Сүрэхтэр кэпсэтэр кэмнэрэ

(Кэпсээн)

Дмитрий улуустааҕы балыыһа инфекция­ҕа отделениетыгар сыппыта ыйтан орто. Бүгүн тахсыахтаах. Сарсыардааҥҥы көрүүнү кэ­тэһэ таарыйа туумбатыттан үрүсээгэр иһитин, сот­торун, суунар тэриллэрин ылан кичэллээхтик дьаарыстаан уурда. Биир палаатаҕа сытар та­баарыс уолаттара ымсыырбыттыы, эмиэ да мунчаарбыттыы, хомунарын көрө сыттылар.

– Дима, балыыһаттан тахсар абыраммыт киһигин, – Никита сэниэтэ суох баҕайытык саҥаран ньуллугураата. Кубархай баҕайы көрүҥ­нээх акылдьыйбыт уол, быара ыалдьар буолан, балыыһалары кэрийбитэ сылтан орто, онон төһө да салгыбытын иһин, үтүөрэр баҕаттан куруутун эмп сытынан аҥкылыйар балыыһаттан тахсыан эмиэ баҕарбат.

– Ким билэр. Билигин бырааспыт Антонина Гаврильевна атыны туойдаҕына да көҥүлэ, – сыллата эмиэ балыыһаны кэрийэр Кириисэ кү­лэн мүчүҥнүүр. Итиитэ бэрт буолан, маайканан эрэ сытар. Кэпсээнэ киирдэҕинэ, айаҕа хам буол­бат. Аармыйаҕа морской флотка сулууспалаан, хайдах, ханан устубутун кэпсээтэҕинэ, бириэ­мэни билбэккэ хаалааччылар.

– Чэ, бүтүҥ, оҕолор. Арааһа, бырааспыт иһэр быһыылаах, – Никита өссө да айаҕа аһыллан кэпсиэх киһини тохтотор.

Көрүдүөргэ үрдүк хобулуктаах кылгас остоох сопуоскатынан чиҥ-чиҥник үктэнитэлээн хаа­мар тыаһы истэн уолаттар чуумпуран хааллылар. Ойон туран покрывалоларын көннөрбөхтөөт, ороннорун кытыытыгар чөмчөччү туттан олор­дулар.

Аан тэлэччи аһыллан, Антонина Гаврильевна кырыытынан устан киирэн кэллэ.

– Хайа, уолаттарым, доруобуйаҕыт хайда­ҕый? – быраастара мичээрдээн күлүм аллайбы­ты­гар иэдэстэригэр икки оҥхой кэрэлэнэн көһүннэ. Төһө да бэйэтин сааһыгар сөбө суох суон көрүҥнээҕин иһин, ис-киирбэхтик мичээр­дээн кэбистэҕинэ, киһи хараҕар быраҕыллар кэрэ мөссүөннэнэр. Ол иһин бииргэ үлэлиир дьахталлара: «Мичээрдээ, мичээрдээ. Эр дьон сүрэхтэрин сүүйэр мичээргин харыһыйыма», –
диэн күлсээччилэр. Үлэтин таптыыр. Ыары­һахтар да ытыктыыллар. Отделениетыгар учуокка турааччылары, эккирэтиһэн да туран, сылга иккитэ көрөн тэйэр идэлээх. Антонина Гаврильевна киирээт, болҕомтотун Дмитрийгэ уурда.

– Хайа, Дмитрий, доруобуйа хайдаҕый?

– Үчүгэйбин. Тахсаары кынаппын куурда сыл­дьабын, – уол сэмэйдик хардарар.

– Выпискаҕын бэлэмнээтим. Кытаатан ха­рыстан. Эмкин көтүппэккэ иһэн ис. Аны ба­лыыһаҕа кииримэ. Ол эрээри поликлиникаҕа сылга иккитэ көрдөрөргүн умнума, – бырааһа барытын лоп бааччы быһаарарын быыһыгар уолга илиитин биэрэр.

– Сөп. Барыта эн эппитиҥ курдук буолуо, – Дмитрий дьахтар сымнаҕас илиитин ыга тутта.

Уол үрүсээгин ылан санныгар бырахпытын көрөн, уолаттар аттыгар чугаһаан, илиилэрин биэрдилэр.

– Чэ, көрсүөххэ диэри. Абыраммыт киһи­гин. Бүгүҥҥүттэн көҥүл чыычааххын. «Аны балыыһаҕа кэлимэ» диэн тыллары эмтэнэр быраастан бэйэтиттэн истэр төһө эрэ үчүгэй. Антонина Гаврильевна, биһиэхэ хаһан инньэ диигин? – Кириисэ күлэн ымайбытыгар аҕыйах хаалбыт тиистэрэ ардьаһан көһүннүлэр.

– Барыта бэйэҕититтэн тутулуктаах. Эмтэнэн тахсаат, арыгы үрдүгэр түһэр буоллаххытына, үтүөрүөхтээҕэр ыарыы оборчотугар эбии ыл­ларан иһиэххит, – Антонина Гаврильевна ыары­һаҕын сэмэлээбиттии көрдө.

– Ээ, кэм буолуо. Бэйэм киирэн биэрэбин, – Кириисэ тараҕай төбөтүн сууралыы хаалла.

Дмитрий, балыыһаттан тахсаат, үрүсээгин убайыгар хаалларан баран, таптыыр кыыһы­гар Тинаҕа бара сылдьарга быһаарынна. Сар­сын дойдулуо. Кыыс үлэтиттэн эбиэккэ кэ­лэ­рин учуоттаан эбиэт саҕана тиийдэ. Икки мэндиэмэннээх дьиэ ыраахтан дьэндэйэ-ыҥыра кө­рүстэ. Үрдүк олбуордаах дьиэни дьулайа көр­дөр да, эрэллээхтик туттан киирэргэ са­нанна. Кэлииккэ аттыгар кыыс ийэтэ, куруутун кыыһыран кыйытта сылдьар көрүҥнээх дьахтар, кыйахана көрүстэ.

– Кимҥэ кэллиҥ? Тина суох, – олбуорга киллэрбэттии ааны бүөлүү турунан кэбистэ.

– Сотору кэлэр ини. Мин манна күүтүөм, – уол, кыыс ийэтэ сөбүлээбэтин быһаччы бил­лэрбититтэн хомойон, мух-мах буолла.

Аллараттан үөһэ аанньа ахтыбатахтыы, эбии­тин сэнээбиттии кынчыатыы көрбүт харахтан эт-этэ тымныйан, сибилигин көтүөн кыната эрэ суох курдук долгуйа-үөрэ испитэ ханна да суох буолла. Дьахтар иннигэр оскуола оҕотун кур­дук төһө өр тэпсэҥнии туруой? Эргиллэ түһээт, иннин диэки түһүнэн кэбистэ. Хаһан да дьах­тартан итинник сэнэниэм диэн санаабатаҕа. Буолан баран тап­таллааҕын төрөппүт ийэтиттэн. Ол аата биһиги аймахха тэҥэ суоххун диэтэҕэ. Оттон Тина дьонун сыһыанын барытын билэ сырыттаҕа. Уонна тугу да саҥарбат. Ыарыһах диэтэхтэрэ. Кырдьык, оннук. Улуус баһылыгын солбуйааччы үрдүк үөрэхтээх кыыһа, эбиитин аспирантураҕа үөрэнэр, үөрэх управлениетын методиһа ханнык эрэ үөрэҕэ суох, дэриэбинэ боростуой, буолан баран, аһыы утаҕы амсайар дьон уолларыгар тоҕо кэргэн биэриэхтэрэй? Санаатыттан көймөстөн, эбиитин тууйуллан, сибилигин дьол кыымынан ыһыахта­на испит хараҕа сиигирэн, хараҥарталаан, сүрэҕэ-быара ыгыллан, тулата барыта кураанахсый­быт курдук буолла. Тинаны эрэ көрсүбэтэх киһи дии санаан, уулуссанан буолбакка, дьиэлэр быыстарынан, убайын дьиэтин диэки быһалыы түһүнэн кэбистэ…

Кристина Ивановна массыынатын уруулун эрийэ тутан дьиэтин таһыгар сыыйылыннаран кэлэн тохтоото. Теплица таһыгар муннун анны­гар киҥинийэн ыллыы сылдьар ийэтин көрүстэ.

– Ийээ, туох үчүгэй сонуну истэн ыллыы сылдьар буоллуҥ? – Тина ийэтин санныттан сым­наҕастык кууста. – Дима кэлэ сылдьыбата дуо?

– Ханнык Дима? Суох, ким да кэлбэтэҕэ, – ийэтэ оҕурсулаах биэдэрэтин илиитигэр ылла. – Аата, бу уол элбэҕэр булбут киһиҥ да баар ээ. Үөрэҕэ, үлэтэ суоҕун таһынан эбиитин ыарыһах. Төрөппүттэрэ арыгыһыттар.

– Ийээ, былыргы өйдөбүлгүн тохтот эрэ. Күнүскү аһылыкка тугу буһардыҥ? Дима билигин манна кэлиэхтээх.

– Аҕаҥ куоракка барбыта. Онон тугу да буһар­батым. Оҕурсу сиэхпит, – ийэтин хардата бэлэм.

– Ийээ, кырдьыгынан эт эрэ. Дима кэлэ сылдьыбыта дуо? – Тина ийэтин сирэйин-хараҕын саарбаҕалаабыттыы көрдө. – Эн кэлбитин үүрбүккүн…

– Кыра оҕо буолбатах. Суоххун истээт, барбыта. Күүспүнэн тутуом этэ дуо? Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр. Эбиитин өһүргэһэ бэрт эбит. Эргиллэ түһээт, барбыта. Сылдьыа эбээт…

Кристина, салгыы истибэккэ, ийэтэ тохтото сатыырын үрдүнэн, түргэнник олбуортан тахсан барда.

Массыынатыгар олороот, Дима убайын дьиэтин диэки салайа тутта. Сотору Сэбиэскэй Сойуус Геройа Владимир Лонгинов аатынан аат­там­мыт уулусса 147-с нүөмэригэр, шифер кырыы­һа­лаах, ханнык да аныгылыы бүрүөһүнэ суох, иҥнэри барбыт мас олбуордаах дьиэҕэ тиийэн тохтоото. Олбуорга киирээт, дьахтардаах эр киһи теплицаҕа сылдьалларын көрөн онно тиийдэ.

– Дорооболоруҥ!

– Дорообо… – бырааттарын кытта чугас сы­һыаннаах кыыс кэлэн турарын көрөн сэргии түстүлэр.

– Дима бүгүн балыыһаттан тахсыахтаах этэ. Төлөпүөнүн ылбат. Баҕар, манна баара буолуо диэммин… – Тина, төһө да хотоойутук тутуннар, кэнники тылын симиттэн ситэ эппэтэ.

– Ээ, сөп-сөп. Тахсарын тахсыбыта. Сибили­гин дойдубар бардым диэн матасыыкылынан барбыта. Көрсүбэтэҕэ дуо? – уһун хара бараан киһи күө-дьаа буолла.

– Балыыһаттан үөрэн-көтөн кэлбитэ. Онтон ханна эрэ бара сылдьыбыта. Санаата түспүт этэ. Өссө бүгүн хонон-өрөөн барыах курдук туттубута, – диэн, тиритэн көлөһүн бычыгыраан тэтэрэ кыыспыт сирэйин туора-маары сотторун быыһыгар, саҥара-саҥара, теплицаттан эдэрчи дьахтар биэдэрэҕэ толору оҕурсулаах тахсан кэллэ.

– Ээ, сөп, чэ.

Тина ийэтин оҥоһуута буоларын эрдэттэн сэрэйэ санаатар да, дьонтон истэн, хомойон, сибилигин хотоойутук туттубута ханна да суох буолан, сирэйэ-хараҕа самнан, олбуортан тахсан барда.

– Бээ, ити уол туох буолбутай? Кэм буолуох­пут. Ыт баһа көмүс кытахтан төкүнүйбүт диэ­биккэ дылы. Билигин мин киниэхэ эрийиэм ээ. Төбөтө суох тойооску, – убайа Сэмэн төлөпүөнүн хаһыс­пытынан барда.

Кристина Ивановна, курус санааҕа куус­та­ран олорон, иномаркатын илин баа­һына диэки салайан, буор суол устун аргыый сыы­йылыннарда. Дима… Дима… Ахсыс кылаастан ыла улууска оскуолалар икки ар­дыларыгар ыытыллар спорт күрэхтэһиилэригэр нэһи­лиэк­тэн кэлэр уолу сөбүлүү көрөн, күрэх­тэ­һиилэри батыһа сылдьан көрөрө. Уһун, хап-харанан көрбүт симик эрээри бэйэтин кыанар уолу элбэх кыыс сэҥээрэрэ. Ордук сахалыы националь­най оонньууларга күннүүрэ – атаҕар күүстээҕэ, кылыйан кыыралдьытара, быһыйа, ханнык баҕарар дистанцияҕа инники күөҥҥэ сүүрэн элэгэлдьитэрэ, баскетболга, волейболга эмиэ тэҥнээҕин булбата. Кыыс, бэйэтэ спорка сыһыа­на суох буолан, икки сылы быһа уолу ыраахтан кэтээбитэ. Кинилэр доҕордоһор быаларыгар Мүрү маҥнайгы нүөмэрдээх оскуолатын онус кылааһын үөрэнээччилэрэ Тандаҕа музей көрө таарыйа онустары кытта баскетболга кү­рэх­тэһэ кэлбиттэрэ. Онно аан бастаан аҕыйах тыл бырахсан кэпсэппиттэрэ. «Доҕордоһуу» биэчэригэр бытаан үҥкүүгэ биирдэ үҥкүү­лээбиттэрэ. Онтон ыла күн бүгүнүгэр диэри доҕордоһоллор. Хас сыл буолла? Аҕыс сыл буолбут. Дима орто да буоллар, физкультура учуутала үөрэхтээх. Тренеринэн үлэлиир. Оҕо сылдьан саһарар ыарыыга ыалдьыбыт. Быйыл саас тымныйан балыыһаҕа киирэн, ыарыһах аатырда. Дьиҥинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыл­лар күрэхтэһиилэргэ улуус сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэн күрэх­тэһэ сылдьыбыта. «Холос­туой кыргыттарга улууска тарбахха баттанар күндү күтүөт. Тина быһаарымтыата суоххуттан Дима­ҕын эдэр кыргыттарга был-дьатаайаххыный?» – диэн дьүөгэ кыргыттара күлсээччилэр. Аҕата кы­һаммат. Ийэтэ ханнык да уруута-аймаҕа суох, үлэлээбэт-хамсаабат борустуой дьон оҕо­то диэн уруккуттан сөбүлээбэт. Билигин балыыһаҕа киирбитин кэннэ эгэ эрэ буоллаҕа. «Ыарыһах» диэн дьаралык ыйаатаҕа… «Ийэм үйэтин тухары, тойон ойоҕо аатыран, дьону баай, дьадаҥы диэн икки суортаан араарарын тохтоппот. Оскуолаҕа үөрэнэрин саҕана хайа оҕолуун доҕордоһорун кытта быһаарсыах курдук туттара. Аны билигин 25-тээх кыыһын олоҕор эмиэ орооһорго санаммыт. Ол иһин кэнники күннэргэ кыыһыран муннунан да, айаҕынан да тыыммат буола сылдьыбыт эбит. Кырдьыгынан эттэххэ, ийэтэ бардам уонна бэйэмсэх. Кыыһырдаҕына, аҕаҥ курдуккун диэн кинини сирэйгэ-харахха анньааччы. Ийээ, бырастыы гын, кыыһырбыта буолан дьэбин уоһуйан кими таптыырбын, таптаабаппын тох­топпотуҥ буолуо. Ханна бардым? Тандалыыр суолга киирэн эрэбин буолбат дуо? Бааһынаҕа тиийэн баран төннүөххэ. Уолу эккирэтэн Тандаҕа тиийбэт буоллаҕым. Баҕар, олох да барбатаҕа буолуо. Кыыс бэйэтинэн эккирэтэн кэлбит диэн кэпсээн бөҕө буолар буоллаҕа. Төннүөххэ. Ол эрээри?.. Кыыспын диэн дьолум, тапталлааҕым хаһан кэлэрин кэтэһэн быар куустан олоруохтаах үһүбүн дуо? Тыыннаах киһи тапталтан ханна да куоппат. Таптыыр сүрэх таайыгас буолар дииллэр. Онон Дима, мин сүрэҕим саҥатын истэр буоллаххына, хайаан да сибилигин көрсөн, биир бигэ санааҕа кэлиэхпит диэн эрэнэбин…»

…Дима сирэйгэ бэрдэбит курдук туттан үрдүк олбуордаах дьиэттэн тэйэ хаампыта. Ки­һи диэн олбуорга киллэрбэккэ, ааны бүөлүү туран кэпсэппиттэриттэн кыһыйбыта аҕай. Төһө да көннөрү ыал оҕото буоллар, бачча сааһыгар диэри итинник сэнэммитин өйдөөбөт. Син дьон тэҥинэн киһи курдук сананар этэ. Ити Тина ийэ­тэ халҕан саҕа суон, үөскүлэҥ дьахтар кыахтаахтык олороруттан кыра-хара дьонтон тутум үрдүк­түк сананан, бэйэтиттэн намыһахтык көрөрө сүрдээх эбит. Биһиги кыыспытыгар тэҥэ суоххун, сананыма даҕаны диэн олбуору кэтэҕинэн астаран таһаарда. Хайыах баҕайыбыный? Үүрүл­лэн баран төһө өр сыҥаланан туруой?

Ол эрээри… Тиналаах биһиги дьылҕабытын, ама да ийэ буолбутун, иһин ити «үрдүктүк санаммыт» дьахтар быһаарар хантан ылбыт бы­рааптааҕый? Сатаммата буолуо ээ. 18-таах уол курдук өһүргэммитэ буолан Тинаны көрсүбэк­кэ эрэ баран эрэбин. Сыыстым дуу? Дьиҥинэн, эр киһи уһун санаалаах, киэҥ көҕүстээх буолуох­таах этим. Үктээтэххэ, оннооҕор кутуйах «чыып» диир. Мин буоллаҕына… көлөөк киһибин. Хаһан этэй? Аҕыс сыллааҕыта улуус киин оскуолатын онус кылааһын үөрэнээччилэрэ музей көрө таарыйа күрэхтэһэ кэлбиттэрэ. Онно Тиналыын аан бастаан билсибиттэрэ. Сандаарыччы көрбүт киэҥ арылхай харахтаах, биилин ааһар уһун суһуоҕун намылыччы түһэрбит үрдүк уҥуохтаах кыыһы уруккуттан да сөбүлүү көрөрө. Улууска күрэхтэһэ кэлэригэр ол кыыһы көрүөн баҕарара… Кыыс күрэхтэһиилэри көтүппэккэ көрөрүн бэлиэтии көрбүтэ. Ама, 25 саастарыгар диэри доҕордоһон, бэйэ-бэйэлэригэр тапталга билинэн баран, төрөппүт сөбүлээбэтэ диэн арахсан хаалыахтара дуо? Дьиҥэр, уол кыыһы дойдутугар илдьэр баҕалааҕа. Тина да утарсы­бат этэ. «Кэбис, ыраата иликпинэ төннүүһү­бүн. Көрсөн бардахпына табыллар. Кини тугу этэринэн буолуоҕа. Олохпут сайдар, дьон-сэргэ прогрессивнай өйө-санаата уһугунна диибит да, сиэр-майгы өттүнэн сатарыйан, төттөрү түһэн иһэбит буолбатах дуо? Бэл, саастаах, олоҕу олорбут дьоммут итинник майгылаах, дьону-сэргэни аанньа ахтыбат, сэниир өйдөбүллээх буол­лахтарына, ыччат сатарыйара, куһаҕан дьал­лыкка ылларара чуолкай буоллаҕа. Онноо­ҕор мин, сүүрбэбин лаппа ааспыт киһи, быстах албын санааҕа киирэн, бэйэтин көрсүбэккэ, матасыыкылым үрдүгэр түстүм. Эдэр уол курдук, уһуну-киэҥи ырыҥалаабакка, сатамньыта суох­тук быһыыланным. Түргэнник төннүөххэ». Уол төннөргө сананан матасыыкылын эргитэ тутта. Собуоттуох курдук туттан иһэн, бэлэх уурар тииккэ тиийдэ. Сиэбин хастан, хас да тимир манньыаты булан иһигэр: «Барыта үчүгэй буоллун, табылыннын», – диэн ботугураат, бэрт кичэллээхтик тиит мас хайа барбытыгар кыбыта аста.

Матасыыкыла үктүүрүн кытта бирилии түстэ. «Биирдэ эрэ үктэттэ… Үчүгэйбит», – уол сирэйэ сырдаан кэллэ. Ардах түспэтэҕэ ыраатан, буора өрүкүйэ сытар, улахан оллура-боллура суох биир дэхси көнө суолунан элээрдэ турда. Сотору буолбата, маҥан өҥнөөх массыына утары сыы­йылыннаран иһэрин көрөн, сүрэҕэ үөрүүнэн туолла.

Татьяна Находкина