Руслан Тараховскай: «Поэттар уонна артыыстар, стадионнарга, болуоссаттарга хоһоонно ааҕыаҕыҥ!..»

Былатыан Ойуунускай аатынан Саха акаде­миялыы тыйаатыра быйылгы 116-с дьылын саха классикатыттан саҕалаата. Тыйаатыр үлэтэ режиссертан быһаччы тутулуктаах. Биһиги сурунаалбытыгар Са­ха тыйаатырын сүрүн режиссера, СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ Руслан Тараховскай ыалдьыттыыр.

– Руслан Игоревич, олоххун тыйаатыры кы­тары ситимнээбэтэҕиҥ буоллар, туох идэлээх буолуоҥ этэй?

– Артыыс идэтин талбатаҕым буоллар, учуутал, преподаватель, баҕар, суруйар эйгэҕэ сыстан суруналыыс буолуом эбитэ буолуо. Эбэтэр музей үлэһитэ дуу, чинчийээччи дуу буолан, археологиялыы хаһыыларга эҥин сылдьыам этэ. Уус эбэтэр электрик идэтин чахчы баһылаабаппын…

– Бэйэҥ артыыс идэлээх киһи режиссер идэтигэр туох санааттан, хайдах сыстан бар­быккыный?

– Режиссер идэтин боруобалаан көрбүт киһи диэн кичэмэ санаалааҕым. Ол баҕа санаабын толорон Саха тыйаатырын ытык артыыската Татьяна Ивановна Мыреева 80 сааһын бэлиэтиир дьоро күнүгэр Колин Хиггинс Мот уонна Гарольд тустарынан пьесатыгар олоҕурбут «Ол сырдык саҕахха» диэн испэктээги туруорбутум. Аан бастакы туруоруум буолан ордук долгутуулаах этэ, оттон режиссердуур олус интэриэһинэй этэ. Испэктээк сыанаҕа турбутун кэннэ Саха тыйаатырын улахан артыыстара ылыммыттарыттан, дьон сөбүлээбитин биллэрбититтэн өрө көтөҕүллүбүтүм. «Мин испэктээк туруоруохпун сөп эбит» диэн режиссер быһыытынан холонон көрөргө эрэх-турах санаа үөскээбитэ. 2000-с сыллар саҕа­ланыыларыгар Арктикатааҕы судаарыстыба культураҕа уонна искусствоҕа института саҥа арыллыбыт этэ. Онно туттарсан режиссура салаатыгар киирэн тыйаатырга үлэлии-үлэлии үөрэнэрбэр дириэктэрбит Анатолий Павлович Николаев: «Үөрэн, аныгылыы көрүүлээх, үчүгэй режиссердар наадалар», – диэн тута көҥүллээбитэ. Андрей Саввич буоллаҕына: «Тоҕо режиссер буолуоххун баҕардыҥ?» – диэн маҥнай ылымматаҕа, онтон аа-дьуо сөбүлэһэн, бу идэҕэ кини үөрэппитэ-такайбыта. Тыйаатыртан быыс-арыт булан, суол нөҥүө турар институппар тахсан үөрэнэн үөрэхпин бүтэрбитим.

Андрей Саввич испэктээк туруорарыгар ат­тыгар олорон тугу да көтүппэккэ барытын сурунан иһэрим, билигин даҕаны элбэххэ үөрэнэбин. Онон учууталым этэрин ылынан, биэрбит билиитин иҥэринэн үлэлии-хамсыы сылдьабын. Киниэхэ режиссер быһыытынан улаханнык махтанабын. Киһи сылдьарын тухары үөрэнэрэ бараммат буолар эбит – хас биирдии артыыһы, режиссеры кытары алтыһыы туохха эрэ үөрэтэр, туох эрэ саҥаны биэрэр. 

– Режиссер быһыытынан төһө испэктээк­тээххиний уонна олортон сүрэххэр ордук чугас үлэҥ ханныгый?

– Оо, хас испэктээги туруорбутум буолла?! Олох аахпаппын ээ, быһа холоон сүүрбэччэ баара дуу… «Ол сырдык саҕахха» испэктээк кэнниттэн Саха тыйаатырын аксакал артыыстарын үбүлүөйдээх саастарыгар анаммыт пьесалары туруортаабытым бэйэтэ туспа тиһик курдук буолла. Ол курдук, Анна Ивановна Кузьминаҕа «Хаһан даҕаны» диэн кыыһа, «Ыаллыылар» телесериал сценариһа Лидия Васильева, Мария Ивановна Варламоваҕа «Оҕо сүрэҕэ тааска» диэн тыйаатыр артыыһа Михаил Михайлович Апросимов суруйбут пьесаларын туруортаабытым. Мария Ивановна төрөөбүт дойдутугар – Горнай улууһугар Мытаахха уонна Бэрдьигэстээххэ тахсан көрдөрбүппүт. Онтон Зоя Петровна Багынановаҕа Николай Якутскай «Төлкө» романынан испэктээк оҥорбутум. Аҕа саастаах артыыстарга анаммыт туруорууларбын айар үлэм биир бэлиэ түгэнин быһыытынан ылынабын, сыана улахан маастардара итэҕэ­йэн испэктээктэрин туруортарбыттарыгар үөрэ­бин уонна махтанабын.

– Руслан Игоревич, эн физиканы-мате­ма­тиканы уһулуччу дириҥник үөрэтэр оскуола кэнниттэн хайдах эмискэ артыыс идэтигэр тиийдиҥ?

– Үрдүкү кылаас буолан, олохпут оҥкулун оҥостуохтаах идэбитигэр туттарсарга күүскэ бэлэмнэнэрбит. Ол саҕана гимназияҕа кырата Красноярскай, Новосибирскай университеттарыгар киириэхтээххит диэн ирдэбил турара. Мин толкуйданан баран юриспруденцияҕа туттарсарга бэлэмнэнэн барбытым.

Биирдэ англия тылын үөрэтэр учууталым Наталья Ивановна Софронова ыҥыран ылбыта уонна: «Эн юриспруденцияҕа туттарсарга бэлэмнэнэ сылдьар эбиккин дии. Мин санаабар, бу хайдах эрэ эйиэхэ барсыбат идэ. Эн айар куттаах оҕоҕун – хоһоон ааҕаргар, ыллыыргар, сыанкалары туруоран оонньуургар хараҕыҥ уоттаах буоларын уонна тыл өттүгэр кыахтаах диэн бэлиэтии көрөбүн. Онон айар идэҕэ барыаҥ этэ, көр эрэ бу», – диэн баран «Кэскил» хаһыаты ууммута. Хаһыакка аны сайын М.С. Щепкин аатынан Тыйаатыр үрдүкү училищета саха бөлөҕөр сүүмэрдээһин ыытарын туһунан биллэрии тахсыбыт этэ. «Бу үөрэххэ холонон көр, Москваҕа баар улахан үөрэх», – диэн кини эбэн эппитэ. Дьиҥинэн, мин оччолорго тыйаа­тыр диэни букатыын да билбэт киһи буоллаҕым. Биирдэ эмэ телевизорынан испэктээк кэлэ турар буоллаҕына, «тугу-тугу гыналларый…» дии санааччыбын. Ол эрээри Наталья Ива­новна тылын тоҕо эрэ ылыммытым уонна юриска туттарсарбын хаалларан, тыйаатыр училищетыгар киирэргэ бэлэмнэнэн барбытым. Холобура, Алампа хоһооннорун, «Куоратчыт» диэн кэпсээнин, үгэлэри үөрэппитим.

Сайын үөрэххэ докумуон тутуута саҕалам­мытыгар Дьокуускайга кэлэн, Опера уонна балет тыйаатырыгар олохсуйбут хамыыһыйаны булан докумуоммун туттарбытым. Туттарсыы саҕаламмыта: ажиотаж бөҕө – артыыс буолуон баҕалаах оҕо баһаам – баара эрэ 20 миэстэҕэ киһи киһитин билсибэт үлүгэрэ. Туттарсыы хас даҕаны түһүмэхтээҕэ, ону барытын аастахпытына эрэ үөрэххэ киирэр кыахтаах этибит.

Аны үөрэххэ туттарса сылдьан мүччүргэн­нээх түгэҥҥэ түбэспитим. Ол маннык этэ. Тургутан көрүү кэмигэр Алампа «Куоратчыт» кэпсээнин кэпсээбитим, өйбөр үөрэтэн кэлбит хоһооммун, үгэбин аахпытым. «Ыллаа» диэбиттэригэр ыл­лаабытым, «үҥкүүлүүгүн дуо?» диэн ыйыппыттарыгар үҥкүүлээн көрдөрбүтүм. Ити курдук бэлэмнэммиппин барытын көрдөрдүм, бүтэһик түһүмэхтэр хаалбыттара. Саҥа оскуоланы бүтэрбит оҕолор мэниктиирбит ханна барыай, экзамен буола турдаҕына, сынньалаҥ кэмигэр тыйаатыр устун эккирэтиһэ оонньуу сырыттыбыт. Билигин Үөһээ Бүлүү Хоротугар комедия тыйаа­тырын үлэлэтэр Иван Касьяновы, ол саҕана Касьянов Баанньаны кытта мэниктии сылдьан, Опера тыйаатырын сыанатыгар тахсан кэллибит. «Хайыы, тыйаатыр сыаната дии…» – дэһээт, мэниктиирбитин тохтотон хабыс-хараҥаҕа сыа­на үрдүнэн мин инники, Баанньа батыһан иһэбит. Сыана устун сөҕө-махтайа хааман иһэн салгыҥҥа үктэнээт, эмискэ таҥнары курулуу тур­дум. Харахпар сулус бөҕөнү көрдүм – оркестр дьаамата аһаҕас турбутун көрбөккө нота уурар тимирдэргэ баран түспүппүн. Көхсүм ыарыы бөҕө. Харахпын арыйбытым, үөһээ ыраах баҕайы Баанньам сирэйэ көстөр, ыксаабыт куолаһынан: «Руслаан, Руслаан, хайаа, турар кыахтааххын дуо?» – диир. Мин турар кыаҕа суох сытабын. Хата киһим ханан эрэ тутуһан түстэ уонна миигин, сэрии толоонуттан бааһырбыт саллааты соһон иһэр курдук, дьааматтан таһаарда. Тахсаммын олоро түстүм: көхсүбүн дьукку түспүппүн, хата, тостубатах диэн буолла, эчэйбиппин биллэ­римээри туран хаамыталаатым, эрчиллэ түстүм. Ол сырыттахпына: «Тараховскай, киир!» – диэтилэр. Москваттан кэлбит үс профессор, саха тыйаатырын артыыстара, режиссердара хамыыһыйаҕа олороллор.

Олоххо буолбут түгэнтэн кэпсииргэ сору­дахтаабыттарын толордум. Онуоха: «Тоҕо дук-дах туттаҕыный?» – диэтилэр. Аны ырбаахыбын уһултардылар. Тэҥнэһиэм дуо, уһуллаҕым дии. «Травмалааххын дуо?» – диэн ыйыппыттары­гар мэлдьэстим – ама, «оркестр дьааматыгар түспүтүм» диэм дуо? Тургутааччылар: «Арай баһаар буолбут. Таҕыс уонна төттөрү сүүрэн киирэн »баһаар буолла» диэн дьоҥҥо хайдах этэргин көрдөр», – диэтилэр. Мин тахсан баран төттөрү сүүрэн киирэн: «Баһаар, баһаар!» – диэн хаһыытыы-хаһыытыы сүүрэкэлээтим. «Спа­сибо!» – диэтилэр. Мин киирбэтим бы­һыы­лаах диэн тута сэрэйдим уонна тахсан бардым. Түмүкпү­түн кэтэһэ турдахпытына, барыбытын саалаҕа киллэрдилэр уонна биир линияҕа туруордулар уонна хаамыталыы сылдьан хас биирдиибитин сыныйан көрдүлэр, онтон биир уолга кэлэн «таҕыс» диэтилэр, миэхэ чугаһаан баран «эн эмиэ» диэт, стройтан туоратан кэбистилэр. «Уоннааҕылар киирдигит», – диэбиттэригэр оҕолор үөрүү-көтүү бөҕө буоллулар.

Биһиги уку-сакы тахсан бардыбыт. Мин үөрэххэ киирбэтэхпиттэн наһаа хомойбутум. Түүн буолбут этэ, ол саҕана билиҥҥи курдук такси суох, автобустар сырыылара тохтообут. Онон ийэбин кытары кумаарга сиэтэ-сиэтэ Дзержинскэй уулуссатынан сатыы дьиэбит диэки хаама турдубут… «Хайыахпытый, атын үөрэххэ туттарсан көрөр буоллахпыт», – диэн сүбэлэстибит. Ийэм хантан эрэ эһэ сыатын булан көхсүбүн сотон, били бааһым оһон хаалбыта. Ол саҕана киин куораттар үөрэхтэригэр туттар­сыы Оҕо дыбарыаһыгар буолара. Онно тиийэн докумуоммун Санкт-Петербурдааҕы киинэ уонна телевидение институтугар биэрдим эрээри, онно бэлэм видеоматериал ирдэнэр эбит. Мин матырыйаалым суох да буоллар, син биир докумуоммун туттардым…

Оҕо дыбарыаһыттан төннөн иһэн эдьиий­бин көрүстүм. Кини: «Культура минис­тиэ­ристибэтигэр сылдьыбытым, онно Щепкин аатынан училищеҕа эбии биэс миэстэни көр­бүттэр, онно иккистээн туттарсыы буолар диэн кэпсэтэллэр», – диэн сонуннаах буолла. Иккистээн туттарсыыга эмиэ куонкурус улахан этэ – бастакы туттарсыыга киирбэтэх оҕолор бааллара. Үөрэххэ киирэр тургутуу буола тур­даҕына Василий Фомин: «Эн туох ааттаах боччумнаах киһигиний, ыл, күлүүлээх кэпсээннэ кэпсээ эрэ», – диэн сорудахтаабытыгар тустуук­тар тустарынан көрүдьүөс кэпсээни араас­таан туттан-хаптан көрдөрө-көрдөрө кэпсээтим, «ха­та күллүллэр» диэн үөрэ санаатым уонна тахсан бардым. Доҕордоһуу болуоссатыгар түмүкпүтүн күүтэ сырыттахпытына, арай Анатолий Павлович Николаев чуо миэхэ хааман кэлэн эттэ: «Руслан, киирдиҥ, эҕэрдэлиибин! Киирэн түмүгү иһит». Мин үөрүүбүттэн өрүтэ ыстаҥалаатым, ураа хаһыытаатым. Үөрэххэ киирэммин мин саҕа дьол­лоох киһи аан дойдуга суоҕун курдуга. Түмүгү иһитиннэриигэ бастаан М.С. Щепкин үрдүкү тыйаатыр училищетыгар эбии киирбит биэс оҕону, ол иһигэр миигин ааттаан, эҕэр­дэлээн баран уонна тиһэҕэр «ол эрээри» диэ­тилэр… Төбөбөр араас санаа охсуллан истэ­ҕинэ: «Бу ааттаммыт оҕолор уопсайга олоруохтара, ол эрээри аһыыр талоннара уонна стипендиялара суох буолар. Чэ, ол сыыйа-баайа көстөн иһиэ…» – диэн биллэрдилэр. «Һуу, хата, чэ, бачча киирбит киһи үөрэнэр инибин – сүрүнэ киириитэ», – диэн өрө тыынан баран дойдубар барбытым.

– Бырастыы гын, быһа түһэн, саха дьонун сиэринэн ыйыттахха, кимтэн кииннээххиний, хантан хааннааххыный?

– Ийэм Светлана Николаевна Мегежекская өр сылларга Үөһээ Бүлүү Нам нэһилиэгэр ин­тернакка иитээччинэн, учууталынан үлэлээн, оҕо иитиитигэр үгүс сыратын биэрбитэ. Ону тэҥэ норуот поэта П.Н. Тобуруокап аатынан музейга таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Аҕам Игорь Тараховскай Бүлүү улууһуттан төрүттээх, музыкант идэлээх. Төрөппүттэрим ыал буолан баран Үөһээ Бүлүү Намыгар олохсуйбуттара. Бииргэ төрөөбүт үһүөбүт – икки балтылаахпын. Кэргэннээхпин, оҕолоохпун.

– «Бука бары оҕо саастан төрүттээхпит» диэччилэр, оҕо сааһыҥ хайдах этэй?

– Үһүс кылааска сылдьан Дьокуускайга музыка оскуолатыгар баян кылааһыгар үөрэнэ кэлбитим. Куоракка 14-с оскуолаҕа сахалыы кылааска киирбитим, Студгородокка музыка оскуолатын интернатыгар олорбутум. Онтон дойдубар төннөн, «Тускул» оҕо эстетикэлии киинигэр Артур Васильевич Васильев диэн учууталга баяҥҥа үөрэхпин салҕаабытым.

Үөһээ Бүлүүгэ убайбар Егор Николаевич Ме­гежекскэйгэ олорон И.Н. Барахов аатынан Үөһээ Бүлүү 1-гы №-дээх оскуолатыгар, ону сэргэ музыка оскуолатыгар үөрэммитим. Историяҕа үөрэтэр учууталбыт Тамара Ивановна Иванова көҕүлээн, доҕотторбун кытары «Дабаан» диэн вокал уонна инструмент ансаамбылын тэриммиппит. Онно Петя Павлов, Гоша Фи­липпов, Вася Федоров, Андрей Боескоров диэн табаарыстарбын кытары оонньуурбут. Мин клавишаҕа турбутум. Ырыаларбытын бэйэбит айар этибит. Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллар араас тэрээһиннэргэ, кэнсиэрдэргэ ыллыырбыт. Би­һиги «Үрүҥ түүн» диэн сайыҥҥы ырыа күрэһэр, «Хотугу сулус» оҕо телерадиоакадемиятын куонкуруһугар кыттыбыппыт. Син добуочча эл­бэх ырыаны айбыппыт, ырыаларбытын магни­то­фон кассетатыгар устар этибит. Оччолорго «Чолбон» бөлөх муҥутуу аатыра сылдьара. Үөһээ Бүлүүгэ өссө «Уолан», «Байанай» бөлөх­төр үөскээбиттэрэ, ВИА бөлөхтөр муода буол­бут кэмнэрэ этэ. Элбэх ыччат, оҕо ырыанан, тыыннаах музыканан үлүһүйэрэ. Музыка диэн киһиэхэ олус туһалаах хайысха, киһи дууһатыгар тугу эрэ уларытар күүстээх дии саныыбын. Мин музыкаҕа үөрэммитим олохпор улаханнык туһалаата, билигин даҕаны туһалыыр.

Тохсус кылааһы бүтэрэрбэр баян кылааһын аттестатын ылбытым. Ол кэннэ ССРС норуотун учуутала М.А. Алексеев аатынан Үөһээ Бүлүү­тээ­ҕи физика-математика хайысхалаах өрөспүүбү­лүкэ гимназиятыгар туттарсыбытым. Туох баар талааммын барытын көрдөрбүтүм эрээри ылбатахтара. Үөһээ Бүлүү гимназиятыгар үөрэ­нэр оҕолорго ыраахтан көрөн наһаа ымсыы­рарым. Кинилэр оҕолортон хайдах эрэ атын таһым­наахтара биллэрэ, бэл, уулуссаҕа тутта-хапта сылдьардыын уратытык көстөллөрө. Ол оҕолору кытары бииргэ үөрэниэхпин, кинилэр эйгэлэригэр киириэхпин наһаа баҕарар этим. Баҕа санаабын ситээри гимназияҕа иккис­тээн туттарсыбытым. Кылааһым салайааччыта буол­­бут Раиса Архиповна Корякина: «Бу уол иккис­тээн кэлэн туттарыста, наһаа баҕалаах, үөрэххэ тардыһыылаах эбит. Сыалын ситиһэр характердаах, ылабын», – диэбитэ. Ол курдук, гимназист буолбутум. Бу санаатахха, музыка оскуолатыгар, гимназияҕа да үөрэммиппэр ийэм өҥөтө улахан эбит.

Гимназияҕа үөрэх ирдэбилэ үрдүгэ – үөрэххэ кыһамньыны, эбии дьарыгы эрэйэрэ. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум бары улахан сүүмэри ааспыт, бииртэн биир бастыҥ көрдөрүүлээх, өйдөөх, чаҕылхай үөрэнээччилэр этэ. Кинилэр эйгэлэригэр киирэн сайдан, үөрэххэ-билиигэ күүскэ талаһан барбытым. Гимназистар олус сэр­­гэх, туспа үгэстэрдээх пансиоҥҥа олорбуппут. Манна күн аайы муоста сууйар, кварталлары­нан түмэн төрөөбүт күннэри бэлиэтиир курдук ураты үгэстэр бааллара. Онон оҕо үлэни таптыырга, бэйэни сөпкө тэринэргэ уһуйуллара.

– Чэ, аны аатырбыт тыйаатыр училищетыгар хайдах үөрэммиккитигэр төннүөххэ…

– Атырдьах ыйыгар Дьокуускайтан 25 оҕо бары бииргэ айаннаан дойдубут тэбэр сүрэ­ҕэр Москва куоракка тиийбиппит. Биһиги Щеп­кин аатынан тыйаатыр училищетын бэһис саха студиятын устудьуоннара дэнэр буол­буппут. Саха сирин араас муннуктарыттан кэл­бит тыа оҕолоро олох атын эйгэҕэ, атын менталитекка, атын культураҕа түбэспиппит. Үөрэнэр сирбит, уопсайбыт Москва килбэ­йэр киинигэр, Кириэмилтэн чугас тураллара. Уоп­сайга бары биир этээскэ олорорбут, бары бииргэ тутуспутунан үөрэнэ барарбыт, хан­на да буол­лун тутуспутунан сыл­дьар­быт. Куу­руспут уус-уран салайааччыларынан В.Б. Мо­­нахов уонна В.П. Се­­лезнев, онтон маас­тар-педагогтарынан Т.Н. Аносова, М.Л. Федо­рова, Н.И. Демидова буолбуттара.

Тус бэйэм «Актер маастарыстыбата» диэн предмети ордук сөбүлүүрүм. Тас дойдулар ли­те­ратураларын, нуучча тыйаатырын исто­рия­тын курдук предметтэри улахан профессор­дар үөрэппиттэрэ. Кинилэр биир да кумааҕыта суох киирэн өйдөрүттэн лекция ааҕалларын олус сөҕөрбүт. Маннык идэтийбит профессионаллар кэпсииллэрин тыыммакка даҕаны олорон, олус болҕойон истэрбит. «Сценические движения» диэн предмеккэ фляг оҥорорго, фехтованиеҕа, охсуһуу хамсаныыларыгар уһуйбуттара. Сирэйи гримнииргэ үөрэппиттэрэ бэрт интэриэһи­нэй этэ: маҥнай бэйэлэрэ гримнииллэрэ, онтон сыы­йа-баайа сирэйбитин бэйэбит оҥостор буо­лан барбыппыт. «Сценическая речь» диэн пред­меккэ Наталья Алексеевна Макарова, Ла­риса Сергеевна Максимова диэн учууталлар үөрэп­питтэрэ. Наталья Алексеевна билигин ал­тыс саха студиятын эмиэ үөрэтэ сылдьар. Ону таһынан балет хамсаныыларын үөрэтэн кыр­дьык-хордьук станокка дьарыктанарбыт. Сөбүлээбэтэҕим да хайыахпыный, үөрэннэҕим дии…

– Руслан Игоревич, саха тыйаатырын сыа­натыгар ханнык оруоллары оонньоо­буккунуй?

– Түөрт сыл биллибэккэ ааһан, 21 буолан үөрэхпитин бүтэрэн, артыыс идэтин ылан, 2002 сыллаахха төрөөбүт дойдубутугар эргил­ли­биппит. Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академиялыы тыйаатырын коллектива аанын тэлэччи аһан олус сылаастык уонна ис­тиҥ­ник көрсүбүтэ. Биһиги үөрэммит кыһа­бы­тыттан бэлэм дипломнааҕы үлэлэрбитин – Эдуардо де Филиппо «Брак по-итальянски», Бо­марше «Безумный день, или Женитьба Фигаро», Александр Островскай «Женитьба Баль­заминова» комедияларын уонна Антон Чехов «Свадьба» уонна «Предложение» айым­ньыларынан испэктээктэри, ону таһынан биир кэнсиэри илдьэ кэлбиппит.

Саха тыйаатырыгар бастакы улахан оруо­лум – Уильям Шекспир «Ромео уонна Джу­льет­та» трагедиятынан Андрей Борисов «Биир­дэ куоракка» диэн туруоруутугар Ромео­ну оон­ньообутум. Дьон олус сөбүлээн сыл­дыбыт­тара. Бу испэктээккэ сүрүн оруоллары биһиги, Щеп­кин аатынан тыйаатыр учили­щетын бэһис саха студиятын бүтэрбиттэр, оон­ньообуппут. Холобура, Джульеттаны Тама­ра Обутова, Меркуцио оруолун Дмитрий Шадрин толорбуттара. Билигин Баһылай Ха­рыс­хал «Кө­мүөл» испэктээгэр Байбал Ксено­фонтовы, «Тэп­силлибэт үтүө аакка» Режиссеру, Иван Гого­лев «Хара кыталыгын» туруорууга Хабырыыс Одунчановы, Миитэрэй Наумов «Бүгүн эбэтэр хаһан да» айымньыты­гар Георгий Иванович Лебедев диэн омсолоох дьоруойу оонньуубун.

– Бу сыллар тухары ордук өйдөнөн хаалбыт оруоллааххын дуо?

– Толорбут оруолларым – бары тус-туспа, бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспат уобарастар. Хайдах оонньууруҥ, оруолу арыйарыҥ со­роҕор ис туруккуттан тутулуктаах. Ол да буол­лар «бэйэҕин хайаан да сүүс бырыһыан оруолгар биэрэн туран оонньуохтааххын» диэн үөрэппиттэрин тутуһарга өрүү кыһаллабын. Бу уобараһы артыыс быһыытынан арыйыа диэн эрэнэн, итэҕэйэн оруоллары биэрбиттэригэр үлэлээбит режиссердарбар улаханнык махта­набын. Итэҕэйбиттэрин түһэн биэрбэт гына оонньуу сатаатым ини дии саныыбын.

Испэктээк буолуон иннинэ хайаан да эрдэ кэ­лэн бэлэмнэнэбин: тылбын хатылаа да хатылаа буолабын. Ханна тугу гыныахтаахпын төбөбөр ойуулаан, оҥорон көрөбүн, сыанаҕа ханан, хай­дах сылдьыахтаахпын бэлиэтиибин. Сыанаҕа тахс­ыам иннинэ тоҕо эрэ куруук салыбырыахпар диэри долгуйабын. Тоҕотун билбэппин эрээ­ри сыа­наҕа сатаан холкутук тахсыбаппын. Ты­йаатырга киинэҕэ курдук дубль диэн суох, тугу эрэ сыыһан кэбистэххинэ: «Тохтооҥ эрэ, билигин иккистээн киириэм», – диэбэккин. Сыанаҕа таҕыстыҥ да – бүттэ. Аны көрөөччү хараҕын далыгар оонньууруҥ эмиэ биир долгуйуу: кини араас буолуон сөп – профессор, тыа сирин киһитэ, кириитик, инже­нер, суруналыыс, суруйааччы. Чуолаан дьиҥ­нээх олохтон ылыллыбыт, исто­рияҕа хаалбыт улахан дьону уобарас оҥорон таһаарыы ордук эппиэтинэстээх.

– Тыйаатыр искусствотын таһынан киинэҕэ эмиэ режиссер быһыытынан холоноргун би­лэбин. Ол үлэҥ туһунан сырдата түспэккин ээ.

– Киинэҕэ аан бастакы холонуум – саха биллиилээх учуонайа Георгий Прокопьевич Башарин туһунан «Завещание» диэн доку­ментальнай киинэ. Онтон уус-уран киинэҕэ холонон көрбүт киһи диэн санааттан, артыыс Дмитрий Татариновтыын кыттыһан «Кытыл» диэн киинэ сценарийын суруйбуппут. Олоҥхо тыйаатырыттан Мария Турантаева продюсердаан, Саха тыйаатырын үлэһиттэрэ Изольда Бубякина, Елена Тимофеева буолан, Хаҥалас улууһун Тумул нэһилиэгэр баран киинэбитин устубуппут. Онно сылдьан киинэ устуутун олус сөбүлээбитим: айылҕаҕа эмиэ да сынньанар, эмиэ да айар үлэнэн дьарыктанар наһаа үчүгэй этэ. Киинэбит тахсан киэҥ экраҥҥа көстүбүтэ, ол кэннэ «киинэ устуохха сөп эбит» диэн санаа үөскээбитэ, кынат үүммүтэ. «Уоппуска кэмигэр киинэ устуутунан дьарыктаныахха сөп эбит» диэн түмүккэ кэлбитим.

Иккис уус-уран киинэбин – «Саллаат сүрэ­ҕин» фронтовик-суруйааччы Тимофей Смета­нин төрөөбүтэ 100 сылыгар Кэбээйи улууһун сакааһынан устубуппут. Киинэ тыйаатырдары­гар тахсыбыта эрээри, пандемия буолан улуус­тарга үчүгэйдик көрдөрө иликпит. Билигин араҥ ыарыыны утары эми көрдөөн былыр Англияттан ыраах Саха сиригэр тиийэ кэлбит Кэт Марсден туһунан документальнай киинэ оҥоро сылдьабыт. Генеральнай продюсер –Саха тыйаатырын артыыската Тамара Обутова. Лондоҥҥа Кэт Марсден олорбут, көмүллэ сытар сирдэригэр тиийэн устубуппут, Англия режиссерун кытары бииргэ үлэлэстибит. Туох да мэһэйдээбэтэҕинэ, барыта былааннаабыппыт курдук бардаҕына, бу үлэбит быйыл ахсынньыга киинэ тыйаатырдарыгар сүрэхтэниэҕэ…

– Руслан Игоревич, эн үс төгүл режиссер эбиккин дии. Тыйаатырга испэктээктэри туруо­раҕын, документальнай уонна уус-уран киинэлэри устаҕын, аны өрөспүүбү­лүкэ таһымнаах улахан тэрээһиннэргэ үлэлиигин.

– Стадиоҥҥа ыытыллар тэрээһиннэргэ ту­руорааччы режиссер быһыытынан хас даҕаны улахан бырайыакка кыттыбытым: «Триумф» спорт уораҕайыгар Былатыан Ойуунускай төрөөбүтэ 125 сылыгар анаммыт түһүлгэни, Манчаары оонньууларын, Олоҥхо ыһыахтарын туруорбутум. Маннык тэрээһиннэри ыытарга учууталым Андрей Саввич хайдах үлэлиирин көрөммүн үөрэммитим. Алампа этэринии «үчү­гэйтэн үчүгэйи үтүктэн» иһэбин. Стадиоҥҥа ыытыллар тэрээһиннэри, ыһыах түһүлгэтин оҥорорго саха дьоно-сэргэтэ ытыктыыр киһи­битин Эдьиий Дораны кытары алтыһан элбэххэ үөрэнним. Ол курдук, айылҕа, норуот, былаас кутун-сүрүн өтө билэр, айылҕаттан айдарыы­лаах киһибит тэрээһиннэрбит сценарийдарын сааһылаан биэрэн улаханнык көмөлөһөр. Тус бэйэбин киһи быһыытынан сааһыланарбар сүбэ-ама буолбутугар улаханнык махтанабын.

– Оттон тус көрүүгэр айар үлэ, искусство туох суолталаахтарый?

– Мин сүрүн үлэм – тыйаатыр уонна ты­йаатыртан ордук туох да суох дии саныыбын. Саха тыйаатыра муударай ытык кыр­­­дьаҕастар­даах, улахан таһымнаах салайааччылардаах, талааннаах артыыстардаах тэрилтэ буолан, үүнэбин-сайдабын. Саха тыйаатырыгар бука бары сүүмэрдэммит үлэһиттэр, бастыҥтан бастыҥнар, чахчы талааннаах, уһулуччу эр дьон үлэлииллэр. Аны киинэ эйгэтигэр баарбын, музыканан дьарыктанан ырыа айабын. Холобура, пандемия кэмигэр Алампа хоһоонноругар ырыа айаммын «Таптал» драмаҕа киллэрбип­пин артыыстар толорбуттара. Бу испэктээгим табыллыбытыттан олус үөрэбин. 

Хас биирдии туруорууттан киһи син биир туох эрэ саҥаны арыйар. Режиссер суруйааччы айымньытын көрөөччүгэ таһаарарыгар, ааптар этиэн баҕарбыт сүрүн санаатын таба тайанан уларыппакка-тэлэриппэккэ испэктээк оҥордоҕуна эрэ бу айымньы саҥа өттүнэн арыллар, ураты тыыннанар. Оттон режиссер туруорар матырыйаалын өрүү бэйэтин эрэ көрүүтүгэр сөп түбэһиннэрэн уларытан иһэр буоллаҕына, үлэтэ барыта биир буолар.

Билигин интернеккэ, телевизорга мөкү, сидьиҥ информация үрдэ суох элбэх. Кии­элэргэ наар охсуһуу, өлөрсүү, киһи өлүгэ, хаана-сиинэ, арыгылааһын, албын-көлдьүн кур­дук киһи уйулҕатын алдьатар, сырдыгы хам бат­тыыр хартыыналар көстөллөр. Мин итинник хартыыналары көрбөппүн уонна тоҕо олох мөкү эрэ өрүттэрин эккирэтэ сылдьан көрдөрөллө­рүн, кэпсииллэрин өйдөөбөппүн.

Биһиги, тыйаатыр, искусство, культура үлэһиттэрэ, үрдүкү Айыылар бэйэлэрэ анаа­быт дьоҕурдарынан кинилэргэ сулууспалыах­­таахпыт, үйэлээх сыаннастары дьүһүйэн көр­­дөрүөхтээхпит, дьоммутун-сэргэбитин сыр­дык­ка-кэрэҕэ тардыһыннарыахтаахпыт, сир­диэх­тээх­пит. Искусство үлэһиттэрэ – киһи дуу­һа­тын инженердэрэ буолуохтаахтар. Төрүт куль­турабытын, норуоппут үйэлээх сыаннас­тарын өрө тутуохтаахпыт, өбүгэ үгэһин харыс­тыахтаахпыт. Оннук дьаһаннахпытына эрэ аныгы үйэҕэ биһиги төрүт үгэспит, ийэ тылбыт тыыннаах хаалар туруктаах…

– Дьэ саха интеллигенцията, уопсасты­бан­ньыктара, аҕам саастаах дьон үгүстэ этэр, сэрэтэр, санааларын үллэстэр билиҥҥи кэм биир тыҥаан турар хайысхатыгар кэллибит. Ийэ тыл уонна саха тыйаатыра аныгы үйэҕэ хайдах буолуохтарай? Биһигини туох күүтэрий? Тугу гынабыт?

– Биһиги билигин төрөөбүт тылбытыгар улахан болҕомтобутун уурар күммүт уолдьаста. Үүнэр ыччат, оҕолорбут ийэ тылларын умнан, куйаар ситимин сабыдыалынан сахалыы са­ҥарбат буолан эрэллэр. Элбэх төрөппүт сахалыы мультиктары оҥорон ютубка угуохха диэн этэл­лэр, туруорсаллар. Онно, биллэн турар, бас­татан туран үчүгэй үбүлээһин ирдэнэр. Ани­мация, мультпликация эйгэтигэр үлэлиир – ком­пьютерга ойуулуур, таҥар, тыас-уус кил­лэрэр элбэх бириэмэни эрэйэр уустук идэ буолан, үлэһиттэргэ үлэни толуйар хамнас төлөнүөхтээх. Судаарыстыба үп-харчы көрөн мультипликатордары үөрэттэрэн, үчүгэй хаа­чыстыбалаан мультиктары оҥоруохха сөп. Ол чахчы кэнчээри ыччат төрөөбүт тылын тутан хаалларыгар көмөлөһүөх этэ.

Кэнники кэмҥэ «Саха тыйаатыра инни­ки­тин көрөөччүлээх буолуо дуо?» диэн ыйы­тыы күөрэйэр буолла. Биһиги көлүөнэ кө­рөөччүлэрдээх буолуохпут. Ол чахчы. Оттон биһиги кэннибититтэн кэлэр артыыстар, ре­жиссердар көрөөччүлэрдээх буолуохтара дуо диэн ыйытыы сытыытык турар. Нуучча тылынан эрэ саҥарар, төрөөбүт тылын билбэт ыччат Саха тыйаатырыгар тоҕо барыаҕай?! Тылбаас диэн тылбаас, дьиҥэр, нууччалыы синхрон тылбаас баар даҕаны буоллаҕына, сахалыы өйдөөбөт киһи син биир испэктээги өйдүүрэ ыарахан. Оччоҕо сахалыы билбэт ыччаппыт нуучча тыйаатырыгар эрэ сылдьарыгар тиийэр… Онон кэнэҕэһин көрөөччү сахалыы тыллаах тыйаатырга кэлиэ суоҕа диэн куттал баар.

Дьэ ол иһин ийэ тылга болҕомтону күүскэ ууруох тустаахпыт. Интернет, төлөпүөн, ком­пью­тер, телевизор нөҥүө уопсастыба, үүнэр ыччат өйүн-санаатын уларытар сыһыарыылары, биэриилэри, оонньуулары утары культура деятеллара бары тугу эрэ тобулан, айан таһаа­рыахтаахпыт. Биһиги, Саха тыйаатырын, Олоҥ­хо тыйаатырын, Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын үлэһиттэрэ, аныгы ыччат сахалыы тыллаах испэктээктэри көрөрүн, сэргиирин туһугар үлэбитин күүһүрдүөхтээхпит. Саха тылын эй­гэтин кэҥэтэр туһугар поэттар, артыыстар стадионнарга, болуоссаттарга тоҕо анньан кэлэн сахалыы хоһооннору доргуччу аахтарбыт дьоммут-сэргэбит сэҥээриэх, уһуктуох этэ. Интернети, саҥа ньымалары баһылаан, сахалыы видеолары, оонньуулары, сыһыарыылары та­һаар да та­һаар буоллахпытына эрэ кэнчээри ыччаппытыгар саха тыла тыыннаах хаалар кыахтанна.

…Ол эрээри, мин санаабар, биһиги билигин дьикти-интэриэһинэй кэмҥэ олоробут: сайдыы баара харахха быраҕыллар – олох урукку курдук буолбатах. Доруобай уонна сүрэҕэлдьээбэт эрэ буоллахха, ханнык баҕарар идеяны олоххо киллэрэргэ табыгастаах үйэ.

– Сэһэргэһиибит былаһын тухары Алампа аатын элбэхтэ ааттаатыҥ. Алампа эн олоххор туох суолталааҕый?

– Саха биир чулуу суруйааччытын Анемпо­дист Иванович Софронов–Алампаны духуобу­най учууталым курдук ылынабын, Таҥара курдук саныыбын. Кини айымньыларын, айар үлэтин, киһи да быһыытынан сүрэхпэр чугастык ылынабын. Ханна да буолларбын куруук кини кинигэтин илдьэ сылдьар үгэстээхпин.

– Руслан Игоревич, түмүккэ сурунаал ааҕаач­чыларыгар, саха дьонугар тугу баҕарыаҥ этэй?

– Бастатан туран «Чолбон» сурунаал ааҕааччыларын буолаары турар Саха Өрөс­пүүбүлүкэ­тин 100 сылынан эҕэрдэлиибин! Суруйаач­чылары, сурунаал ааптардарын, бары сахам дьонун Саха АССР 100 сылыгар ыытыл­лар тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттаргытыгар ыҥы­рабын.

Тус бэйэм, бу биир улахан кэрдиис кэммит түмүктэнэн, саҥа кэрдиис саҕаланан эрэрэ буолуо диэн эрэнэбин. Саҥа кэрдиискэ, олох уларыйыытыгар саҥа идеялары олоххо киллэриэхтээхпит. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар саха саханы самнара, атахтыы сылдьарын тохтотон, саҥа улахан бырайыактары тобу­лан, «Myтona» курдук фирманы тэрийбит уолаттарбыт туйахтарын хатарбыт атын саҥа ыччат үөскээн, аан дойду таһымыгар тахсарыгар тирэх буолуохтаахпыт, өйүөхтээхпит.

Сахам дьоно-сэргэтэ өй-санаа сырдык өттүн тутуһарыгар, ис культурабыт таһыма үрдүүрүгэр баҕарабын. Судургутук быһаардахха, хааман иһэн силлии-хаахтыы сылдьы­бакка, бөҕү-саҕы хомуйа, айылҕабытын харыстыы, сирбитин-уоппутун көрө-истэ, сүгүрүйэ сыл­дьарга үөрэнэрбит буоллар… Холобура, Япо­ния Кабуки тыйаатырыгар үөрэнэ сылдьан, алтыспыт олохтоох японецпыт табахтыы туран анал хааҕа күлүн тэбиирин уонна бүттэҕинэ чэбэр баҕайытык табааҕын ол хаа иһигэр уган умулларан баран сиэбигэр уктан кэбиһэрин сөҕө көрбүтүм. Ол курдук, хас биирдии саха киһитэ үрдүк ис культуралаах буоллаҕына айылҕабыт, олохпут да тупсуох этэ.

Биһиги, искусство үлэһиттэрэ, сахабыт дьонун оннук үрдүк таһымҥа, сыалга-сорукка угуйар, сирдиир гына айан-тутан үлэлиэхтээхпит. 

Надежда Ильина
Чолбон. – 2021. – № 10