта. Арааһа, улаханнатта быһыылаах, ол кумахха тахсан сытар… Туохтааҥ… Саалаах киирэн, ытан кө­рөргүт дуу, итиччэ кэлэн биэрбит булду, мөл­төөбүт быһыылаах… – диэтэ Хаппыыста оҕон­ньор.

Биһиги дьоммут сиргэ-уокка бардаллар эрэ, сааларын бэйэлэриттэн араарбакка илдьэ сыл­дьааччылар. Онон тута мотуордарын собуоттаан оҥочолорун кумах арыы диэки салайа тутту­лар. Чугаһаан оҥочолорун дьаа­кырын быраҕан, кумахха тахсан күөйэрдии сэлэлии хааман тиийдилэр.

Муорус кыыл хамсаабата, дьон даҕаны ыппа­тылар… Сотору кэминэн аһыытыгар быаны эрийэ тардан баран моонньуттан оҕуурдааты­лар уонна мотуордаах оҥочолоругар холбоон, кытылга состорон аҕаллылар.

– Бэрт бултуйуу буолла… Эбэбит уолчаанын маанылаата, бу аарыма кыылы анаан-минээн бултатта, – дии тоһуйда кытылга киирэн турар Хаппыыста оҕонньор.

Муорус быара – астык-бастык аһылык. Лапчааннара дыраһааҥка буолар. Сыатын уулларан, умньаас оҥостоллор. Тириитин быһыта кэрчиктээн, ыт көлө кыһыҥҥы аһылыгар туһаналлар, этин эмиэ. Муорус сыата кыыл таба күөһүн олус бэркэ тупсарар. Ити курдук, ийэм аах өйөбүл буолар астара-үөллэрэ үллэс гына түспүтэ. Мин, Күһүүр орто оскуолатыгар интернакка иитиллэ тахсарга уураахтаммыт киһи, Кэрээбил олохтоохторугар барбах эрэ атыыр муорус кыыл дэлэй аһылыгын ити курдук тэбэн биэрбитим.

Дойдум барахсан аҕата суох хаалбыт уол­чааныгар ити курдук анаан-минээн муорус кыы-лы өлүүлээн-чаастаан биэрэн мааны­лаабытын өрүүтүн умнубаппын, санаабын-онообун көтөх­пүтүгэр сүҥкэн улахан махталлаахпын! Махтанар хаһан даҕаны хойутаабат!!!

Сэмэн Тумат,

саха норуодунай суруйааччыта