Aрбаҕастаах ойуун
Бүгүн Арбаҕастаах ойуун кыырарын көрөөрү дьон бөҕө мустубут. Кэҥэс соҕус балаҕан дьиэ наара оронноругар симиллэн олороллор. Сорохтор талах олоппоско аргынньахтаабыттар. Өр кэтэспиттэрин кэннэ ойуун кыаһааннарын тыаһа кылырдаан, кутуруксут уолунаан киирэн кэллилэр. Отур-ботур кэпсэтэ олорбут дьон соһуччу ньим бардылар. Ойуун «миинэр миҥэтин» – дүҥүрүн куурда уурдулар. Арбаҕастаах ойуун эргэлээх хараҕынан эриличчи көрөн, дьэ, чахчы дьулаан дьүһүннээх улуу дьаалы эбит. Тымтык имик-симик уотугар сирэйэ омооно хайдах эрэ бэдэр кыылы санатар. Дьон саллан иһийэн олордулар. Ойуун дьону дьулатаары айаҕын киэҥник атан дьааһыйан дьаллайбытыгар, бэлэһиттэн моҕой үөн тыла быгыалыырга дылы гынна. Ити кэннэ «илэ абааһы» көмүлүөк оһоҕу булкуйда, ону кытары оһох айаҕыттан хара суор көтөн тахсан ойуун санныгар сахсас гына олоро түстэ. Хараара хоруорбут суор баҕайы турулус-ирилис көрөн киһилии саҥалаах буолла:
– Хаах! Хаанна хаптар! Хайа муҥун хара сиэбэтэх, харах оҥпотох ыраатта, – диэн халаахтаата.
– Ар-дьаалы, аарт-татай! Маҕалайын туолбат абааһы тэҥсигэ! Мэ, мин эппин сиэ! – ойуун уҥа илиитинэн быһыччатын сулбу таһыйан таһааран, хаҥас илиитин харытын элийэ быста. Уонна суорга ууммутун суор хабан ылаат көмүлүөк оһох ураатынан таһырдьа көттө. Дьон соһуйан, куттанан ылы-чып олордулар. Сахсырга тыаһа дыыгыныыра эрэ иґиллэр уу-чуумпута сатыылаата.
– Кырдьаҕас, аһаан баран «эрэйдэнэн» көрөрүҥ дуу? – дьадаҥы Дьэкириэм куттанан торбос сонун тэллэҕэ илигирии туран саҥаран бабыгыраата. Арбаҕастаах ойуун сандалыга олорон аґаан бахсырыйан барда. Дьон ойуун билигин аҕай суорга быһан биэрбит илиитин көрө сатыыллар. Борук-сорук хараҥаҕа көрдөххө илиитэ туох да буолбатахха дылы. Дьон сирэйэ кини диэки мэлээриҥниирин көрөн ойуун икки илиитин уунан көрдөрдө.
– Аарт-татай! Мин түөрт лабаабыттан биирэ итээтэ диэн үөрэ олороҕут дуо? – дии-дии өһөхтөөҕүнэн көрүтэлээтэ. Айаҕын аппытыгар бэлэһиттэн киһи илиитэ быгыалыы сырытта. Маны көрөн эбии иэдэйиэх дьон кутуруксут уол кинилэр диэки көрөн мүчүк гыммытыгар арыый уоскуйдулар. Уол ойуун илиитигэр кыһаммакка аһаан чаламааттанарын көрөн арыый эрдийдилэр…
Кэмниэ-кэнэҕэс ойуун айгыраан туран, дүҥүрүн ылан балайда турбахтыы түһээт, былаайаҕынан охсон дэгэрэҥнэттэ. Кыаһааннарын тыаһа кылырдыыр, арбаҕар баттаҕа илгиһиннэҕин аайы ыһыллаҥныыр. Кини улам илгистэрэ тэтимирэн барда. Дьиэрэҥкэйдээн эрэрдии чэпчэкитик ойуолуур. Кутуруксут уол саппай уопсан истэ. Эмэгэттэрин сирэйэ ханньайбытын дьон бэлиэтии көрдүлэр. Кыыран илгистэн тэппит атаҕын кубулуппакка алтыс олбохторун аастылар. Сэттис олбохторун сэтиилэнэн, ахсыс олбохторугар аараан, тохсус олбохторугар тохтоотулар. Ойуун көстөөх сиринэн сүүрэн кэлбиттии тириппитин таґынан. ойбонтон уулаабыт сылгылыы титирэстиир.
Онтон эмискэ хараҕын өҥүргэһинэн көрөөт, тиэрэ баран түһэн эрдэҕинэ кутуруксут уол нэһиилэ хабан ылла. Арбаҕастаах икки дьабадьытыттан үрүҥ күүгэн сынньылыйбыт. Дьон тыыммакка да олордулар. Хамсалаах табах быстыІа сыппахтыы түһээт, ойуун олоро биэрдэ. Дьону саҥа көрбүттүү олоотоото. Онтон ханна баарын дьэ өйдөөн талах олоппос ылан олордо:
– Ар-дьаалы! Эчи, арах-арах! Иэгэйэр икки атахтаах иэримэ дьиэни иччилээбэт дьылҕаламмыт курдук көрдүм…
– Кырдьаҕас, туох сүрэ-кута буолуой? – боруҥуй муннуктан кэһиэхтээх саҥа иһилиннэ. Ойуун сирэйэ дьэбин уоһуйан олорон:
– Аан ийэ дайдыны илбистээх тыыннаах, итии хааннаах урдустар сэриинэн тииһэн, хаанынан уһуннараары гыммыттар. Абааһы уола Уот Дапсыырай үөһээттэн хааннаах холорук буолан ытыйан түспүтүн үтэйэ сатаатым да, арҕаа-илин улуустарынан өрө ытыйан бурҕайа турда…
Арбаҕастаах ойуун дьадаҥыларга босхо кэриэтэ кыырара. Баайдарга кыырдаҕына тарбыйахтаах ынаҕы да сиэтэн ылара. Ол иһин дьадаҥылар кинини сөбүлүүллэрэ, оттон баайдар өстүйэллэрэ. Бэл, биирдэ уоттаах оноҕоһунан ытыалаан ойуун отун умата сатаабыттара. Хата, ол охторо дьикти баҕайытык халыйан тиийэн бэйэлэрин отторун умаппыта. Ойуун идэһэ сүөһүтүн уоран ілірбµттэрэ, бэйэрин сүөһүлэрэ буолан хаалбыта. Өссө да атын ыар дьыаланы оҥоруохтарын наймылаһар дьонноро куттанан буолумматахтара. Онтон ыла Арбаҕастаах аата-суола киэҥ сиринэн дуораһыйбыта, биһигини эрэ хаарыйбатын диэбиттии баайдар аны ойууҥҥа ньымааттаан хаптаҥнаһаллара.
* * *
Арай биирдэ нэһилиэк кинээһэ Маппый күҥҥэ көрбүт соҕотох кыыһа тыаҕа кыргыттары кытары отоннуу сылдьан мунан хаалбыта. Бүтүн нэһилиэк дьоно көрдүү сатаабыттара да булбатахтара. Маппый ойоҕо ытаан сирэйэ дарбаччы иһэн олорон кэргэнигэр эппитэ:
– Күҥҥэ көрбүт көмүс чыычаахпыттан маттахпыан! Арбаҕастаахтан бараҥҥын көрдөс. Буллаҕына кини булуоҕа… Атыттар таах сымыйанан ойуумсуйбута буолаллар. Аскын, арыгыгын эрэ мэҥиэстэллэригэр бэртэр! – диэт умса туттан ытаан санна титирээбитэ.
Бу айдаантан сылтаан хамначчыт кыргыттар эмиэ хаарыллыахпыт диэн хара дьиэҕэ саґан им-дьим олорбуттара. Хотуннара онто да суох тыыннарын иһиллии сыспыта. Син биир кинилэр буруйдаах буолаллар. «Бу кыргыттар эр көрдөөннөр, кыыбаҕаларын кыаммакка оҕону соҕотохтуу быраҕан сылгыһыт уолаттардыын таҕылларын ханнараары бардахтара, сирэҕэстэр», – диэн хотуннара хаҕыстык саҥарталаабыта.
– Ол ойууҥҥа хайа сирэйбинэн тиийэбин. Бу саас отунан быстарбыт ыалларга кур оккуттан бырыһыан аахпакка эрэ салҕаа диэн көрдөспүтүн батан ыыппыппыт дии. Көрдөһүүтэ таах хаалан улаханнык кыыһырбыт этэ.
– Күтүр өстөөх, бу айыылаах буолан баран хайыахпытый?! Оҕоҥ туһугар бараҥҥын көрдөс-ааттас ээ, – диэн дьахтар бобулла-бобулла сарылаабыта.
– Чэ-чэ, уоскуй, баран көрдөһөн көрүөм. Кырдьаҕаска хайаатар да бара сылдьыам, – диэт кинээс нүксүччү туттан таһырдьа тахсыбыта.
Маппый ойуун олорор алааһыгар атынан дибдитэн тиийэн, тоҕо эрэ балаҕаҥҥа киириэн саллан турбута. Эргим-ургум көрүтэлээбитэ. Күрүө баҕанатыгар суор эмэгэттэрэ маһынан оҥоһуллан хамсаабат гына хам сааллыбыттар. Онтон маарыыҥҥыттан кинини батыһан кэлбит суор, аарыма тииккэ сохсос гына хаахынаан олоро түстэ. Эмэгэттиин-суордуун бары кинини кэтииллэрин көрөн этин сааһа аһылынна. «Дугдуруй да оҕус» дии санаат, балаҕан халҕанын арыйа тарта.
Халҕан кыыгынаан аһылынна, ону кытары амырыын сыт аҥылыс гынна. Кинээс иһирдьэ киирэн:
– Кырдьаҕастар кэпсээҥҥит, – диэбитигэр, ойуун эмээхсинэ:
– Суох, эйиэхэ? – диэн тыл бырахта.
Дьиэлээх тойон киһи киирдэ диэн кэннин да хайыһан көрбөтө. Мас хамыйаҕынан күөнэх сии олордо.
– Арбаҕастаах кырдьаҕас, кэпсэтиэ да эбиккин, куһаҕан да буолларбын нэһилиэк кинээґэ этим дии, – диэт Маппый кэтэҕэ чонох гынна.
– Киирдэ киирээт тоҕо баайсаҕын, эйиигин көрсүөхтээҕэр буолуох арыаллаан аҕаллым буолбатах дуо? – ойуун талах олоппоһун хачыгыратан эргийэн эргэлээх хараҕынан кинээһи дьэ өтөрү көрдө.
Кинээс ойуун суор буолан кинини эргийэ көтө сылдьыбытын сэрэйэн этэ саласта. Уоттаах харахтары уу хараҕынан утары көрүө суохтуу хараҕын куоттарда. Ымманыйбыта буолла:
– Ол иһин даҕаны, эн обургу сырыттаҕын дии. Дьэ нэһилиэк ытык киһитэ буолаҕын, көрдөһөр да күттүөннээх, ааттаһар да ахсааннаах. Күҥҥэ көрбүт күөрэгэйим, көтүрдэр тииспит миилэтэ, суос-соҕотох оҕобут сүттэ. Иһиттэххит буолуо. Эрэйдэнэн көрөөрөй дуу диэн кэллим. Биир байтаһын ынаҕы манньалыам, – кинээс кэһиэхтээх куолаһынан ааттаспыттыы биир тыынынан туох соруктаах кэлбитин этэн кэбистэ. Балаҕан иһэ тыас иһиллиирдии чуумпурда. Кинээс кэтэһэ түһэн баран эбии тыл бырахта:
– Биир быа түспэтэх хаҥыл сылгылаахпын, ону эптэхпинэ уолаттарга айааһаттаран миинэр миҥэ оҥостуоххун сөп, – кинээс көрдөһөр саҥатын ойуун баардылаабакка оронугар баран сытынан кэбистэ.
Ол кэмҥэ эмээхсин кинээскэ чэй кутан остуолга ыІырда. Ойуун сыппахтыы түһээт:
– Сарсын биллэ сылдьыам, – эрэ диэтэ.
Кинээс үөрэн сэгэс гына түстэ. Оҕотун булбуттуу сананна:
– Ол иһин даҕаны быһа гыммат буоллаҕын. Бэрт сөп, сарсын күүтүөхпүт. Бу кыра кэһиилээх кэлбитим, – дии-дии ботуоҥкатыттан култаҕар иһиттээх арыгыны хостоон таһаарда. Ойуун ону көрөн эмээхсинигэр кэҕис гынна. Кинээс арыгыны эмээхсиҥҥэ биэрээт, чэпчээбиттии туттан балаҕантан тахсан барда. Маарыын арыаллаан кэлбит суора тоҕо эрэ көстүбэт буолбут.
Сарсыныгар ойууну кэтэһэн түннүгү манаан таҕыстылар. Маппый сотору-сотору тахсан айан суолун диэки чарапчылана-чарапчылана көрбөхтүүр. Ойуун көрүүлэнэрин көрөөрµ эмиэ дьон бөҕө муһунна. Күн сис оройунан арҕаалыар диэри кэтэһэ сатаан баран, тарҕаһыах буолан эрдэхтэринэ биир оҕо айманан киирдэ:
– Арбаҕастаах ойуун иһэр. Маайыһы булбут, атыгар олордон иһэр! – диэн чаҕаарда.
Дьиэҕэ баар дьон бары тиэргэҥҥэ тоҕо сууллан таҕыстылар. Кырдьык, ойуун атын сиэппит, оттон кыыһы атыгар олордубут. Кыыс ыҥыыр хоҥсуоччутуттан тутуһан умса түһэн олорор. Кинээс ойоҕунаан утары сүүрэн маппалдьыйдылар.
Кыыһы дьон өйөөн дьиэҕэ киллэрдилэр. Ойуун көрүүлэммэт буолбутун сэрэйэн дьон тарҕаһар аакка бардылар. Сорохтор туох буолбутун, кыыс бу күннэргэ ханна сүтэ сылдьыбытын билиэхтэрин баҕаран дьиэҕэ киирэ-тахса сырыттылар. Кыыстарын хоско киллэрэн сытыардылар. Кинээс чаҕар дьахтары соруйан ойууҥҥа ас таттарда. Улахан мас сундуугуттан биир иһит арыгыны таһааран сандалыга уурда, ону көрөн аан таһыгар турааччылар ымсыыран силлэрин быһа ыйыһыннылар:
– Кырдьаҕас, дьэ махтал буолуохтун! Мэ, сылааҕын таһаар уонна кэпсээ, оҕобутун хантан буллуҥ? – кинээс инньэ диэн саҥарбытыгар ойуун дьоҥҥо мэһэйдэппиттии тутунна. Ону бэлиэтии көрөн Маппый:
– Чэ, тарҕаһыҥ эрэ, бу, тугу өрө мыҥаатыгыт, – диэн холдьоҕон баргыытаата.
Дьон уку-сакы тарҕаһан бардылар.
– Ар-дьаалы! Аньыыҥ-хараҥ элбэҕэ бэрт эбит… Оройунан харахтаах, уолугунан айахтаах, абааһы уолун күөйэ көтөн кыыскын нэһиилэ былдьаатым, – диэбитигэр кинээс сөбүлээбэтэхтии көхсүн этиттэ да, саҥарбата.
– Кыыскын, хамначчыттарыҥ соруйан муннарбыттар дииргин уурат. Бэйэтэ ханнык эрэ урдуһу батыһан барсан испит быһыылаах.
– Ол аата тугуй? Кыыспытын аатын алдьатан баран бырахпыттар дуо? – кинээс ыксаан ойууну быһа түстэ.
– Бу диэн билбэтим, бука, сэрэйдэххэ кыыһыҥ Чаҕаадай алаас саҕатыгар, атын нэһилиэк уолун кытары кистээн көрсөллөр курдук көрдүм. Чээккэйбит суоллара баар. Онтон бу сырыыга туох эрэ биллибэт күүс кыыскытын атын сиринэн үтэйэн муннарбыт. Ону дьалбыйа сатаатым да хайыыр.
– Дьэ, кырдьаҕас, кыыспытын булан аҕалбыккар улахан махтал … уонна бу кэпсэтии туһунан хаптаҕай кулгаахтаах истиэ суохтаах. Итиэннэ оттон «эрэйдэнэн» көрөрүҥ дуу? – кыыска абааһы тыына иҥпитэ буолуо диэн ойуунтан абааһыны үтэйэригэр көрдөстө.
– Утуйан сынньаннаҕына үчүгэй буолуоҕа. Сарсын кэлэ сылдьыам, – диэт, ойуун тахсан барда.
Ойууҥҥа кинээс биир ынаҕы кытта хаҥыл соноҕоһу биэрбитин ылбатаҕа. «Бэйэҥ дьаһайаҥҥын суохха-дьадаҥыга харата амсат», – диэн эппитин кэччэгэйэн бэрт аҕыйах кырбаһы үллэрбитэ буолбута. Ойууҥҥа биир атаҕы ыыппыт этэ.
Маайыс кинээс кыыһа диэтэххэ көрсүө-сэмэй, хамначчыт кыргыттартан кими да туора көрбөт этэ. Сороҕор тэһийбэккэ кинилэри кытары ынах ыаһара. Ыал соҕотох атаах кыыһа буолан сороҕор хаппырыыстыыра ханна барыай, иитиитэ оннук буоллаҕа. Кыыс киэһэ өттүгэр алааска оҕолору кытта оонньуура. Ол сылдьан биир ыаллыы нэһилиэк уолун кытта билсибитэ. Дьулугураабыт уһун уҥуохтаах, арыы саһыл хааннаах, кэҥэс харахтаах, хойуу хаастаах уолу кыыс ис-иһиттэн сөбүлээбитэ. Уол киэһэ аайы кыыска кэлэр буолбута. Оҕолортон кистээн көрсөр этилэр. Мэлдьи бэлиэ буоллун диэн, үс аарыма хатыҥ үүммүт сиригэр көрсүһэллэрэ. Кыыс хойутаан да кэллэҕинэ уол кэтэґэн турар буолара. Маайыс уолу санаабатах күнэ диэн суоҕа. Устунан уолу таптаан, кинитэ суох сатаныа суоҕун билбитэ. Уол уураатаҕына дьикти итии сүүрээн иилии кууһара, ити буолара эбитэ дуу, дьүөгэлэриттэн эрэ истэр маҥнайгы имэҥнээх тапталлара диэн.
Маннык истиҥ сыһыан баарын кыыс саҥа билэн, кыталыктыы кынталдьыйа үөрэ-көтө, дьиэрэҥкэйдии сылдьар буолбута. Дьонугар кыргыттарга баран кэлиэм диэн баран уолунаан кистээн көрсөрө. Хомойуох иһин уола дьадаҥы ыал оҕото этэ, ону кэлин билбитэ. Баай оҕото ону улахаҥҥа уурбатаҕа. Онтон Мойот: «Маайыс, эн аҕаҥ кинээс дии, онон соҕотох кыыһын миэхэ, ыал хамначчытыгар, биэрбэтэ чахчы», – диэбитигэр кыыс хараастыбыта. Мойото атын кыыска барыа дии санаатаҕына сүөм түһэрэ. Ийэтин кытта кэпсэтиэн баҕарара да, кыбыстан тыл быктара илик этэ.
* * *
Кыыс муммут түбэлтэтэ быһа холоон маннык буолбута. Ол күн кыргыттар отон бөҕөтүн хомуйбуттара. Киэһэ иһиттэрин толорон төннөн иһэн, Маайыс биир дьүөгэтин туспа ыҥыран кулгааҕар сипсийбитэ:
– Эһиги бара туруҥ, мин кэнники тиийиэм. Мойоттуун көрсүөхтээхпит. Билигин туораан быһалыы барыам, тиийиэхтээх Чаҕаадай алааһым мантан чугас, – диэбитэ. Онуоха дьүөгэтэ:
– Кэбиһиий, манан быһалыы түһэр суолуҥ арыый эрдэ буолуохтаах. Аны мунан хаалыаҥ, – диэбитэ.
– Эттим дии, эйиэхэ, бэйэм тиийиэм диэн. Бу ыллыгынан аллара быһалыы түстэхпинэ көрсүөхтээх алааспытыгар тиийэбин, – Маайыс энчирэппэттии эппитэ.
– Барыма, мин куттанабын.
– Чэ-чэ, ол кыргыттаргын сит. Мин бу ыллыгынан быһалыы түстүм, – диэт, дьүөгэтигэр мүчүк гынаат, ыллык омоонунан аллараа үрэх диэки бара турбута.
Ыллык суол тус соҕуруу диэки тыргыллара. Кыыс өр хаампыта да алааһа кэлэн биэрбэтэҕэ. Арыый эрдэ атын ыллыгынан киирбитин сэрэйбитэ. Ол быыһыгар ыт мунна баппат ыккый ойууругар киирэн таҥаһын, сирэйин-хараҕын хайыта таттарбыта. Кыыс ыксаабыта. Эһэлэри, бөрөлөрү санаан куйахата күүрбүтэ. Ытыы-ытыы дьүөгэлэрин уонна уолун ыҥыран үөгүлµµ сатаабыта да, ол хаһыы түҥ тыаҕа ой дуораана эрэ буолан эҥсиллэрэ. Баҕар бу диэкинэн атын нэһилиэк алаастара кэлиэҕэ диэн эмиэ барбахтаата. Халлаан улам хараҥаран барбыта. Кыыс куттанан, тоҥон даҕаны чөҥөчөк үрдүгэр олорбута. Ол олорон көрдөҕүнэ ойуур быыһыттан туох эрэ күлүк барыйан кэлбитэ. Кыыс эмискэ көрөн сарылаан иһэн айаҕын саба туттубута. Өйдөөн көрбүтэ аттаах киһи эбит. Муммут сордоох үөрэн иһэн эмиэ да куттаммыта. Киһитэ ох сааны сүгэ сылдьара, оттон батаһын ыҥыырыгар төргүүлэммит этэ, эбиитин ата хаамтаҕын аайы тимир куйахтар кылырдыыллара.
Маайыс бу дьикти киһини салла да көрдөр аччыктаабыта, сылайбыта таайан кэпсэтэргэ соруммута. Боотур дьүһүнэ саха курдук да буоллар саҥарар тыла отой атын эбит этэ. Кэпсэтэн өйдөспөтөхтөрө. Кыыс илиитинэн көрдөрөн муммутун быһаара сатаабытын, хата, анарааҥҥыта көтөҕөн ылан атыгар мэҥэһиннэрбитэ. Кыыс ханна барсарын билбэтэр да утарылаһа барбатаҕа. Дьонноох сири буллаҕына, баҕар, аҕата кэлэн булуо уонна хайыыр да кыаҕа суох этэ. Ат ыҥыырын кэннигэр олорсон истэҕинэ хараҥаҕа мастар элэҥнээн барыҥнаһаллара. Сотору кэминэн биир алааска тиийэн кэлбиттэрэ. Биир да балаҕан баара көстµбэт, арай тирии тордохтор маҥхаһаллар. Боотур булан аҕалааччытын биир тордоххо киллэрэн таба этэ, тыла сиэппитэ. Кыыс сылааска бигэнэн сылаата таайан утуйан хаалбыта.
…Маайыс түһээтэҕинэ тоҥус ойуунун кытта кинилэр Арбаҕастаах ойууннара күөн көрсөн, күрэс былдьаһаары утарыта тураллара. Тордохтор аайыттан тоҥ биистэр тахсаннар көрөөрү үмүөрүспүттэр. Туохха дьоҕурдаахтарын көрдөрүөхтээхтэр эбит. Тоҥус ойууна саннын байаатыгар диэри баттахтаах, маадьаҕар атахтаах, икки өттүгэр иҥнэри түһүөхтүү түөрэҥэлээн хаамар.
Биир аарыма тиит анныгар тиийэн иккиэн турдулар, ол кэмҥэ тоҥус ойууна айаҕыттан эриэн үөнү субуйан таһааран Арбаҕастаахха кыыратта. Ону биирдэһэ аһаран биэрбитигэр үөн сиргэ «ньылк» гына түһээт, кыыс диэки кыймаҥнаан сыыллан барда. Бэлэм турбут Арбаҕастаах ойуун дүҥүрүн иһиттэн икки былас уһуннаах, ардай аһыылаах сордоҥу сулбу ойутан таһааран эриэн үөҥҥэ элиттэ. Сиэмэх сордоҥ үөн үрдүгэр саба түһээт мөҕүһүннэрбитинэн соҕотохто ыйыстан кэбистэ. Ону көрөн тоҥус ойууна киһи куйахата күүрэр часкыырын түһэрдэ уонна аттыгар турар тоҥус хоһуунуттан кылыһын холурдук сыыйа тардан ылла. Дьон куттанан кэннилэринэн тэйдиилэр.
Тоҥус ойууна Арбаҕастаахха өтөрү түһүөхтүү дьүккүс гынан иһэн, дьиибэ баҕайытык чыскыйаат сытыы кылыһынан бэйэтин төбөтүн быһа сотунна. Дьон ону көрөн сарылаһа түстүлэр. Ойуун төбөтө да суох буоллар аҥаар атаҕынан ыстаҥалаан тиийэн, хааннаах баһын тиит лабаатыгар ыйаата. Ол кэмҥэ Арбаҕастаах дүҥүрүттэн хара суор халаахтаан тахсаат, мутукка ыйаммыт төбөнү кытаахтаан ылла уонна өрө көтөн таҕыста. Ону кытары хантан күөрэйбитэ да биллибэт кыырт мохсоҕол буулдьалыы сурулаан суор үрдүгэр түстэ. Суор көхсүттэн түүтэ бурҕайа ыһылынна.
Мохсоҕол ойуун төбөтүн дэгиэ тыҥыраҕынан кытаахтаан аҕалан ойууҥҥа тиксэрдэ. Ойуун ону төттөрү миэстэтигэр олордунаат киһи киһитинэн буола түстэ. ТоІ биистэр үөрэн үөгүлэһэ түстүлэр. Бэйэлэрин ойууннарын эҕэрдэлиирдии дьүккүҥҥэһэллэр. Арбаҕастаах ойууну хоттордун «бу кыыһы биһиги илдьэ хаалабыт» диирдии Маайыһы көрөн-истэн үөмэхтэһэллэр. Арбаҕастаах ойуун куолайын түгэҕиттэн лыҥкынатан кыланарын кытары, суора көтөн кэлэн санныгар олордо. Бөгдөйбүт көхсүн түүтэ сороломмут, хаан-сиин бөҕөтө буолбут. Ону көрөн тоҥустар күлсэн алларастастылар. Маайыс Арбаҕастаах ойуун хотторон эрэриттэн харааста айманна. Киниэхэ көмөлөһө барыахтыы дьону силэйэн эрдэҕинэ, бу эрэйдээҕи саҕатыттан харбаан ыллылар.
Хотторуу хомолтотуттан ыксаабыт Арбаҕастаах ойуун, суорга тугу эрэ ботугураан этээт иннин диэки ыытан кэбистэ. Суор таҥалайын таҥсыммытынан өрө көтөн таҕыста уонна алааһы кыйа суксулдьуйда. Тоҥустар туох буоларын кэтэспиттии дьиксинэн эргим-ургум көрөллөр. Эмискэ хара тыа быыһыттан ардай аһыылаах бөрөлөр айахтарын кытарчы атан, ырдьыгынаабытынан ойон таҕыстылар. Бөлүөхсэн турар урдустар уолуйан үрүө-тараа куоттулар. Субу кэмҥэ Арбаҕастаах ойуун кыыһы харбаан ылаат, атыгар мэҥэһиннэрдэ уонна тус хоту ойута турда.
Маайыс бу курдук эмиэ да түүлгэ, эмиэ да илэҕэ киирэ сылдьыбыта.
* * *
Бу кэмҥэ Мойот уол Маайыстыын көрсүөхтээх сирдэригэр күн аайы кэриэтэ атынан айаннаан кэлэр этэ. Кэлэн аар хатыҥнарын анныгар олорон кэтэһэ сатыыр. Киминэн эрэ ыҥыттарыан иһин бу нэһилиэккэ кими да билбэт. Уонна дьадаҥы уол баай кинээс кыыһын ыҥыттардаҕына, хата, күлүү гыныахтара. Бу саата, миинэ сылдьар ата барыта Бахсыр Баай киэнэ этэ. Мойот кэлин: «Ол иһин даҕаны баай уолу буллаҕа дии, мин өссө туох эрэ дьонноох, баайдаах курдук киниэхэ иҥээҥниир эбиппин», – дии санаабыта.
Маайыс Мойоту ахтан эмиэ иэдэйбитэ. Хаста даҕаны саараан баран, аҕата суоҕар ийэтиттэн:
– Ийээ, Түбэ алааһыгар олохтоох Бахсыр Баай туһунан истибит буолаайаҕын? – диэн ыйыппыта. Ийэтэ кинини тургутардыы көрбүтэ уонна:
– Истибитим, сылгы ииттэн лаппа көнөн олорор диэбиттэрэ. Онно туох баарый, тоойуом? – диэн үөрбүттүү хоруйдаабыта.
Кыыһа мэлдьи кими эрэ күүтэрин, ханна эрэ бара сатыырын уонна туох эрэ санааҕа ылларан хараҕа хойуоран биилэммитин кірі сылдьара. Эмиэ да тугу эрэ санаан мичик гынар. Ийэтэ эдэр сылдьан эмиэ итинник таптал абылаҥар ыллара сылдьыбыттаах. Кыыһа баай уолун таптаабыт быһыылаах диэн иһигэр үөрэ санаабыта. Тугу эрэ этээри гынарын сэрэйэн:
– Бэрт буоллаҕа дии, тоҕойум, ол Бахсыр Баай уола төһө да саастааҕын иһин кыахтаах ыал оҕото. Аҕаҥ даҕаны сөбүлэһиэҕэ.
– Суох ийээ, мин кинилэр хамначчыт уоллара Мойоттуун билсибитим, наһаа үчүгэй уол, төгүрүк тулаайах эрэ, – диэт кыыс ийэтин диэки ааттаһардыы көрбµтэ.
Ийэтэ хамсатыгар мохуорка хаалаан соппойо олорон буруотугар чачайда. Кыыһыттан итини эрэ истиэм дии санаабатаҕа чахчы. Сөтөллүбүтэ буолан тиэрэ хайыста. Кыыһа, хата, ийэм кыыһырбата дии санаан кэпсии олордо.
– Ийээ, кини уһун уҥуохтаах, кыыс кэрэ сэбэрэлээх уол. Ити манна миигин ыйыта кэлэ сылдьыбыт киһиргэс баай уолаттарынааҕар быдан ордук. Өссө хомуска оонньоон иһитиннэрбитэ, наһаа үчүгэйдиик ырыа ыллаабыта уонна миигин көрөн кыбыстан тохтоон хаалбыта, – Маайыс бу уолу хараҕар көрө олорор курдук манньыйан, күлэ-үөрэ кэпсии олорон ийэтин дьүһүнүн көрөн «һык» гына түспүтэ.
– Ийээ туох буоллуҥ? Мойоту көрдөххүтүнэ сөбүлүөххүт, аҕабын кытта эһиги эмиэ таптаһан холбоспуккут буолуо дии, – Маайыс ыал атаах оҕото буолан уонна ийэтэ саҥарбатаҕыттан эр ылан толлубакка тугу саныы сылдьыбытын барытын эттэ.
– Ким билэр, дьэ, тоойуом… Мин сөбүлэспитим иһин аҕаҥ ыал хамначчытыгар соҕотох кыыһын биэрбэтэ буолуо, – ийэтэ кыыһын төһө да аһыннар табыллыбатын эттэ.
Маайыс санаа ымыыта оҥосто сылдьыбыт ырата туолбат буолбутуттан хомойон хаппахчытыгар киирэн оронугар умса туһэн ытаан санна дьигиІнии сытта. Сыттыгын хараҕын уутунан илиттэ.
* * *
Маайыс оронугар сыппахтыы түһээт, ийэтигэр эппэккэ эрэ халҕаны күүскэ сабан тахсан барда. Ийэтэ оҕобун хомоттум диэн тугу да саҥарбакка хаалла. Кыыс дьиэтиттэн тахсаат тус хоту Мойоттуун көрсүһэр алаастарын диэки барда. Тоҕо эрэ тыаттан куттаммат буолбут.
Маайыс куруутун көрсөр аар хатыҥнарын аттыгар баран олордо. Кыл дэйбииринэн бырдаҕы сапсынар.
Мойоту кэлиэ диэн кэтэһэн син өр чээччэйэ сырытта. Онтон алаас саҕатын диэкиттэн аттаах киһи иһэрэ көһүннэ. Кыыс долгуйан нохтолоох сүрэҕэ битигирээтэ. Чугаһаан эрдэҕинэ көрбүтэ, Арбаҕастаах ойуун эбит. Ол иһин кыыс туора хаамаары гынан баран тохтоото. Төһөтүн да иһин ойуун кинини араҥаччылаан быыһаабыт буоллаҕа.
Ойуун кэлэн атыттан түстэ. «Тоҕо манна кэллиҥ? Кими күүтэҕин?» диэн ыйыппата. Барытын өтө көрө сылдьар көрүҥнээх. Кыыс аттыгар дүлүҥҥэ олордо. Саппыйатыттан мохуорка ылан хамсатыгар кутта. Уматтан оборон соппойдо.
– Сылгыларбын көрөн иһэбин. Этэҥҥэлэр, – кыыс сэҥээрбэтэҕин да иһин күннээҕи сонунун кэпсиир.
– Ыык, – кыыс сэҥээрбитэ буолар.
– Били уолуҥ манна кэлэн хас да күн кэтэһээхтээтэ. Баай ыал кыыһыгар тэҥим суох диэн кэлбэттии барбыт курдук. Онон кэтэһэн эрэйдэммэтиҥ буоллар, тоойуом, – ойуун ким туһунан кэпсиирин сэрэйдэр да кыыс бµтэһик этиитигэр ходьох гынан ылла.
– Ол тулаайах да киһи буолбатах дуо? – баай кыыһа буолан толлубакка быһа бааччы саҥарда.
– Оннугун оннук. Бахсыр Баай хамначчыт уолун кинээс кыыһынаан үөрүүнµ кытта холбуо, аатын алдьатаары, баайыгар иҥсэрэн, – ойуун бүппүт хамсатын оборон омурда хапсыҥныыр.
Маайыс ойуун хантан барытын билэрин сөхтөр да атыны ыйытта.
– Мойот оччоҕуна хаһан да кэлиэ суоҕа дуу? – кыыс ойуун хараҕын уулааҕынан көрдө. Ойуун хараҕа кыыран илгистэрин саҕанааҕы курдук хааннааҕынан көрөрө суох буолбут. Кыыһы тонолуппакка аһыммыттыы көрдө.
– Сарсын киэһээҥҥи ыам кэнниттэн манна кэлээр. Баар буолуоҕа, – ойуун бэйэтин сааһыгар холооно суохтук ойон туран атын чэпчэкитик миинээт, дьиэтин диэки дьоруолата турда.
Маайыс сарсын Мойоттуун кірсір буолбуттарыттан үөрэн дьиэрэҥкэйдээн ыла-ыла дьиэтигэр барда. Дьиэтигэр киирбитэ ийэлээх аҕатын икки ардыгар хабырыйсыы бөҕө буолбут быһыылаах. Аҕата сирэйэ дьэбин уоһуйбут. Ийэтэ ытаабытын биллэрбэт буола сатыыр. Маайыс хаппахчытыгар киирэн эрдэҕинэ аҕата ыҥырда.
– Кэл эрэ манна, хотуой! Киһини күөрт ыт күлүүтүгэр, эриэн ыт элэгэр киллэрэрээри гынныҥ дуо?!
– Өйдөөбөтүм аҕаа, туох диэн эттэххиний?
– Сураҕа Бахсыр Баайга күлүүгэ киллэрээригин, кини чаҕар уолун кытта сылдьар үһүгүн. Сирэн-сирэн сиргидэҕи булбуккун!
– Ол хамначчыт да киһи буолбатах дуо? – Кыыс ыал соҕотох атаах оҕото буолан аҕатын утары саҥарда.
Кыра сылдьан аҕата киирдэҕинэ сүүрэн сэрбэкэчийэн кэлэрэ. Аҕата өрө көтөҕөн ылан күөрэҥнэттэҕинэ иһэ кычыкаланан күлэн чачыгырыыра. Билигин киниэхэ анаан туһаайыллан этиллибит күүстээх саҥаны истэн, бөтө бэрдэрэн хараҕын уута субуруйда, үөрэн дьирэҥкэйдээн кэлбитэ ханна да суох буолла.
– Бэйэҥ да санаан көр, нэһилиэк кинээһэ ааттаахпын уонна ханнык эрэ кумалаан киһитигэр кыыспын биэрэбин дуо? Оо, абаккабыын! – Маппый күҥҥэ көрбүт соҕотох кыыһын төһө да аһыннар улам ис иһиттэн кыйыттан, суоһурҕанан барда.
* * *
Арбаҕастаах сарсыныгар уолу ходуһаҕа көрсө түстэ. Мойот билбэт киһитэ кинини аатын ааттаан ыҥырбытыттан соһуйда.
– Туох кэпсээн кырдьаҕас, – диэн саҥарбытынан уол атынан ыкса кэллэ.
– Суох эйиэхэ. Сылгыларын хайдахтарый?
– Кэминэн тураллар. Үчүгэй, – уол, утары турар киһитэ ураты көрүҥнээҕин сөхпүттүү көрдө. Ону сэрэйэн ойуун уталыппакка этэргэ күһэлиннэ.
– Мин аатым Арбаҕастаах ойуун диэн. Эн ити аарыма хатыҥҥа кэлэргин бэлиэтии кірбµтµм ыраатта, – ойуун туох диир эбит диэбиттии уолу үөрэтэрдии көрөр. Уол кистэлэІин этиттэрэн кыбыстан умса көрдө.
– Ити биһиги кинээспит соҕотох кыыһа. Улуус ааттаахтара кэлэн ыйыта сылдьыбыттара.
– Оччоҕо Маайыс кэргэн таҕыста дуо? – уол ыгылыйан ойууну быһа тµһэн ыйытта.
– Тохтоо, доҕор, ким да итинник этэ илик. Уруккуну этэбин. Мин эн дьоҥҥун билэр этим.
– Чэ сөп, кырдьаҕаас, мин барарым дуу? – уол мин кыыска холооно суохпун этээри гынар эбит дии санаан атын тиҥилэхтээтэ. Аһыы турбут ат соһуйан иннин диэки дьоруолаан тамаһыйда. Ойуун кэпсэтии табылыбатаҕын билэн:
– Киэһээ били сиргэ Маайыс кэлиэҕэ, – диэн үөгүлээтэ.
Уол истибитин итэҕэйбэккэ атын тэһиинин тиэрэ тардан тохтотто. Ахсым ат дьиэлээн эрэрин билэн сиэлэн тамаһыйан иһэн иччитэ тохтоппутун сөбүлээбэккэ баһын буккуйбахтаата. Атын эрийэ тутан ойууҥҥа төттөрү кэллэ.
– Туох диэтиҥ, кырдьаҕаас, өйдөөбөтүм ээ, бука баалаама, – Мойот бугуһуйбут атын тохтото сатыыр.
– Маайыһы бэҕэһээ көрсүбүтүм, – диэтэ, кыыс кинини көрсөөрү мунан хаалбытын, көрсүөхтээх сирдэригэр кэлэ сылдьыбытын туһунан кэпсээтэ.
Уол улам сирэйэ сырдаан барда.
– Чэ, этэҥҥэ буол. Киэһээҥҥи ыам кэнниттэн тиийээр, – диэн баран ойуун атынан хаамтара турда.
Уол Маайыһын кытта көрсөр буолбутуттан үөрэн үөгµлүөн баҕарда, ол эрээри ойуун истиэ диэн толунна. Уолга төрөөбүт дойдута кэрэтийэн да көһүннэ, бэл, атыттан түһэн атын имэрийэн, сыллаан таптаата. Чыычаахтар саҥаларын аахайбат бэйэтэ үөрэн илиитин ууммахтаата.
* * *
Кыыс эмиэ сүттэ…
Ийэлээх аҕа санааларын алы гынан «дьүөгэлэригэр барда ини» диэн кэтэһэн көрдүлэр да биллибэтэ. Ыксааннар ыанньыксыт кыргыттартан ыйытан көрдүлэр да эмиэ мэлийдилэр.
– Иһэ сипсийдэҕинэ кэлиэҕэ, ханна барыай? – кинээс эһэ тэллэххэ өттүгэстээн сытан кыыһырбыта буолан тыл бырахта.
– Тылгын кыанар буол эрэ, аны, чаҕардарын курдук кыыскын күргүйдүүрүҥ итэҕэс дуо? – ийэ барахсан эрин мөҥүттэр.
– Бэрт дьахтар кыыскын кумалаан киһиэхэ биэрэн ыыт, – кинээс туран сис туттубутунан хаамыталыыр.
– Оҕобут эҥин дьүһүн буолуо да, бэйэҥ соҕотох хаалыаҕыҥ! – дьахтар куолаһа кэһиэҕирдэ.
– Ама хайа үлүгэрэй…
Кинээс хара дьиэттэн сылгыһыт уолун дьөлө хаһыытаан кыыһын көрдөтө ыытта. Дьиэтин иһигэр төттөрү-таары хаамыталыы сырытта.
– Кыыспыт бадаҕа «оһоҕостоох» быһыылаах, – ийэ саараан эппэккэ сылдьыбытын дьэ эттэ. Ити тылтан кинээс сирэйгэ бэрдэрбиттии дьик гынна.
– Оо, абаккам, аны онтукпут итэҕэс дуо?! Ону хантан биллиІ, бэйэтэ эттэ дуо?
– Ийэ киһи оҕобун дьүһүнүттэн көрөн билэр буоллаҕым дии.
– Ити баар! Кыыскын эн атаахтык иитэҥҥин киһи тылын истибэт буолбут.
– Эн аатыҥ-суолуҥ, баайын эрэ туһугар кыһаллаҕын… Таптал диэн баарын билэҕин дуо, эн?! Бахсыр баай баҕар бэйэтин оҕотун курдук иитэрэ буолуо… Сиэн оҕолоннорбут дэлэлээх үчүгэй буолуо этэ…
– Тапталлаахтар ээ, сиргидэхтэр! Хайа аанньа киһиэхэ! – кинээс ойоҕун быһа түстэ. Ол эрээри сиэн оҕо сураҕын истэн арыый сымнаата.
Кыыстара сарсыныгар эмиэ биллибитэ. Дьэ моһуок, аны иккиһин сүттэ.
Билигин аҕатыттан өсөһөн ханна барбыта биллибэт. Кинээс кыбыһыннар да хайыыр да кыаҕа суох, эмиэ дьону туруоран көрдөттө. Иннигэр-кэннигэр соҕотох көмүс чыычаахтааҕыттан матыан баҕарбат. Чаҕар киһини Бахсыр баайга сэмээр чуІната ыыта сылдьыбыта да, онно биллибэтэх. Арбаҕастаах кырдьаҕаска кыыстара ханна баарын өтө көрдөрөөрү бара сырыттылар да, атын нэһилиэккэ ыІырбыттарыгар барбыт. Онон кинээс сібµлээбэтэр да Илбистэй диэн сиэмэх ойууну ыІырдылар.
Илбистэй кинээс илдьитин истэн күлүгэр имнэннэ.
– Син мин да наадам кэлэр эбит ээ. Арбаҕастаах аттыттан арахпат сурахтааҕа, – диэн обургу соҕустук ботугураан саҥарда уонна айгыстан-аарыгыран кинээскэ тиийдэ.
Тиийээт кэм үгэґ
Кэм үгэһинэн сүүһүгэр туһахталаах, түөрт атаҕар баҕырҕастаах ыас хара сылгыны өлөттөрдө. Ити аата атаҕын соболоҥун эрэйэн эрдэҕэ. Иһигэр кинээс манан дьадайан барыа суоҕа дии саныыра чахчы.
Иһин-үөһүн буһаттаран аһыы-сии олорон, көрө кэлбит дьону олоотуур. Дьон ойуун кинээс кыыһа сүппүтүн туґунан туох диир эбит диэн сэҥээрэн эрэ кэлбиттэрэ. Бу ойууну соччо ахсарбаттар. Ону Илбистэй сэрэйбэттээх буолуо дуо? Ол иһин «Дьэ көрүҥ, нэһилиэк кинээһэ миигин хайдах курдук маанылыырый» диэбиттии арыгы куттан иһэр. Дьэ дьүһүн-бодо буолан түһээтэхтээҕи киһи курдук. Саннын байаатыгар диэри баттаҕа сирэйигэр саба түһэ сылдьар. Сэҥийэтигэр үммүт убаҕас сүүмэх бытыгын уһаппыт.
Айгыстан туран куурда уурбут дүҥүрүн ылан былаайаҕынан дапсыйан, мэнэрийэн эрэрдии дьүһүлэннэ. Ханна эрэ ырааҕы көрөрдүү олоотоото. Онтон уутугар хаарыгар киирэн кыыран илгиһиннэ. Балаҕан иһин дүҥүр тыаһа толордо. Аҕылаан-мэҥилээн көстөөх сиртэн сүүрэн кэлбиттии тириттэ. Кыыран бүтэн умса туттан олорбохтуу түһээт:
– Дьэ сатамматахпыт. Кыыскытын оройунан харахтаах уолугунан айахтаах абааґы уола күрэппит. Сэттис олбохпор ситиэхчэ сиппэтим. Кыыскыт күөрэйиэ суохтук күрэммит курдук көрдүм. Арбаҕастаах да абыраабат буола адаҕыйбыт. Үрдүгүтүнэн үргүөр үргүйбүт, анныгытынан аргыар…
– Түксү! Уурай! – кинээс ойууну ситэ саҥардыбакка көбүөлээтэ. Дьон бөрүкүтэ суох кэпсэтии буолаары гынна диэн тыас хомуннулар. Ойуун «эрэйдэммитин» кинээс аанньа ахсарбакка дьиэтиттэн үүрэн таһаарда. Кинээс ойоҕо оҕотуттан маппыттыы сананан саҥата суох ытаан ньолҕоруйда.
Сарсыныгар кыыстарын көрдөөн эмиэ булбатылар. Арбаҕастаах ойууну ыІыран кэллилэр. Эмиэ улуу ойуун кыырарын көрөөрү дьон бөҕө мустубут. Көрүүлэнэн бүтэн ойуун маннык саҥалаах буолла.
– Дьэ кинээс түөрэҕиҥ түөрэккэй соҕус буолсу. Кыыһыҥ эргиллэрэ эйигиттэн тутулуктаах курдук көрдүм.
– Туох диэн эттэххиний, кырдьаҕаас, – Маппый бэҕэһээ Илгистэй ойууҥҥа уордайбыта ханна да суох. Кута-сүрэ тостубут көрүҥнээх.
– Кыыһын сүктэр сааһа буолан Бахсыр Баай иитэр уолугар кэргэн тахсыахтааҕын бопсор эбиккин.
– Онно туох баарый! Төрөппүт оҕобун бэйэм быһаара инибин, – кинээс эмиэ кыйаханыах санаата киирдэ. «Тоҕо бэрдэй ойуун өтө көрөрө. Соруйан дьон баарыгар этэр. Аны билигин кыыһым хат буолбутун үөтүө», – диэн кыбыһынна. Дьон ону сэрэйэн уку-сакы тахсан бардылар. Бэйэлэрэ хаалбыттарыгар ойуун:
– Кыыһыҥ этэҥҥэ сылдьар эбит. Бахсыр Баай сылгыһыт уолунаан кинилэр сылгы мэччитэр алаастарыгар бааллар.
– Иэхэйбиин, оҕом хата көстүбүт, – Балбаара ытаабыт хараҕа үөрэн тырымнаата. Маппый кыыһа көстүбүтүгэр үөрүөн дуу, хамначчыт уоллуун үүтээҥҥэ хоонньоһон хоноллоругар хомойуон дуу билбэккэ олордо.
– Кырдьаҕас, эн ону барытын хантан биллиҥ? – кинээс сөҕөн ыйытар.
– Чэ, ону маны ыаспайалаама. Баардаах киһи билэн эрдэҕэ дии. Кэлэн олоруҥ, – Балбаара остуол тардан ыҥыртаата. Сыалаах эт хоторуллубутун көрөн кутуруксут уол силин быһа ыйыһынна. Талах олоппоһу ылан остуолга кэлэн олоруста.
Арбаҕастаах ойуун били аар хатыҥҥа Маайыс тоҥон титирии олорорун булан бэйэтин дьиэтигэр аҕалбыта. Сарсыныгар Мойот кыыһы дьиэтигэр илдьэн биэрээри гыммытын отой аккаастанан кэбиспитэ. Онон Бахсыр Баай бултуур үүтээнигэр барбыттара.
Арбаҕастаах ойуун дьиэтиттэн ас илдьэрэ. Ойуун бу баай кинээс кыыһыгар тоҕо бачча бэһирдэ диир эбит буоллахха, эмиэ биир ноолоох. Урут эмиэ эдэр эрдэҕинэ маннык дьүһүннээх кыыһы кытта билсэн, эмиэ аар хатыҥҥа көрсөллөрө. Эмиэ итинник харахтаах, толбоннурар уһун суһуохтаах кыыһы кэтэһээччи. Күнэ, ыйа ол кыыһынан киирэр-тахсар буолбута. Кини эрэ туһугар олороору төрөөбүт курдук буолбута. Онтон биир µтүө күн ыраас халлааныгар сүллэр этиҥ сааллыбыта. «Эн биһикки уонна хаһан да көрсүбэппит», – диэн тыллар ыарахан да этилэр. «Атын уолу таптыыбын», – диэбитэ сурэҕэр ыарыылаахтык өр сөҥөн сылдьыбыттара. Устунан ойуун буолан соҕотох сылдьыан баҕарар буолбута. Онтон сааһыран баран биир огдообо дьахтары ойох ылбыта. Билигин Мойот уол эрэйдэнэрин бэйэтигэр холоон аһына саныыр. Ону уол билбэт буолан ойууҥҥа сүр баттатар, саллар.
Бахсыр Баай сылгыһыт уола өр сүтэн баран кэлбитигэр ыйыта тоһуйда:
– Хайа, ханна дьүгэлийэ сырыттын, нохоо! Сылгыларын бары бааллар дуо?
– Этэҥҥэлэр, Сиэр Дьаҕыллаах атыыр үөрэ ырааппытын чугаһаттым. Тыатааҕы суола баар.
– Сааҥ иитиитэ баар дуо? Эбии кэрчиэстэ илдьэ бараар. Аһыҥастааҕы кыраҕытык кэтии сырыт.
– Доруобунньук, кэрчиэс наада. Уонна өйүөм бүттэ.
– Өйүөм бүттэ даа? Кэнники кэмҥэ моҕус буолан эрэҕин, – Бахсыр сүөлүргээтэ уонна уолу µіннээх хараҕынан көрдө.
– Арба Маппый кинээс кыыһыгар иҥээҥниир сурахтааҕыҥ. Бэрт киһи кинээс кыыһын сүгүннэрэн аҕалыаҥ буолаарай, саах күрдьэр кыыс оҥостуллуо этэ. Кинээс дьэ төһө эрэ өттүгүн тосту түһэр. Сирэйин көрбүт киһи баар ини, – дии-дии Бахсыр малайбыт сирэйигэр ыйаастыгас хараҕа күллэҕинэ симиллэн ылар. Мойот бу күлэн күһүгүрүү турар ырҕайбыт истээх, туохха да топпот баайы абарбыт хараҕынан көрдө.
– Кырдьык, мин эмиэ киһибин, кинээс кыыһын таптыыбын… Кэргэн да ыллахпына туох баарый?
– Аарт-татай, бэрт киһи кинээстэн кыыһын баран ыйыт. Эйиэхэ кыыһын үөрүүнэн биэрэрэ буолуо.
– Эн барсан ыйытарыҥ буоллар. Ииппит аҕам буоллаҕыҥ дии.
– Дьоҕойон күлүү гынаҕын дуо? Киирбит ааммытын төттөрү булларар буоллаҕа дии уонна мин эйиэхэ туох да халыым биэрэр санаам суох. Баран, хата, сылгыларгын көр, – Бахсыр кэпсэтии бүттэ диэбиттии таһырдьа таҕыста. Уол кэнниттэн батыһан тахсан:
– Тохтоо эрэ, Бахсыр! Инньэ диир буоллаххына кинээс сылгыларын былырыын уоруйахтарынан үрэххэ үүрдэрбиккин төттөрү илдьэн биэриэм, – диэтэ уол.
Бахсыр соһуйан тиэрэ баран түһэ сыста. Муннугар уоһаҕа куура илик бэҕэһээҥҥи бэтэнээскиттэн, манныгы эрэ истиэм дии санаабатаҕа чахчы. Ынан кэлэн Мойоту сабыта саайталаары гыммыта табыллыбата. Били урут таптаабытынан дьарыйар уонна хомуут кулгааҕын быатынан таһыйар оҕото буолбатах эбит, кини иннигэр буспут-хаппыт төлөһүйбүт уола хаан таҥнары өҥөйөн, өргөстөөҕүнэн көрөн турара. Бахсыр өһүөннээх харахтары утары көрбөккө күлбүтэ буолла. Эбиитин кинээс сылгыларын ыраах кистээн туруорарын уол кэпсээн биэрдэҕинэ, кинээс дьыала оҥороро биллэр.
– Бу да оҕо киһи оонньоотоҕуна өһүргэнэн түһэҥҥин… Чэ, бүгүн сынньанан өрөө, сыыйа хайдах эмэ быһаарыахпыт, – Бахсыр сымнаабыт көрүҥнэннэ. Мойот үүтээҥҥэ Маайыс кµµтэр буолан тугунан сылтаҕыран барарын саныы сатыы турда.
– Мин бүгүн барарым буолуо, сылгыларбын баҕар тыатааҕы моһуоктуоҕа, – диэтэ.
– Кырдьык оннук, сылгы үөрүгэр чугас буоларын ордук. Бу оҕоҕо үгүөрү соҕустук ыһыкта бэлэмнээриҥ эрэ, – диэн Бахсыр дьаһалымсыйар.
Тойоно оҕо диэбитин Мойот сөҕө иһиттэ. Урут «нохоо», «илиэһэй уола», «кэрэдэк» диэнтэн атыны истээччитэ суох.
– Уолчааныам, бу астан амсайыаҥ буолаарай, – Бахсыр иннигэр турар култаҕар иһиттээх арыгыны тыган көрдірді.
– Ээ, суох испэт инибин, – диэтэ уол, итинник ас киһини иирдэр дуу, итирдэр дуу курдук саныыр. Бахсыр итинник аһы истэҕинэ хамначчыт дьоннорун сорун сордуур аҕай. Түүн сарылаан дьонун да утуппат этэ.
– Дьэ, тоойуом, эн син-биир биһиэхэ төрөппүт оҕобут курдук буоллаҕыҥ дии… Ол былыр атаҕастаммыккын санааҕар тутума. Дьиэ кэргэҥҥэ мөҕүллүү син-биир баар буолуохтаах, – Бахсыр били хараҥа дьыалатын уол кинээскэ кэпсээн биэриэ диэн албыннаһар дьүһүнэ этэ. Уол көнө муҥутаан тойонун итэҕэйэн уонна истиҥ тылы истэн уйадыйан хараҕа сиигирдэ.
* * *
Мойот үүтээнигэр кэлбитэ Маайыһа күүппүт аҕай. Таһырдьа тахсан сылдьар эбит.
– Хайа, чыычааҕым, куттанныҥ дуо? – уол атыттан ыстанан түһэн көнтөһүн баҕанаҕа иилэ бырахта.
– Суох, аһара буолбатах, – кыыс сылаарҕаабыт көрүҥнээх.
– Мин Бахсырга эттим, эмиэ да сөбүлэһиэх курдук, – диэн Мойот сонунун кэпсиир.
– Кырдьык дуо? Хата хайаан толлубакка ыйыта оҕустуҥ, – кыыс сөхпүттүү эттэ.
– Мин бэйэм ону билигин ыйытыам эрэ дии санаабатаҕым. Кэпсэтииттэн тахсан кэлбитэ, – уол өйүөтүн хостоон остуолга уурда.
– Мойот, мин эйиэхэ тугу эрэ этиэхпин баҕарабын.
– Чыычааҕым, тугу этэҕин?
– Мойот, биһиэхэ өссө биир киһи кэлээри сылдьар.
– Ол кимий? Ким эрэ кэлэ сырытта дуо?
– Суох, эн биһикки оҕолоох буолуохпут.
– Кырдьык дуо? – уол үөрүүтүттэн ойон турда. Онтон эмиэ дьылҕаларын санаан сүөм түстүлэр.
* * *
Сарсыныгар үүтээннэригэр кинээс киирэн кэллэ. Мойот диэки куһаҕаннык көрдөр да, тугу да саҥарбата.
– Чэ, тоойуом таҥын бардыбыт. Хаһааҥҥа диэри манна олоруоххунуй? Ийэҥ ахтан иэдэйдэ, – кинээс киһи эрэ буоллар бардамсыйара уҕараабыт. Маайыс ийэтин аһынан барсарыгар тиийдэ:
– Аҕаа, оттон Мойот? – кыыс тугу эрэ этээри гынан иһэн саараата.
– Дьиэлээх киһи дьиэтигэр барыа буоллаҕа дии, – диэн тымтан иһэн тохтоото. – Бахсыр Баайга тиэрдээр нохоо! Иккиэн кэлэ сылдьаарыҥ! – кинээс кыыһын хамначчыт уолга биэриэн баҕарбатар да сөбүлэһэригэр тиийдэ. Кыыһын оҕо эрдэҕиттэн тугу эппитин толоро үөрэммититтэн эбитэ дуу. Оһоҕостоммут буоллаҕына баай дьон уолларыгар ыйыппаттара биллэр, син биир саата-суута биир буолар. Абаланара диэн баар Бахсыр Баай хамначчыт уолугар кинээс кыыґын ойох ылан биэрэн тутум үрдүү түһүөхтээх. Дьэ, хайдах көрсөн тыл-тылга киирэллэрин кинээс анааран өйдүү илик.
– Сөп, өйдөөтүм, иитиэх аҕабар этиэм, – диэн күтүөт уол кинээс санаатын ситимин быста.
Маайыс хаһан Мойоттоох кэлэллэрин кэтэһэр буолла. Күн аайы суол төрдүн манаһар. Аҕата бииртэн биир баай уолун сыымайдаан сыбыы сатыыра уурайбыт. Ол да буоллар иһигэр кыыһын хамначчыт уолга биэрэн эрэрин сөбүлээбэтэ өтө көстөр. Ийэтэ кыыһа таптыыр киһитигэр кэргэн тахсарыттан үөрэр.
– Ийээ, иһэллэр, – диэн Маайыс таґырдьаттан үөрэн хараҕа тырымнаабытынан киирээт, долгуйан хаппахчытын диэки куотта. Оттон аҕата улаханнык баардылаабакка олордо. Хамначчыт дьахтар ас тардан букунайан кэлэр-барар. Халҕаннара аһыллан ырҕайбыт истээх толуу киһи түөһүллэн киирдэ. Кэнниттэн Мойот киирдэ. Маайыс сөҕүөн иһин уол атын көрүҥнэммит. Эчи, таҥаһа маанытын – уурбут-туппут курдук сөрү-сөп саҥа таҥаһы кэппит. Этэрбэс оннугар тойотторго эрэ баар саппыкы диэннэрин кэтэн өссө уһаабыт курдук буолбут. Кыыс хаппахчы быыһынан тапталлааҕын кыҥастаһар, уол арааһа кини ханна баарын билэ сатыырдыы көрүтэлиир. Кыыс ону сэрэйэн күлэн мүчүк гынар. Тахсыбакка олорор.
– Дьиэлээхтэр кэпсээҥҥит? – Бахсыр Баай көөҕүнээтэ.
– Суох эһиэхэ, – кинээс ойон туран олоппос биэрэн олордуталаата.
Күннээҕи сонуну сэлэстилэр. Сүөһүлэрэ, сылгылара хайдах турарын кэпсэттилэр. Бахсыр кинээһи урут толло көрөр бэйэтэ, билигин тутум үрдээбиттии туттар. Кинээс ойоҕо Балбаара барыларын остуолга ыҥыртаата. Кыыстаах уолу сэргэстэһиннэрэ олортулар. Улахан дьон баарыттан сылтаан тугу да кэпсэппэттэр. Истиҥник көрсөн кэбиһэллэр. Бас-көс дьон арыгы иһэн лаппа чэпчээтилэр.
– Чэ, кэпсэтиибитигэр киириэххэ. Мин бу уолбар кыыскытын ыйыта кэллим, – Бахсыр кинээс диэки ыйытардыы көрдө. Ол кэмҥэ Арбаҕастаах ойууну ыІырбыттара кэллэ. Остуолга аҕалан олортулар. Бахсыр бу ойуун сураҕын истэр буолан сүрүн баттатан, аһаан чалмааттанан мээнэ саҥарара суох буолан, оттомнонон олордо.
– Дьэ, Бахсыр, күҥҥэ көрбүт соҕотох күөрэгэйбин уолгар ыйыта кэлбиккин дуу? Ити кулут уолгун дьон кэминэн, киһи сиэринэн дьиэлээн-уоттаан, баайдаан тэрийэн олордуталыыр буоллаххына эрэ кыыспын биэрэбин, – диэн кинээс мас-таас курдук эттэ.
– Кинээс, кыыскын мин иитиэх уолбар биэриэ суох курдук буоллуҥ дуу? – Бахсыр кэтэмэҕэйдиэх курдук тутунна. Ханнык эрэ кулут уолга баайын биэрэн олоҕун тэрийиэн баҕарбата өтө көстөр. Бары кини диэки ыйытардыы көрөллөр. Ойуун хараҕа эчи уота сүрүн, аны бу уола били кинээс үөр сылгытын уорбуттарын айахтатыа диэн салынна.
Ойуун хомуһунун киллэрэн Бахсыр Баайы өтөрү көрбүтүгэр киһитэ баайын аҥарын биэрэн туран иитиэх уолун, дьиэлиэх-уоттуох буолан элбэҕи эттэ уонна онтуттан бэйэтэ да сөхтө.
– Бэйэ эрэ бу тугу туойан эрэрим эбитэ буолла, – күлбүтэ буолла. – Холуочуйбут киһини баалаамаҥ, – Бахсыр ойууну саллыбыттыы көрөр. Мойот тойоно туохтан маннык бэһирэн кини туһугар кыһаллыбытын сөҕө иһиттэ. Кыыс үөрэн ытыһын таһынна.
– Эс, доҕор, Бахсыр Баһылай кыраҕа хотторбот урааҥхай инигин. Кэнчээри ыччаппыт кэскилин тэрийэн ыал оҥортоон дьолу түстүүр тылгын эт кулгаахпытынан иһиттибит. Ити киһи тыла. Көрсүө тыл бэлиэ. Онон тугу эппиккин бу кумааҕыга суруксут уол суруйда.
– Мэ, манна илиигин баттаа, – Маппый кинээс эҕэ-дьаҕа буолан кумааҕыны Бахсырга үҥүлүтэр. Киһитэ көлөһүн аллан тириппит:
– Бу да дьон, киһи тылын барытын кумааҕыга тиһээри гыммыттар дии, – Бахсыр саарыах курдук туттар.
– Оннук бөҕө буоллаҕа дии, биһиги үөрэхтээхтэр суругунан мэктиэ тылы ыларбытын ордоробут. Кинээс буоларым быһыытынан араас дьон кэмэлдьитин билэбин. Тылларын тыалга ыһар урдустар бааллар аҕай. Оччоҕо хайыыгын, эппит тылгын энчирэппэт инигин?
Кинээс Бахсырга суруйар бөрүө биэрбитигэр аат эрэ харата илии баттаан бачаачайдаата. Онтон дьэ дьыала быһаарыллан үөрэ-көтө аһаатылар. Мойот маннык остуолга хаһан да олоро илик этэ. Кини да олоҕор хара былыт үтэйиллэн сырдык күн тыгар чинчилэннэ. Кинээс түөһүллэн туран тыл эттэ.
– Бахсыр, кэскиллээх тылыҥ иһин махтал буоллун. Эппит тылын толоруо диэн эрэнэбит. Соҕотох чыычааҕым кийиит кыыс буолан сүктэр дьылҕаланан көмүс ньээкэ уйаланар чинчилэннэ. Икки нэһилиэгинэн уруу тэрийэри бэйэбэр ылынабын, – диэбитигэр бары үөрэн ытыстарын таһыннылар. Икки таптаһар сүрэхтэр холбоһор буоллулар. Кинилэргэ итинтэн ордук дьол суоҕун курдук буолла. Мойот Маайыстаахха хаалар буолла. Бахсыр Баай аҕыйах күнүнэн кэлиэх буолан дьиэлээтэ.
Бахсыр Баай дьиэтигэр киҥэ-наара холлон кэллэ, эмээхсинэ чэй куппутун испэтэ даҕаны. Кинээс сылгытын уорбатаҕа буоллар, ити тойооскуга биир да борооскуну аныыра саарбах. Дьиҥинэн кини хонуу муҥунан хороҕор муостааҕа хойдон, сыһыы муҥунан сыспай сиэллээҕэ сыбыытаан улууска биллэр баай киһи этэ. Онно маҕалайа туолбакка, кинээс сылгытын уоруйахтарынан үүрдэрэн ылбыта, онтун аньыытыгар уонча ынаҕы кытта сүүрбэччэ үөрдээх сылгыны хамначчыт уолугар аныыр буолла. Кинээстэн дьыала тэрийиэ диэн куттанар.
Ити кэмҥэ икки таптаһар сүрэхтэр үөрүүлэрэ үксээтэ. Мойот уолга да хараҥа олоҕор сырдык күн сыдьаайар эбит. Урууга атастарын доҕотторун ыҥыртаабыта. Хомойуох иһин хамначчыттарга туспа сандалы тардыбыттара. Арыый хобдох остуол да буоллар, тото аһаан тыыннарын таһаарбыттара. Сынньалаҥ кэмигэр атаһа Хоодуоттуун таһырдьа кэпсэтэ турбуттара.
– Мойот, дьэ абыранныҥ. Мин эйигин баай киһи кыыһын ойох ылыа эрэ диэн түүлгэ да баттаппат этим. Бука диэн миэхэ баалаама хоргуппуттаах буоллаххына… Аны биһиэхэ сотору эн муҥур тойон буоларыҥ буолуо. Биһиги үйэбит тухары хара көлөһүммүтүнэн айахпытын ииттэр дьон буолабыт, – диэн Хоодуот уол холуочуйбучча муҥатыйар.
– Хоодуот, чэ наһаа муҥатыйыма, аатыҥ курдук хоодуот санаалаах буол… Көрбүөччү уонна Арбаҕастаах ойуун сотору үйэ уларыйан тимир көлөнөн сылдьыаххыт диэбиттэрэ.
– Ээ, ону, эмиэ эһиги баайдар эрэ баһылыаххыт, биһиги үөрэҕэ суохтар сатаабаппыт биллэр.
– Арбаҕастаах ойуун түүлүгэр төбөтө суох тимир көтөрдөрү көрбүт этэ. Кынаттарын тыаһа тилигирээн утуппата диэбитэ уонна өссө тимир оҕустар сири хорута сылдьалларын көрбүт үһү.
– Эс, ама дуу? Эн ити кырдьаҕас ойуунтан куттаммаккын дуо? Мин көрө-көрө дьулайабын, утары көрдөҕүнэ ханна да барыах-кэлиэх сирим суох буолар.
– Ис-иһигэр киирдэххэ киһи киһитинэн. Ыал буоларбар кини көмөтө олус улахан. Мин киниэхэ үйэм тухары төлөммөт иэстээхпин.
– Кини даа? Ол иһин даҕаны… Ол аата кыыскын аптаабыта буолуо. Доҕоор, Мойот, миигин эмиэ кэпсэтиэҥ дуо? Мин эмиэ баай кыыһы ылыахпын баҕарабын.
– Уоскуй эрэ, холуочуйбуккун. Эн саныырыҥ курдук буолбатах, хайдах ол аптыай… Биһиги Маайыстыын таптаһан холбостубут. Чэ, кэл, киириэх дьиэҕэ, – Мойот ойуун туһунан бу уолга кэпсээбитин кэмсиннэ.
Маппый кинээс улаханнык холуочуйбут саҥата балаҕан иһигэр бааҕынаан иһиллэрэ. Кинээс соҕотох кыыһыгар уруу тэрийэн аатыраары элбэх киһини, ыалдьыты ыҥырбыта. Үрүҥ дьиэ хара дьиэни кытары тилэри турар буолан уһун остуол таттарбыта. Хара дьиэҕэ хамначчыттар олороллор. Ол да буоллар син биир көстөн турара. Күһүҥҥү халлаан да буоллар элбэх дьон мустан дьиэ ип-итии этэ.
* * *
… Эдэр ыал уол оҕолонон, туспа саҥа ампаардыы дьиэ туттан олороллор. Күннэрэ оҕолоруттан тахсара, ыйдара кининэн киирэрэ. Кинээс сиэнигэр мэҥийэн кэлэр. Хайыай, сааһын тухары уол оҕолонуохтарын баҕаран да биэрээхтииллэрэ, ол сатаммакка элбэх эрэйи көрбүттэрэ. Билигин сиэннэнэн баран күтүөтүн, дьэ, аанньа ахтар буолбут. Дьадаҥы төрүттээх диэн көйгөтүппэт, хайа уонна Бахсыр төрөппүт уолун курдук ньымааттаан биэрдэҕэ дии.
Мойот билигин Бахсыртан тэйэн аҕа кынныгар үлэлиир. Сылгыґыттары дьаґайар, өйүөлэрин илдьэн биэрэр. Сылгылара Дьаҕа баһыгар ыраах тураллар. Сыарҕа хаара түһэн таарыйа киискэ сохсолуур. Сороҕор ытынан үрдэрэн туукка саанан ытан ылар. Дьиэтигэр киэһэ хойут кэргэнин оҕотун ахтан аҕай кэлэр. Кэргэнэ кэтэспит аҕай буолар, уолга онтон ордук дьол суох курдук. Аҕыйах ыйдаах оҕолоро тугу эрэ өйдүүр киһи курдук үөрэн ыттайар, илиитин даллаІнатар, атаҕынан тэбиэлэнэр. Иккиэн оҕолорун таптаан ымманыйаллар. Эбэлэрэ күн аайы кэриэтэ кэһии тутуурдаах сиэнин көрө кэлэр.
Биирдэ Бүтэй Түбэттэн биир сылгыһыттара ыалдьыбытын сыарҕалаах акка тиэйэн киллэрдилэр. Мойот билэрдии Арбаҕастаах ойууҥҥа илтэ. Киһилэрин киллэрэн сытыардылар. Ойуун ыарыһаҕы тутан-хабан көрдө, онто этэ умайан итиитэ сүрдээх этэ. Туох эрэ эмтээх оту дьоҕус кэлиигэ мэлийэн убаҕаска булаан иһэртэ. Ыарыһах утуйда. Мойот ойууну кытта билсэр киґи быһыытынан чэй иһэн кэпсэтэ олордулар. Ыарыһахтара түһээн тугу эрэ үлүгүнэйэр уонна туохтан эрэ куттанан куотан эрэрдии баллыгырыыр. Мойот олоро түһэн баран дьиэлээтэ. Ойуун сылгыһыты ыарыылаан хонно. Сарсыарданан ыарыһах ійдінін наара ороҥҥо кумуччу туттан олордо. Ойууну саҥа көрбүттүү одуулаат билэн арыый эрдийдэ. Чэй кутан иһэртилэр. Ойуун сыыйа баайы ону-маны токкоолосто.
– Дьэ, эрэ, кистээбэккэ кэпсээ. Түүлгүнэн сэрэйдэххэ тугу эрэ көрбүккүн дуу, бадаҕа? – диэн ойуун ыйыппытыгар сылгыһыт куттаммыттыы эргим-ургум көрөөт, кэпсээн барда.
– Бүтэй түбэҕэ биир дьикти алаас баар. Табалаах дьон ааһан айманар курдуктар да суоллара-иистэрэ көстүбэт этэ. Сылгыларбыт эмиэ туохтан эрэ үргэллэрэ. Онтон киэһэ атаһым Сындыыс үөрүн көрдүү барбыта да, хойукка диэри кэлбэтэҕэ. Ону кэтэґэн олордохпуна ытым үрэн баргыйбытыгар кірбµтµм ханнык эрэ аттаах боотурдар табалаах дьону эккирэтэ сылдьан тайыынан түһэн, батаһынан үөрэҕэстииллэрэ. Дьон өлөр хаһыыта, тимир тимиргэ охсуллар тыаһа сµрдээх этэ, таба тириитэ таҥастаах дьонтон оҕустахтарын аайы түү бурҕаҥныыра. Ытым аттыбар ньыкыйан олорбута. Онтон өй-мэй барбытым, сүрэҕим ыгыллан тыыным бобуллубута, ол кэннэ тугу да өйдөөбөппүн.
– Ити алааска былыр кыргыс саҕана хайа эрэ тоҥус урдустарын урааҥхайдар кэлэн кыргыбыт сурахтаахтара. Ол дьон өлбүт дууһалара көстөрө буолуо, – диэбитэ ойуун.
* * *
Сарсыныгар ойуун кинээһи көрсөн Бүтэй түбэҕэ кыыһын көрдүү сылдьан былыргы кыргыс дьон уҥуохтарын көрбүтүн кэпсээбитэ. Ону баран хомуйан сиэрдээн-туомнаан буорга кистииргэ эттэ. Кинээс нэһилиэк дьону туруоран бэрийиэх буолла.
– Кырдьаҕас, эн бэйэҥ эмиэ барсан дьалбыйан көрөрүҥ дуу? – ойууну кытта эт саастыы да буоллар, кутун-сµрµн баттатар буолан кырдьаҕас диэн ааттыыр.
– Баран үтэйэн көрөөхтүөм… Тоҥус ойууна үтүөнэн көрсөрө биллибэт. Ити эн сайылыккын отун-маһын тоҕо солоон ааспыт иччилээх холорук ити кини сылдьар.
– Тыый, доҕор, мин туох аньыыбар буулаабыта буолла? Былыр Тыгын сэриитэ кинилэри кырган ааспыта буолуо дии, – кинээс саллан чыпчырынар.
– Өлбүт сордоохтор уҥуохтарын хараттараарылар баалларын биллэрэн эрдэхтэрэ. Тыа быыһыгар дьон уонна табалар уҥуохтарын кырамталара кубарыһан көстөллөрө.
– Ол тоҥустарын уонна кыргыһыыга өлбүттэрин хантан биллиҥ? – кинээс ыйыппытыгар ойуун көхсүн этитэн эрэ кэбистэ уонна кинээс акаарытыттан чыпчырынан ылла.
– Түүл-бит диэн баар… Тимир төбөлөөх сэлэмэ кустук маска хам хараҕаламмытын кірбµтµм. Ити урааҥхайдар суоллара… Ол эрээри оҕону-дьахтары тыыппатахтар быһылаах. Үксүлэрэ эр хоһууннар өллүлэр ини.
– Ойохторун ойох, оҕолорун оҕо оҥоһуннахтара. Билигин ханна эрэ төрөөн-ууһаан саха омук буолан олордохторо. Тыын тыыҥҥа харбас, ким күүстээх ол быһаардаҕа, – кинээс сөпкө эттим дуу диэбиттии ойууну көрөр уонна эбэн этэр. – Билигин аны нуучча дьоно биһигини эмиэ оннук гыныахтара. Бас билэн талбыттарынан дьарыйыахтара.
– Оннук, киһи кэмнээх, балык ыамнаах. Түүл-бит этэринэн аны сотору дьадаҥы дьон дьаһайыах курдуктар, – ойуун эппитигэр кинээс олоппоһо хачыгыраан иэҕэҥнээн ылла.
– Ама, хайаан оннук буоллаҕай?! Баккыта да суох сылдьаннар. Бөлөнөххө бөскөйөн, истэрэ тотон дуо? Киһи эрэ этиитинэн сылдьаннар сир өппөттөр ини. ¤э-ґэ, кырдьаҕас, хата, киһини күллэрдиҥ.
– Кинээс, алааскыттан ырааҕы анаарбат эбиккин дии. Араҕас баттахтаах, күөх харахтаах омуктар, көрдүгэннии сытан күөдьүйүөх курдуктар. Улахан чыыннаахтарын кыра-хара дьон уодьуганныах курдуктар, – ойуун өссө да этиэҕин кинээс быһа түстэ.
– Арах-арах. Аньыы-кэньии… Кырдьаҕас сылайбыккын быһыылаах, – диэбитигэр ойуун дьиэлээтэ. Кинээс төһө да күлбүтэ буоллар ытырыктата санаата. Бэйэтин түүлэ-битэ да соччото суох этэ.
Тоҥ биистэр кыргыһыыга өлбүт алаастарын туһунан кэпсээн түөлбэлэринэн тарҕаата.
– Олору үтэйдэхпинэ мин эрэ үтэйиэм, – диэн Чоҕуруос диэн эдэр ойуун аатыран кэпсэнэр. Кутуруксут уолунаан бултуу таарыйа диэн бардылар. Өр айаннаан тиийэн тордох тардынан түстүлэр.
Манна туох да киһи уорбалыыр суола-ииһэ суоҕуттан ойуун эрдийэ санаата. Кутуруксут уол абааһылартан куттанан Чоҕуруос аттыттан арахпат, тыа диэки кылап-халап көрүтэлиир.
– Мантан барыахха. Тиийэн үтэйдибит диэхпит. Син биир ким да билиэ суоҕа. Хайдах эрэ куһаҕаны биттэнэн бардым, – диэн уол ойууҥҥа сибигинэйэр.
– Эс, бу да киһи. Өссө биттээх ээ, бары барыта. Мин бэйэбин билиэхпин баҕарабын, дьон миигин аанньа ахтыбата бэрт, – дии-дии ойуун сэбирийбит ньуолах бытыгын имэриммэхтиир, чоккуруос хараҕынан чолбоодуччу көрөн ылар. Кини манна аатыран улуу ойуун буоллаҕына, дьон-сэргэ киниэхэ сүгүрµйүөхтэрин баҕарар.
– Тоҥус ойууна баарын биллэрдэҕинэ хайдах буолабыт? – кутуруксут уол саллыбыт саҥата ойуун ыра санаатын ситимин быһан кэбистэ.
– Куттанар эрээри тоҕо кэлбиккиний? Хоргускун билбитим буоллар эйигин илдьэ кэлэн бэрт. Били Хооһойдор уолларын ылбаккабын, бэрт сытыы сирэйдээх-харахтаах эрдьигэн этэ.
– Кэбис, Чоҕуруос, киһи оонньоон эттэҕинэ. Тоҕо куттаныамый? Дугдуруй да оҕус. Тоҥустары кытта токкоолоһон да көрүллүө.
– Хата инньэ диэ, ити киһи тыла. Чэ, тахсан чээччэйэн сибикилиэх, – ойуун ыадастан турда.
Иккиэн тахсан алаас саҕатынааҕы тыаны кэрийдилэр. Тимир төбөлөөх оноҕос маска батары ытыллыбытын көрдүлэр. Кутуруксут уол киһи дьардьаматын көрөн соһуйан этэ саласта. Ойуун кэнниттэн сылдьар буолла. Тордохторугар төннөн кэлэн өйүөлэрин үссэнэ түстүлэр, иккиэн арбы-сарбы көрүҥнээхтэр.
Эмискэ ыт үрэн баргыйара иһилиннэ. Аттара өрө хаһыҥырыы түстэ. Тахсан көрбүттэрэ ыттара тыа саҕатын диэки көрө-көрө үрэр. Аттара кулгаахтарын чөрөтөн туохтан эрэ тэһииркээн быаларын быһа түһүөхтүү чиччигинииллэр. Ойуун кутуруксут уолунаан баран көрө сырыттылар. Киһи уорбалыах суола-ииһэ биллибэт. Аттарын арыый тэйиччи көһөрөн өртөөтүлэр. Уку-сакы буолан тордохторугар киирэн сыттылар. Сотору туох эрэ сурулаан ааһар тыаһа иһилиннэ. Тордох иччилэрэ киһи эрэ буоллаллар бу сырыыга хайалара да тахсан көрбөтө. Ыттара тоҕо үрбэтин дьиктиргииллэр. Кутуруксут уол ойуун кута-сүрэ тостубут көрүҥнээҕин көрөн эбии иэдэйдэ. Онтон ыттара ыйылыыра иһилиннэ да тордох диэлэ арыллан ыттара кулгааҕын ньылатан, кутуругун кумутан иһирдьэ биирдэ баар буолла. Иччилэрин аттыгар кэлэн дьэ кулгааҕын чөрөтөн тордох диэлин көрөн иһиллии олордо. Ааттаах уордаах, харса суох ыттара туох айыылаахтан куттанан киирбитин таайа сатыы олордулар.
Бу иччилээх сиргэ сүгүн хонуохтара суоҕун билэн ойуун уота-күөһэ умуллубут көрүҥнэннэ.
– Айыы сирин үрдүгэр илэ барбыт абааһылары үтэйиэм диэн тылланан кэлбитиҥ дии.
– Үөр буолбут тоҥ уустар элбэхтэрэ бэрт быһыылаах. Саатар хара суорум, көрбүөччүм ханна сүппүтэ буолла?
– Тахсан көр, кэлбитэ буолуо. Батыһан иһэр диэбитиҥ дии, – кутуруксут уол үтэн-анньан көрөр. Кини баччааҥҥа диэри ойуун үрүҥ хараҕын өрө көрбөккө сырытта. Билигин ойуун абааһылартан дьулайбытын көрөн чобуота киирбит быһыылаах.
– Иһит эрэ, ханна эрэ биһиги суорбут саҥарар, – диир уол.
– Суох! Өйдөөн иһит! Ити кыргыс биистэрэ кыргыһа киирээри гыннахтарына бэйэ-бэйэлэригэр суордуу кыланан бэлиэ бырахсар тыллара, арааһа хаанымсаҕынан биллибит суор таҥаралаах тумат омук кыргыллыбыт сирэ быһыылаах.
Алаас саҕатын диэки элбэх кыргыс дьонун күйгүөн саҥата уонна онно-манна суордуу таҥалайдарын таҥсынар саҥалара ой дуораана буолан эҥсиллэн иһиллэр.
Тордох иһигэр икки киһи, биир ыт иһийэн олордулар. Мэктиэтигэр сүрэхтэрин тыаһа битигирээн иһиллэр курдук. Ол олордохторуна тордох тула элбэх дьон этэрбэстэрин тыаһа сырдырҕаан иһилиннэ уонна тугу эрэ ботур-итир сипсистилэр. Онтон эмискэ чугас баҕайы суордуу саҥардылар, ону кытта саастарыгар истибэтэх элбэх саҥалара ньамаласта, дапсылар тыастара лабырҕаата. Оноҕостор куһууран кэлэн, тордох тириитин курдарыта көтөн иһигэр хаптаһа сытааччылары сиритэ-хайыта көттүлэр. Батаһынан тордох тириитин хайыта оҕустулар. Ол быыһынан ый сырдыга көһүннэ. Тордох диэлэ арылла түһээтин кытта таба саҕынньахтаах үс киһи биирдэ баар буола түстүлэр.
Ортоку турааччылара саннын байаатыгар диэри баттахтаах хаххан курдук дьүһүннээх. Оттон икки өттүгэр кыһыл соһо таҥастаах багдаллыбыт хоһууттар эбит. Чоҕуруос ойуун кутуруксутунаан саҥаларыттан матан олордулар. Ыттара үрүгэн бэйэтэ эмиэ ньим барбыт. Тоҥ биистэр бэйэлэрин тылларынан тыл быраҕыстылар. Ортолоругар турааччы урдус ойууннара буоларын Чоҕуруос сэрэйдэ. Ол да буоллар кутуруксута баарыгар уолуйбутун биллэрбэккэ гына сатыы олордо уонна эттэ:
– Суолгут-иискит көстүбэт этэ, хантан баар буоллугут? Айыы дьоноҕут дуо?
– Айыы дьонун аһыммакка урааҥхай сахалар кэлэннэр биһигини анараа дойдуга атаарбыттара, атынан эккирэтэ сылдьан батаһынан сынньан күлэ-күлэ күлбүтүн таптайан уоппутун умуруорбуттара, – диэн тоҥ уус ойууна сахалыы саҥалаах буолбута.
– Кырдьаҕас, онно биһиги туохпут буруйай? Туох диэн эттэххиний, оччолорго биһигинньиктэр күн сирин көрө да илик этибит дии.
– Бэйэтиттэн ситиспэтэххэ бэдэриттэн иэстэһэр диэн баар. Ыһыытаппытынан ый ыһыаҕа оҥорбуттара, хаһыытаппытынан хара хааммытын тохпуттара. Үҥүү-батас аһылыга оҥорон, ойохпутун, оҕолорбутун илдьэ барбыттара. Саатар киһилии уІуох туппатахтара.
– Онтон хоһууттаргыт ханна баар этилэрий? Тоҕо утарыласпатаххытый?
– Тимир сэптээх-сэбиргэллээх, кыргыс үөрэҕин ааспыт боотурдар буоллаҕа дии. Сэлии муоһа төбөлөөх сэбинэн төһөкөөнү көмүскэнээри. Эһиги тоҕо хаардаахха өрө мэҥийэн кэллигит? Мин үтүө дьүһүммүн көрөөрү дуо? Аны бэйэҕит сэлэмэ кустук аһылыга буолаайаҕыт.
– Кырдьаҕас, туох диэн эттэххиний? Санаабыт батарбакка билэ-көрө кэлэ сылдьабыт. Сайын сир ирдэҕинэ көмүс уҥуоххутун көтөҕүөхпүт, – Чоҕуруос сүөм түспүттүү эттэ.
* * *
Бу кэмҥэ Чоҕуруос ойоҕо Арбаҕастаах ойууҥҥа кэллэ.
– Кырдьаҕаас, эйиэхэ анаан көрдөһүүлээх кэллим. Мин киһим били Бүтэй түбэҕэ барбыта да ууга тааһы бырахпыттыы мэлийдэ. Ыксааммын утуйбат да буоллум.
– Бултуу барбыта дуо? – ойуун оннугар эмээхсинэ ыйытар.
– Бултуу таарыйа били тоҥустар сирдэрин көрүөм диэбитэ.
– Ол былыр үйэҕэ былаҕайга былдьаммыт, суорума суолламмыт дьон сиригэр тоҕо барда?
– Этимэ даҕаны, өс киирбэҕэ дэлэҕэ буолбатах, кырдьаҕас баран көрөн кэлэриҥ буоллар… Эйиигиттэн ураты атын ким да суох, хайдах туох дьылҕаламмыттара буолла, – Чоҕуруос ойуун ойоҕо көрдөһөр.
– Оччо ыраах сиргэ хаһан айаннаан тиийэр, эргиллэр? Кинээскэ баран тыллаан көр ээ, – ойуун оннугар эмээхсинэ быһаарар.
Ойуун олорбохтуу түһэн баран көхсүн этиттэ, ону кытары эмискэ аан аһылынна да хара суор көтөн киирэн ойуун санныгар сохсос гына олоро түстэ. Чоҕуруос ойоҕо көрбөтөҕүн көрөн соһуйан өмүрэ сыста. Кини кэргэнэ маһынан оҥорор суоруттан чыҥха атын, дьиҥнээх суор кэлэн түстэ. Арбаҕастаах ойуун эмээхсинэ уолуйбатаҕын көрөн эдэр ойуун ойоҕо арыый эрдийдэ. Суор турулус-ирилис көрө-көрө ойуун кулгааҕар тугу эрэ сибигинэйэр курдук. Ойуун чочумча олоро түһэн баран:
– Биһиги кинээстиин сүбэлэспиппит, ол Бүтэй түбэ алааһыгар кыргыһыы буолбут толоонугар дьон урусхал буолбут уҥуохтарын аны сайын дьону илдьэн хомуйан буорга кистиэх буолбуппут. Тоҥ биис ойууна Уот Дапсыырай холур холорук буолан итии хаанынан илгистиэх, субай хаанынан сууннартыах буолбута ыраатта.
– Оччоҕуна ол мин киһибин хайаабыта буолуой, кырдьаҕаас?
– Хаан сытын ылан хара суор бөҕө халаахтаабыт, харах оҥпотохторо ырааппыт.
– Ити аата туох диэн эттэххиний?
– Тоҥ уус ойууна силлиэ-холорук буолан силбиэтэнэн өрө ытыйан тэҥкэ тиит төбөтүгэр ыйаталаан кэбиспит курдук көрдүм.
– Кырдьаҕас мин киһим уолҕамчы санаатыгар мээнэ бас-баттах тылласпытыгар уордайбыттаах буоллаххына, бука, санааҕар тутума. Баран көрөн ол куһаҕан тыыны үтэйэн мин киһибин быыһыырыҥ буоллар эрэйгин саныа этибит. Ол кинээс миигинньиги кытта айах атан кэпсэтэрэ да саарбах, – Чоҕуруос ойоҕо чахчы аһыннарбыт дьүһүннээх. Ойуун хамсалаах табах быстыҥа олорбохтуу түһээт:
– Сарсын аттаныам, – – диэтэ.
– Ол иһин даҕаны убайбыт быһа гыныаҥ дуо? – Чоҕуруос кэргэнэ маны эрэ күүппүттүү үөрэн сэгэс гынна.
Арбаҕастаах ойуун атынан өр айаннаан Бүтэй түбэҕэ тиийдэ. Өртөммүт өтүүлэриттэн маска сөрөммүт икки аты эр-биир араартаата. Алааска өртөөбүттэрэ туохтан эрэ үргэн өтүүлэрин быһа түһэн сүүрбүт суоллара баар. Ойуун алаас иһигэр киирбитэ тордох көһүннэ. Иһин өҥөс гыммыта ким да суох. Онтон өйдөөн көрбүтэ икки киһи хаарга бүдүрүйэн охто-охто куоппут суоллара баар эбит. Ону батыста…
Баран истэҕинэ ыт утары сүүрэн кэлэн хаһааҥыттан эрэ билэр киһитинии кутуругун эйэҥэлэтэр, ыйылаан ылар уонна кэлбит суолун устун төттөрү ойдо. Ойуун барбахтыы түһээт, Чоҕуруос ойуун кутуруксут уола мас төрдүгэр тоҥон бабыгырыы олорорун көрдө. Уол туохтан эрэ куттанан иччитэ суоҕунан көрбүт, ону мускуйан, имитэн этин-хаанын ириэрэн нэһиилэ туруорда. Ол кэннэ иккиэн Чоҕуруос ойуун суолун хайаннар үрэх хорбут хаспаҕар түспүтүн булан ыллылар. Киһилэрин нэһиилэ хостоотулар. Туохтан маннык уолуйан куоппуттарын хайалара да кэпсээбэт. Көмнөх хаарга кинилэртэн ураты туох да суола-ииһэ көстүбэт этэ. Арай онон-манан киис, куобах суоллара бааллар. Тордохторугар кэлэн итии киллэринэн үссэнэ түһээт, дойдуларыгар аттаннылар. Чоҕуруос кыбыстан саҥатыттан матан, Арбаҕастаах сирэйин таба көрбөт буолбут этэ.
Кутуруксут уол кутталлаах алаастан тэйэллэригэр арыый сэргэхсийэн кэпсэтэр буолла. Аара кэлиилэригэр аҕыйах саарба бултаабыттарын күөн туттан кэпсии сатыыр. Онтон улуу ойууҥҥа сымыйалыыр туһата суоҕун сэрэйдэ. Сэҥээрбэтин билэн ньимийдэ. Уол түүл-бит курдук өйдүүр. Кыргыс биистэртэн куотан иһэн маска сааллан им балайга ньимис гыммыта. Уонна бу дойдуга хаһан даҕаны үктэниэм эрэ суоҕа диэн бэйэтигэр мэктиэлээтэ. Чоҕуруос ойуун охсуһан хотторбут ыт курдук ньыкыччы туттан арбы-сарбы буолбут. Сирэйин-хараҕын маска хайа тардыбыт. Таҥаһа тырыттыбыт. Бэйэлэрин алаастарыгар кэлээт, дьэ өрө тыыннылар. Чоҕуруос балаҕаныгар кэлэн киирбитэ ойоҕо сүтүгүн көрөн үөрэн сэгэс гынна. Тас таҥаһын уһуларыгар көмөлөһөн, туос сандалыга ас тардан аһатта. Онтон аны сүтүгэ көстүбүт үөрүүтэ ааһан эригэр мөҥүтүннэ.
– Аны ойуумсуйаргын ууратыыһыгын, хаһан улуу ойуун буолаары… Ол оннугар үлэлээн сүөһүбүтүн үксэтэн дьон сиэринэн олорон көрүөх, – ойоҕо эппитигэр Чоҕуруос иҥиэттэн эрэ кэбистэ, били охсурҕаланар бэйэтэ самныбыт көрүҥнээх. Ол кэннэ Чоҕуруос ойууннуурун букатын уураппыта.
Сайын Үрүҥ Тунах ыһыах иннинэ кинээс уонча киһини Арбаҕастаах ойууну кытта Бүтэй Түбэ алааһыгар ыытта. Улуу ойууну кытта тиийэннэр былыргы кыргыс саҕана өлбүт дьон уҥуоҕун хомуйаннар буору буллардыллар. Бүтэһигэр ойуун кыырар таҥаһын кэтэн, дүҥүрүн, былаайаҕын ылан көрүүлэннэ.
Өр кэмҥэ хараллыбакка сыппыт дьон дууһаларын үөһээ Үрдүк Айыылар диэки утаарбыта. Дьон дьэ, иччилээх алаас ыраастаммытыттан чэпчээбиттии өрө тыыннылар.
Ол кэннэ бу алааска туох да киһи сүөргүлүөх сибикитэ биллибэт буолбута. Мойоттоох Маайыс биир бастыҥ ыал буолбуттара. Арбаҕастаах ойуунунан Бүтэй Түбэ алааһын этиттэрэн баран, сылгытын үөрүн онно тутар буолбута. Саарба сатыылыыр, сылбах муостаах сыбыытыыр дойдута эбит. Аҕа кынна уолу бэйэтин оннугар кинээһин солотун биэрээри гынарын уол буолумматаҕа. Тулаайах үөскээбит буолан дьадаҥы дьоҥҥо тойомсуйуон, үрдүк сололоохтору кытта куодарыһыан баҕарбат. Кини билигин аһынан-таҥаһынан татымсыйбат. Таптыыр кэргэнэ, икки уол оҕото баар буолла да сөп. Кини бу орто дойдуга төрөөн маннык эрэ дьол баарын билэр.
Уол сылгыларын көрөн баран дьиэлээн иһэн, таарыйа урут көрсөр аар хатыҥнарыгар тохтоон ааста. Олоро түһэн ону-маны саныыр. Киһи олоҕор таптал улахан оруолу ыларын манна дьэ өйдөөтө. Таптал диэннэрэ күүстээх да буолар эбит! Билигин дьиэтигэр тиийдэҕинэ көмүс чыычаахтара бытыгыраһан кэлэн аҕаларын атаҕар сапта түһүөхтэрэ. Таптыыр кэргэнэ истиҥ мичээрин бэлэхтиэ. Дьол диэннэрэ бу буоллаҕа! Аа-дьуо туран, атын миинэн дьиэтин диэки тиэтэйэ-саарайа дьоруолата турда. Мойот уолга дьолу баҕара хаалыаххайыҥ!
Р. Л. Данилов-Ородьумаан
Чолбон 2 2015