Сэһэн

Бастакы чааһа

 

Күһүҥҥү нуһараҥ киэһэ, хараҥа уулусса банаарын аннынан аа-дьуо хааман иһэн, маҥнайгы көп хаар сири-дойдуну бүрүйэн, чуумпу, намыын матыыбынан күлүмүрдүү-күндээрэ түһэрин көрөр олус да кэрэ. Чахчы, хаар алыптаах үҥкүүтүгэр уйдаран, айылҕалыын тэҥҥэ иһийэн, хараххын ыга да ыга симэн, икки илиигин утары уунан туран, бу Орто дойду олоҕуттан тэйэн, кый ыраахха, иэнэ-иитэ биллибэт киэҥ нэлэмэн куйаарга тиийиэх курдуккун. Хаар уоскулаҥ алыптаах тыына этиҥ-сииниҥ хас биирдии сааһынан сып-сырдыгынан сайан киирэн, дьикти, ураты, оҕолуу тэбэнэттээх мэник саастаргын уһугуннарарга дылы.

Маннык маҥнайгы хаары кытта Сиидэр Уйбаанабыс тулатын кэрэхсии, бэйэтин бүччүм санааларын кытта иһигэр отур-ботур кэпсэтэ истэ. Сыл-хонук ааһара, эчи, түргэнин. Бэҕэһээ эрэ көбүөрүнньүк хаарга күөлэһийэ оонньуур, оройунан умса түһэр, мэник-тэник оттомо суох Сиидэркэ этэ, билигин сэттэ уонугар чугаһаабыт, кэннэ уһаан, иннэ кылгаан иһэр Сиидэр оҕонньор буола охсубут. Былыр кырдьаҕастар киһи олоҕо чыычаах түннүк аннынан көтөн ааһарын курдук кыл түгэнэ дииллэрэ, кырдьык эбит. Бэл, арыт кырдьыбыккын өйдөөбөт да, билиммэт да курдуккун. Дууһа диэн баар буоллаҕа, ол иһин киһи куруук бэйэтин эдэрдии сананара дуу? Биитэр Сиидэр олоҕун тухары көнөтүнэн, үтүө суобастаахтык олорон, баччаҕа диэри дьоҥҥо-сэргэҕэ кыаҕа баарынан көмөлөһөн кэлбитэ, кэми-кэрдиини биллэрбэккэ аһардыбыта дуу? Чэ, хайдаҕа буолла, эмиэ даҕаны. Кэнним уһаан, инним кылгаан, буолары-буолбаты дойҕохтуурум элбээбит ээ. Кырдьаҕас бу санаатыттан хайдах эрэ саҥа таһааран мүчүк гынаат, үөһэ тыынан кэбистэ.

Сиидэр оҕонньор сотору куучур-хаачыр үктэнэн тэлгэһэтигэр чугаһаата. Арай эмискэ уулусса уҥуор олбуор таһыгар, ыт дуу, туох дуу мас саһаанын таһыгар ыйылыы олорорун көрөн соһуйан ходьох гына түстэ. Сиидэр сабыстаҕас хараҕын дуома төһө ыларынан чарапчыланан кыҥастаһа сатаата. Онтон өйдөөн-дьүүллээн көрбүтэ, олох даҕаны соторутааҕыта хотуттан көһөн кэлбит Багдарыыннар кыра кыыстара токуруйан олорор эбит.

– Хайаа, һыллыый, эн эбиккин дуу, хата, киһини куттааҥҥын, тоҕо ытаатыҥ бу? – диэн Сиидэр ыраахтан үөгүлээн ыйытта.

– Оһох оттоору… бу мас кэлбэт… дьиэбит тыбыс-тымныы… – диэн ытаан сыҥыргыы-сыҥыргыы, кыысчаан хаар быыһыттан биир хардаҕаһы хостоору мадьыктаһан барда.

– Бээ-бээ, оттон дьонуҥ бары ханна баран хааллылар бу? Ийэҥ ханна барда? Убайыҥ, аата ким этэй… Оскуолатыттан кэлэ илик дуо? – оҕонньор, уулуссаны туораан, кыыска чугаһаан кэллэ.

– Ийэм суох. Үлэлии барбыта. Эбээ сатаан турбат, убаай Киэсик ханна барбытын билбэппин, – кыра киһи буруйдаах курдук умса көрөн кэбистэ.

– Чээн, оччоҕо оһох оттооччулара эн дуо? Үлүгэр да буолар эбит, – оҕонньор аҕыйах хардаҕас мас баарын, хаардарын тэбии-тэбии, кыыс кыра мас салааскатыгар уурталаата уонна онтун соспутунан ыалларын олбуордарыгар иһирдьэ киирдэ. Кэнниттэн кыыһа саҥата суох саппай уопсан истэ.

Халыҥ соҕус хаары кэһэн, күрдьүллүбэтэх олбуор устун Сиидэр салааскатын соспутунан күүлэ ааныгар кэллэ.

– Һыллыый, күүлэҥ уота ханна баарый? Эһээ Сиидэр хараҕа мөлтөх, хата, абырыахсытыҥ манна сирэйин тоҕо түһээри гынна, – дии-дии, Сиидэр хараҥаны харбыалаһан аан тутааҕын була сатыы турда.

– Уот суох ээ, лаампабыт умайан хаалбыта. Аан бу баар. Мин арыйыам, – хата кыыһа хап-сабар сылдьа үөрүйэх сирин аанын кэбэҕэстик булан, арыйа баттаата.

– Пахай, ол хайдах уота суох ол олороҕут? – дии-дии, Сиидэр кыыһы батыһан никсик сыттаах дьиэ иһигэр биирдэ баар буолан хаалла.

Дьиэҕэ киирээт, дорҕоонноохтук:

– Ыаллар, дорооболоруҥ! – диэн төһө кыалларынан улахан соҕустук саҥара сатаата.

Аан таһыгар балай да турбутун кэннэ хос түгэҕиттэн:

– Тэт-тэт, һаа-һээ, – диэн ким эрэ сэниэтэ суох ынчыктыыр дуу, ыҥыргыыр дуу саҥата иһилиннэ.

Оҕонньор бу дьүүлэ-дьаабыта биллибэт саҥаттан хайдах эрэ иэнэ кэдэҥэлээтэ. Ээ, били эбэлэрэ эбит диэн санаа төбөтүгэр охсуллан ааста. Сиидэр саҥа кэлэр сирин диэки аргыый хааман тиийэн, таҥас сабыылаах хос иһин өҥөс гынан көрдө. Арай көрдөҕүнэ, хос муннугар тимир ороҥҥо хараҕа уолан хаалбыт, бүтүннүү дар уҥуох-тирии буолбут быыкаа эмээхсин арбаллыбыт аҕыйах баттаҕын сыыһын тарбана олорор эбит. Оҕонньор, соһуйан төттөрү чинэрийиэх курдук буолан иһэн, бэрт ыксалынан:

– Дорообо… бу мин таһараа Сиидэрбин, Сиидэр Луукуммун. Ити уулусса нөҥүө олоробун. Кыыскыт мас кыстыы сылдьарыгар түбэһэн, бу көмөлөстүм диэххэ дуу. Учча, дьиэҕит тымныытын, аргыара сүр дии, оһоххутун оттобун дуо? – диэбитин кулгааҕа эрэ истэн хаалла.

Эмээхсин тугу эрэ онно суоҕу саҥара-саҥара, тииһэ суох айаҕын аллаччы атан, уҥуох-тирии ытыстарын нэлэтэн, оҕонньор диэки утары уунна.

Сиидэр ах баран хаалла. Онтон саҥата суох кэлэн, сыбаҕа эргиччи сууллубут, онон-манан көөрөттүбүт кирпииччэ оһоххо толору мас симтэ. Кыыһыттан быһах көрдөтөн, тырыыҥка кыһан, кэмниэ-кэнэҕэс инчэҕэй маһынан сыыгынатан-сааҕынатан оһоҕун дьэ отунна. Оһох умайарын көрө таарыйа дьиэ иһин сыыйа-баайа сыныйан көрө олордо.

Дьиэ иһэ төһө да хараҥа буоллар, хоп курдук ыраас эбит. Аҕыйах миэбэл баара олох былыргылыы. Иһит-хомуос да аҕыйах быһыылаах. Икки утуйар хостоох, саалалаах, куукуналаах. Биир хоско Агнесса кыыһынаан, иккискэ эбэлэрэ, бу кыра саалаҕа, остуол үрдүгэр кинигэ, тэтэрээт кыстаммытыттан уонна кыра дьыбаан оҕотугар уол ыстаана, наскыта ыһылла сытарыттан көрдөххө, уоллара утуйар быһыылаах.

Багдарыыннар дьиҥнээх араспаанньалара Богдариннар диэн. Ону бу кыра нэһилиэк дьоно былыр-былыргыттан Багдарыыннар дииллэр. Уруккута нуучча хаһаактарыттан төрүттээх сир оҥоро кэлбит дьон сыдьааннара. Былыр бу дьон аймаҕынан туруу үлэһит, бэрт кыайыгас, кыахтаах дьон эбитэ үһү. Күөгэйэр күннэригэр сылдьар, үс туруу үлэһит уолаттар утуу-субуу аҕаларын кытта Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллан, сырдык тыыннарын толук уурбуттарын кэннэ, Багдарыыннар уолаттарын төрүөхтэрэ төннөн барбыта диэн сири-буору аннынан кырдьаҕастар кэпсэтэллэрин Сиидэр Уйбаанабыс урут элбэхтэ истэр этэ. Сэриигэ барбатах Дьөгүөр диэн кыра уолларын ыччаттара, кэлин хайдах эрэ бары онон-манан бытанан, сорох-сорохторо иһэн-аһаан, суорума суолланан, сирдиин-буордуун симэлийбиккэ дылылар. Соҕотох кыыстаахтара соҕуруу хайа эрэ омук уолугар эргэ баран, дойдутуттан тэйбитэ быданнаата. Ол кыыстан ити биир сиэн кыыс Агнесса төннөн кэлэн хоту хайа эрэ улууска кийиит буолбут сурахтааҕа. Омуна суох уонтан тахса сыл Багдарыыннар өтөхтөрө иччитэх турда. Ол иннинэ өр кэмҥэ саҥа кэлбит үлэһиттэр олорор дьиэлэрэ буола сылдьыбыттааҕа.

Арай бу күһүн хаһан да харахтаан көрбөтөх тоҥ нуучча дьүһүннээх Агнессалара икки оҕотун батыһыннарбытынан, кэргэнин ийэтиниин көһөн кэлэн соһуттулар. Сураҕа, дьахтар кэпсээнинэн, аҕалара ыалдьан өлбүт үһү. Үнүр уулуссанан ааһан иһэн Сиидэр, дьон кэпсэтэрин иһиттэҕинэ, Агнесса оскуолаҕа муоста сууйааччынан киирбит. Улахан уоллааҕа үрдүкү кылааска үөрэнэр эбит. Ол уол бэрээдэгэ соччото суох диэни Өксүү үнүр эмиэ хантан эрэ истэн кэлбит этэ.

Чочумча саҥата суох уоту тонолуппакка одуулаһа олорон баран, Сиидэр:

– Арба даҕаны, аатыҥ ким диэний, хас саастаххыный? – диэн аттыгар турар үргүбүт тугут курдук сандаарыччы көрбүт кыыстан токкоолосто.

– Балбаарыска диэммин. Алта саастаахпын. Сотору оскуолаҕа киирэбин ээ, улахаммын, – дии-дии, кыыс быыкаа онньойбут туллай соппуоскатынан кырааската суох муостаны сэрэнэн тэбиэлээбитэ буолла.

– Ээ, сөп, сүүнэ киһи эбиккин дии. Дьыссаакка сылдьар инигин?

– Улахаммын, аһа. Мин дьыссаакка сылдьыбаппын ээ, эбээни көрөбүн, – диэн баран, кыыс оҕонньорго ыкса чугаһаан кэллэ. – Көр эрэ, эбээ наар саахар көрдүүр. Кини кып-кыракый саахардары сиэбэт. Атын, таас курдук кытаанах саахар наада. Ийэм уонна убаай Киэсик итинник дииллэр. Ол биһиэхэ суох ээ. Эбээ уонна сатаан хаампат, үчүгэйдик аһаабат. Хотуолуур. Көр, иһитэ ити оронун анныгар баар. Эбээ өөх гыммат ини, мин куттанабын аҕай, – Балбаарыска, аны эбэм истиэ диэбиттии, кэннин хайыһан көрөөт, Сиидэр кулгааҕар сибис гынна.

– Ол аата өөх диэн туоххунуй… уу, аньыы даҕаны, бу кыыһы, инньэ диэмэ, тоойуом. Эбээ ыалдьыбыт дии. Оттон ыалдьыбыт киһи үтүөрэр баҕайыта. Куһаҕаны олох санаама, – оҕонньор истибитин итэҕэйиминэ кыыс диэки кыараҕас хараҕын кэҥэтэ сатыырдыы көрдө уонна хойуу хааһын түрдэһиннэрэн кэбистэ.

– Чэ, бээ. Мин дьиэбэр таҕыстым. Сотору дьонуҥ кэлэллэр ини. Бэйэм оһохпун оттуом этэ. Чаас ырааппыт. Эмээхсиним мөҕүттэн эрдэҕэ, бу оҕонньор хайа үөдэн түгэҕэр дьөлө түстэ диэн, – дии-дии, Сиидэр орҕостон туран Балбаарысканы төбөтүттэн имэрийдэ. – Һыллыый, миигин эһээ Сиидэр диэр. Дьиэҥ сылыйыа билигин, – диэтэ.

Арай оҕонньор тахсар ааҥҥа чугаһаан истэҕинэ, кыыһа кэнниттэн эккирэтэн, сүүрэн тотугурайан кэллэ:

– Эһээ…

Сиидэр оҕонньор бу тыллартан хайдах эрэ сүрэҕэ ытырбахтаан ылла. Кэннин хайыһан кыыһын диэки мичээрдээбитэ буолла.

– Эһээ Сиидэр, биһиэхэ өссө кэлээр. Эбээҕэ кытаанах саахар аҕалаар дии, – Балбаарыска оҕонньор диэки ып-ырааһынан уун-утары чоҕулуччу көрөн турда.

– Ээ, сөп, аҕалыам, билсибит дьон быһыытынан, ыҥырар буоллаххына кэлэн бөҕө буоллаҕа. Эһээ да чугас, уулусса нөҥүө ол олорор, – диэт, оҕонньор түннүк нөҥүө кыыска дьиэтин ыйан көрдөрдө, онтон Балбаарыскатын төбөтүн хат имэрийээт, дьиэ ыарахан халҕаны тыастаахтык арыйа баттаан, таһырдьа таҕыста.

Таһырдьа тахсан Сиидэр оҕонньор, ыраас салгыны эҕирийбэхтии туран, кыл түгэнэ тохтоон ылла. Күһүҥҥү хаар эбии хойдон, сири-дойдуну бүүс-бүтүннүү маҥан көп суорҕанынан бүрүйэн эрэр эбит. Сиидэр уулуссатыгар тахсан, бэйэтин дьиэтин сандаархай уотугар эмээхсинин күлүгүн түннүккэ көрөөт, тиэтэйэ-саарайа дьиэтин диэки хаама турда.

 

***

Бу кэмҥэ дэриэбинэ уһугар турар Дьэлликтэр дьиэлэригэр ыыс-быдаан табах буруотун быыһыгар Кеша, өйүн дуома ханна баарын көрдүү сатыырдыы, тэлиэс-былаас дайбыы-дайбыы, тугу эрэ кэпсииргэ дылы. Эмиэ да ытыыр, эмиэ да ыллыыр. Ол быыһыгар туохтан эрэ тымтан кэлэр. Арай ханан эрэ өйүгэр хат эргиллэн иһиттэҕинэ, уолаттара, тугу эрэ этэн көрө-көрө, алларастаһа-алларастаһа күлсэллэр, эмиэ да боруоктаһан анньыалаһар курдуктар. Кеша бэйэтэ таһырдьа тахсан кимниин эрэ тугу эрэ быһаарсар курдуга да, устунан ханна барбытын билбэккэ хаалла.

Арай уһуктубута, кириэһилэҕэ бүк түһэн, пиибэ бааҥкатын үнтү кумалаан баран, утуйа олорор эбит. Төбөтө дыҥ курдук, тамаҕа куура хаппыт, айаҕыттан сыраана дэлби саккыраан, ырбаахытын сиэҕин илиппитэ ибис-инчэҕэй. Бииргэ үөрэнэр уолаттара барбыттар, суохтар. Дьыбааҥҥа Дьэллик Испирдиэн соҕотоҕун, төбөтүн хантаччы быраҕан, айаҕын бэрт улаханнык аҥатан баран, утуйан оҥторо сытар эбит.

– Хас чаас буолла? – диэбитинэн Кеша эмискэ ойон турда.

– Бу да киһи, аргыый… Туох ааттаах… киһини утут эрэ. Иэскин биэрээр, үс күн иһигэр, – Испирдиэн, уутун быыһынан аахайбатахтыы добдугуратаат, суорҕанын ыга эринэн баран, түҥнэри хайыһан кэбистэ.

– Өйдөөбөтүм, тугу-тугу этэҕин? Туох иэһин? – Кеша киһитигэр чугаһаан кэлэн кэнниттэн тардыалаата.

– Туох-туох диэҥҥин! Өйдөөбөккүн да, сүөһү, бэҕэһээ итирэн баран бу төлөпүөммүн хайа бырахпыккын? – Испирдиэн, өспөччү көрө-көрө, сыттыгын анныттан экрана хайа барбыт төлөпүөнүн хостоон ылан, уол сирэйигэр үҥүлүттэ.

– Эс, мин да? Хайдах оннук? Тугу эрэ балыыҥкалыыгын ээ, Испиир? – Кеша соһуйан төлөпүөнү илиитигэр ылан эргим-ургум тутан көрдө. Бэҕэһээ туох буолбутун өйдүү сатаата да, төбөтүн иһэ кубус-кураанах буолан биэрдэ.

– Даа, Кэтс, уолаттар бары көрбүттэрэ. Үс күн иһигэр уон тыһыынчаны биэрэҕин. Онон бүтэр. Өссө аҕыйаҕы көрдөөтүм, маннык сыаналаах сэпкэ, – Испирдиэн улаханы абыраабыт курдук төбөтүн өндөтөн, илгистэн кэбистэ.

– Ээ, наһаа элбэх дии, экрана эрэ алдьаммыт төлөпүөҥҥэ. Ол уон тыһыынчаны хантан булабын? – Кеша, сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, кумаламмыт бааҥканы тыастаахтык сиргэ бырахта.

– Тугуй, биэримээри гынаҕын дуо?! Хантан да бул, ол мин кыһалҕам буолбатах. Биэрэҕин, онон бүтэр. Биэрбэтэххинэ, кэпсэтии атын буолуоҕа. Ону ол курдук өйдөөн кэбис. Чэ, бар, айа! – Дьэллик уола, атыыр оҕус курдук күрдьүөттээт, дьыбааныгар хат сытынан кэбистэ.

Кеша бүтүннүү күөдэл буолбут остуол таһыгар мас олоппоско лах гына олоро биэрдэ. Онтон төлөпүөнүн ылан көрдө – ийэтэ уончата эрийэ сылдьыбыт. Чаас түөрт аҥаары ааспыт эбит. Уол ойон туран, сиирэ-халты таҥнаат, таһырдьа ыстанна. Баран иһэн бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэйэ санаата: «Тоҕо да итириэхпэр диэри испитим буолла? Испиир дьиикэй балыйыан да сөп. Ол эрээри уолаттар көрбүт буоллахтарына, кырдьык буолуо. Ийэбэр хаһан да аҕам курдук итириэхпэр диэри арыгы иһиэ суох буолан тылбын биэрбитим дии. Онтум ханна баарый? Чэ, эмиэ даҕаны, уолаттары кытта үчүгэйдик билсэ таарыйа истэҕим дии. Акаары курдук көрөн баран олоруом да, ама? Хайдах иһиэм суоҕай? Аҕам оннооҕор буолуох итирэр этэ. Биир төлөпүөн аайы… маннык наһаа аймамматах киһи. Ийэм наай гыннар кыыһырыа. Хайыай уонна? Хайаабат даҕаны, син да бырастыы гыныа. Хата, хантан харчы булабын? Хантан? Ийэм биэрбэтэ чахчы. Хамнаһа да кыра. Айахпытыгар тиийдэҕинэ баһыыба. Кыра уолаттары  хайдах эрэ гынан харчыга ыйыырым дуу? Ол гынан баран ол дьон саарбахтар ээ, хобуоччулара да сүр буолуохтаах. Ол гынан баран хантан эрэ харчы буллахпына табыллар. Испиир кутталлаах киһи. Аны ону-маны гына сылдьыа. Оо, па, дьонум оһохторо буруолаабат. Ийэм бэҕэһээ үлэтиттэн хойут кэлбит буолуохтаах. Хайдах отуннулар, хайдах хоннулар буолла. Саатар тымныйбыт эбит дии». Уулусса устун баран иһэн, хаар бөҕө түспүтүн көрөн, Кеша, «тиийээт да хаарбын күрдьүөм, маспын хайытыам, оһохпун оттуом» диэн саныы-саныы, табаҕын туора уобан, саппыкылаах атаҕын ыараханнык соһон истэ.

 

***

Сиидэр оҕонньор Өксүүтүнээн буоларын курдук сарсыарда уун-утары көрсөн, күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ, аһыы олордулар.

Эмискэ Сиидэр:

– Ити Багдарыыннар Балбаарыскалара үкчү биһиги Маасыҥкабыт курдук эбит. Эмиэ алталаах, сып-сырдык кыыс. Туттардыын-хаптардыын Маасыҥка. Миигин «эһээ» диэтэ ээ, санаабар, оҕом ыҥырарын курдук, үкчү. Бэл, сүрэҕим ытырбахтаан ылла.

– Бу оҕонньор эмиэ буолары-буолбаты эргитэн аҕала-аҕала, сымыйанан дойҕохтоон аҕай эрэр. Хаһан уоскуйар киһигиний? Чэйбин сүгүн иһэрт, – Өксүүтэ, сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, оҕонньорун диэки кынчарыйан кэбистэ.

Сиидэрэ саҥата суох умса көрөн, буруйун билинэн, бэл, үүттээх чэйин чааскытыгар батары түһэн хаалбыкка дылы буолла. Өксүү саҥата суох таһырдьаны одуулаһа олордо. Арай көрдөҕүнэ, уулусса нөҥүө Багдарыыннар Киэсэлэрэ кэлэн олбуорун иһигэр сылыпыс гынан хаалла.

– Багдарыыннар уоллара бу хара сарсыардаттан хантан кэлэр оҕо буоллаҕай? Түүннэри сылдьар, бэрээдэгэ суох оҕо эбит дуу! Көр, билиҥҥиттэн табах тардар эбит ээ, – диэт, олоппоһуттан туран, Өксүү түннүккэ сыстан, таһырдьаны одуулаһан барда.

– Ким билэр дьэ… Чахчы кини дуо? Эчи, хараҥата да бэрт. Аныгы ыччаттар табахтыылларыттан киһи соһуйбат да үйэтэ кэллэ. Атыны, куһаҕаны эрэ гымматаллар, – Сиидэр, түннүккэ чугаһаан кэлэн, Өксүүтүн кытта тэҥҥэ таһырдьаны кыҥастаһа сатаата.

– Ийэтэ Агнесса тоҕо буойбата буолла? Үөрэнэр оҕо эбитэ дуу? Тугу-тугу гынан эрэллэрэ буолла, кырдьык, аныгы ыччаттар. Киһи да куттанар.

– Дьэ, кырдьык, хайдаҕа буолла… Оскуолалар билэн эрдэхтэрэ, үөрэнэрин-үөрэммэтин. Ааныскаҥ кыыһыттан ыйыталаһаар эрэ.

Сиидэр, ситэ аһаабакка, соруктаах аҕайдык таҥнан, таһырдьа таҕыста. Өксүү түннүккэ турбутун курдук туран хаалла.

Сиидэр оҕонньор таһырдьа тахсан тура түстэ. Халлаан лаппа тымныйбыт. Онтон тэлгэһэтин хаарын күрдьэн барда. Салгыы хайыппыт маһын кыстаата, оһоҕун отунна. Сотору кэминэн Багдарыыннарга ким эрэ мас хайытар тыаһын истээт, уулуссаҕа таҕыста. Көрбүтэ, Кеша мас хайыта сылдьар эбит.

– Хайа, дорообо, доҕор! Маскын хайытан эрэҕин дуу? Бэҕэһээ балтыҥ кыайбат эрээри мас сосуһа сатыы сылдьара ээ. Ыксаан мас кыстаан, оһоххутун оттубутум, – дии-дии, Сиидэр оҕонньор уулуссаны туораан, уолга чугаһаан кэллэ.

– Ээ, дорообо, кырдьаҕас! Махтал оттубуккар. Мин бэҕэһээ оттуохтаах этим да, табаарыстарбар сылдьан тардыллан хаалбытым.

– Бачча тымныыга оһоҕу умнуохха диэри туохха тардыллаҕын? – Сиидэр оҕонньор бэркиһээбиттии баһын быһа илгиһиннэ.

Оҕонньор көрдөҕүнэ, уол эмиэ балтын курдук сырдык хааннаах эбит. Уһун сыыйыллаҕас, кырыылаах көнө муруннаах, сабыччы түспүт хойуу хаастаах, кыламаннаах, сып-сырдык күөхтүҥү харахтаах. Били, этэргэ дылы, Багдарыыннар хааннарын ханан да мэлдьэспэт гына ырылхайдык көстө сылдьар, сахаттан эрэ ураты дьүһүннээх оҕо.

– Араас кыһалҕа элбэх буоллаҕа. Кэтс, Кеша диэммин, – диэт, уол дуоспуруннаах баҕайытык туттан, үтүлүгүн устан, илиитин Сиидэргэ утары уунна.

– Кэтс даа? Ол аата Киэсэ диэ? Мин Сиидэр Уйбаанабыспын, – оҕонньор уол оҕолуу нарын тарбахтарыгар элбэх баас-иис суола баарын, чэрдээх ытыһынан ыга тутан туран, ытырыктата көрдө. Хайдах эрэ «олоҕор арааһы да көрбүт быһыылаах» диэх курдук курус санаа төбөтүгэр күлүм гына охсуллан ааста.

– Аа, оттон сахалыы Киэсэ. Табаарыстарым Кэтс дииллэр, – уол мүчүк гынна.

– Хаһыс кылааска үөрэнэҕин?

– Онуска.

– Ээ, оттомноох сааскар кэлбит киһи эбиккин дии. Ийэҥ Агнесса баар дуо? – Сиидэр уол хас биирдии хамсаныытын кыраҕытык кэтии туран туоһуласта.

– Аа, баар. Турбуттар этэ, уоттаахтар дии, – Кеша бэрт эйэҕэстик олбуорун аанын диэки ыйан кэбистэ.

Сиидэр оҕонньор сылдьыбыт сиринэн эрэллээхтик үктэнэн, Багдарыыннар тэлгэһэлэригэр киирэн кэллэ. Тэлгэһэ хаара номнуо күрдьүллүбүт, бэл, кыра күрдьүк оҕото баар буола охсубут. «Тыый, бу уол хаарын күрдьүбүтэ тоҕо түргэнэй? Кыһалыннаҕына, түргэн-тарҕан, үлэһит оҕо эбит ээ» диэн саныы-саныы, Сиидэр оҕонньор ыаллар ааннарын сэрэнэн тоҥсуйаат, «киир» диэн саҥаны истээт, иһирдьэ дьылыс гынан хаалла.

Арай дьиэҕэ киирбитэ, ыал ийэтэ Агнесса көхсүнэн буолан аһыыр остуолларыгар иистэнэ олорор. Аттыгар кыра Балбаарыска таҥас кырадаһынынан оонньуу турар эбит.

– Оо, эһээ кэллэ. Эбээҕэ саахар аҕаллыҥ дуу? – диэбитинэн кыыс оҕонньорго утары сүүрэн кэлэн, атаҕыттан кууһа түстэ.

– Ээ, суох, тоойуом, букатын умнан кэбистим. Кэлэр сырыыга хайаан да аҕалыам, – диэт, Сиидэр Уйбаанабыс кыыс чачархай баттаҕын имэрийэн ылла. – Үтүө сарсыарданан! Бу ыалгыт Сиидэр Уйбаанабыс диэн киһи киирдим. Билсэ таарыйа, баҕар, туох эмэ көмөҕө наадыйаргыт буолуо дуу диэммин.

– Суох, туох да көмө наадата суох, – Агнесса, чочумча иистэнэрин ууратан, кэннин хайыһан, тымныытык Сиидэр оҕонньору баһыттан атаҕар диэри тонолуппакка көрөн ылла, нууччалыы тартаран саҥарда.

– Оттор маскыт бүппүт дии, мастыыр дьону билэбин, кэпсэтиэхпин сөп, – Сиидэр дьахтар кинини кытта сэлэһэр санаата суоҕун көрөн, тута тугу көмөлөһүөн сөбүн, биир тыынынан кутан кэбистэ.

– Бэйэбит да кэпсэтиэхпит, – дьахтар, манан кэпсэтэн бүттүм диэбиттии, түҥнэри хайыста уонна салгыы массыынатын тирилэппитинэн, иистэнэн барда.

Сиидэр Уйбаанабыс, хайдах эрэ манныгы эрэ көһүппэтэх буолан, мах бэрдэрэн хаалла. Онтон кыратык аан айаҕар тэпсэҥнээбитэ буолаат, төттөрү таһырда тахсан истэҕинэ, Балбаарыската аттыгар кэллэ уонна оҕонньору аллараттан көрөн, хантайан туран эрэ, сонун тэллэҕиттэн тарда-тарда:

– Эһээ, эбээҕэ саахарда аҕалаар, – диэтэ.

Оҕонньор сөбүлэһэн тоҥхоҥнуу-тоҥхоҥнуу, кырачаан Балбаарыска сайыспыт харахтарын өйдөөн көрөөт, төттөрү таһырдьа таҕыста. Агнесса тоҥкуруунуттан хайдах эрэ олус хомойдо. Саатар, бэҕэһээ оһох оттубутугар да махтаныах эбит. «Чэ, бээ, туохха да наадыйбат ыалга оттон мин да тоҕо сыҥаланнахпыный» диэн саныы-саныы, Багдарыыннар олбуордарыттан таҕыста уонна уун-утары мас киллэрэн иһэр Киэсэҕэ кэтиллэ түстэ.

– Хайа, Сиидэр Уйбаанабыс, бардыгыт дуо? Ийэм кэпсэппэтэ дуу? Кыһаллыма, кини бэйэтэ итинник киһи. Мээнэ дьону сөбүлээбэт, – диэт, уол маһын көтөхпүтүнэн түргэн үлүгэрдик дьиэтигэр киирэн хаалла.

Сиидэр оҕонньор соһуччута бэрдиттэн хайдах эрэ аны ис-иһиттэн кыйаханыах санаата кэллэ. «Көр да маны, бу уол сиртэн быкпакка сылдьан тыла абатын ээ. Мээнэ киһи диэн ити миигин этэр дуу? Дьоҥҥо көмөлөһөн абыран. Олох да бүтэр уһугар махтаныахтарын оннугар араастаан тыллаһаллар. Дьэ бээ, бэйиккэй, оттон олорон эриҥ. Аата, туораттан тоҕо да кыттыстахпыный». Итинник саныы-саныы, Багдарыыннар олбуордарын аанын тыастаахтык хайа быраҕаат, уулуссаҕа тахсан бара турда.

Оҕонньор уулуссатын туораан истэҕинэ, хаар өссө эбии хойдон, Сиидэр Уйбаанабыс сирэйин-хараҕын бүтүннүү саба бүрүйэн, биир кэм көөчүктэнэ оонньообуттуу, өлгөмнүк түһэн барда. Оҕонньор абарбыт санаатыгар, бэл, тунал маҥан хаар хас биирдии кыырпаҕа кинини элэктииргэ дылы.

 

***

Нөҥүө күнүгэр Сиидэр оҕонньор олбуор иннинээҕи хаарын күрдьэ сырыттаҕына, Багдарыыннар тэлгэһэлэриттэн Кеша таҕыста уонна чуо-бааччы оҕонньорго сүүрэн кэллэ:

– Сиидэр Уйбаанабыс, дорообо, биир кэпсэтии баар эбит. – Уол хайдах эрэ сирэйэ-хараҕа бэркэ ыксаабыт, уолуйбут көрүҥнээх. – Уопсайынан биһиги, кырдьык, мас ылар харчыбыт суох ээ. Ийэм ону дьонтон көмө көрдүүрүн олох сөбүлээбэт. Бэҕэһээ эһиги ийэбэр көмөлөһүөххүтүн сөп курдук эппит үһүгүт дии. Туох… кыаллар буоллаҕына, оччотугар мас ыларбытыгар уон тыһыынчата иэстээн кулу. Ийэбит хамнаһа кэллэ да биэриэхпит, – диэн баран, уол ааттаспыттыы сып-сырдыгынан унаарыччы көрөн кэбистэ.

Бэҕэһээ аҕай өһүргэнэн, букатын ииппэт-аһаппат буолбут Сиидэр оҕонньор, амарах санаата баһыйан, уолу көрөөт:

– Ээ, сөп-сөп, биэрэбин буоллаҕа. Ол гынан баран эһиги да уһаппакка-кэҥэппэккэ иэскитин төнүннэрэ охсооруҥ. Биэнсийэбиттэн кыра уурунуу харчылаахпын, билигин начаас таһаарыам, – диэтэ да, бэркэ сэргэхсийбит көрүҥнээх дьиэтигэр киирэн хаалла.

Сотору кэминэн бэркэ кичэйэн суулаабыт харчытын уулуссаҕа кинини кэтэһэн турар Кешаҕа аҕалан туттаран кэбистэ.

– Чэ, тоойуом, дьоҥҥун тоҥорума. Кураанах мас атыылыыр дьону билэр инигит. Ити Баһырхай Байбаллаах билигин маска сылдьаллар. Төлөпүөннэрэ баар дуо? Сиидэр Луукунтан диэтэххэ, быһалыы да киллэриэхтэрэ. Биитэр мин эрийэбин дуу? Кэпсэтиэхпин сөп, – Сиидэр оҕонньор субу киллэртэриэх курдук өрүкүйэ былаастаан саҥаран барда.

– Сиидэр Уйбаанабыс, махтал мааныта. Харчыгын хайаан да төнүннэриэхпит. Ол гынан баран ийэм дьонтон харчы иэс ыларбытын олох сөбүлээбэт. Бу эн биһиги кистэлэҥмит буоллун. Ийэбэр этээйэҕин. Мин дьоҥҥо көмөлөһөн, үлэлээн ыллым диэҕим. Харчыга мас хайытааччыбын. Ити дьон төлөпүөннэрэ баар. Эрийиэм бэйэм. Ээ, суох, бара сылдьар эбиппин билигин. Чугастар дии, – диэт, Кеша харчыны сып-сап сиэбигэр угунна уонна дьиктитик туора-маары көрө-көрө, «чэ» диэт, оҕонньор ытыһын ыга тутаат, киэҥ-киэҥник хардыылаабытынан суол устун бара турда.

Сиидэр оҕонньор, уол түргэн быһаарыныытыттан туох эрэ диэх курдук буолан иһэн, ах баран хаалла уонна кэнниттэн батыһыннара ыраатыар диэри таах мээнэ көрөн турда. «Оскуола оҕото диэтэххэ, сытыы уол эбит. Ийэтигэр биэрбэккэ тугу эрэ сыыстардым быһыылаах» дии санаата.

Чочумча тура түһэн баран, Сиидэр оҕонньор дьиэтигэр киирдэ. Өксүүтүгэр харчы туһунан биир да тылы быктарбата. Хата, кэргэнэ харчы ааҕыытыгар чуолкайа суох буолан, куруук оҕонньоругар туттаран «абырыыр». Онон биэнсийэлэрэ кэллэр эрэ кыра-кыралаан уурунан иһэллэр. Барыта былыргылыы: хаһыакка, онтон өрбөххө суулаан сыттык анныгар. Онно төһө харчы баарын Сиидэр Уйбаанабыс бэйэтэ эрэ билэр. Ол эрээри харчыларыттан тоҕо, туохха мунньалларын оҕонньордоох эмээхсин билбэттэр. Соҕотох кыыстара Сибиэтэ куоракка олорор. Кинилэр харчыларыгар букатын да кыһаллыбат киһи. Улахан балыыһа муҥур хотуна буолан, дьонун кытта кэпсэтэрэ, дойдутугар кэлэрэ да ахсааннаах. Оҕолоро да эбэлээх эһэлэригэр тахсыбаттар, кырдьаҕастар да куоракка мээнэ киирбэттэр, быһатын эттэххэ, сылдьыспаттар. Ол биир сүрүн төрүөтүнэн оҕонньордоох эмээхсин кыыстарын иннигэр тугунан да төлөммөт улахан аньыылаахтара буолар. Ону санаатахтарына, Сиидэрдээх Өксүү букатын утуйар ууларын, аһыыр астарын да умналлар. Куруук нүөлүйэн кэлэр сүрэх бааһын хаттаан харах уутунан халтай сууннарыахтарын баҕарбаттар. Хайдах гынан кыыстарын иннигэр бу ыар буруйдарыттан төлөрүйэллэрин билбэттэр. Ол иһин оҕолоро кэлбэттэригэр-барбаттарыгар улаханнык кыһаммат курдук тутталлар. Кырдьык, онтон ордук тугу да гынар кыахтара суохха дылы.

 

***

Сиидэр оҕонньор нэдиэлэ курдук күнүн ахсын Багдарыыннарыгар мас кэлэрин кэтэһэ сатаата. Көрдөҕүнэ, хаар да анныгар сытар мастара имири эһиннэ. Санаата буолбакка, Баһырхай Байбалга бэйэтэ эрийэн хачыгыратта.

– Баһылай, дорообо! Бу Сиидэр Луукуммун, биллиҥ дуо?

– Ээ, билэн бөҕө буоллаҕа, убайбын, хайаан билиэм суоҕай?! Хайа, Сиидэр, маһыҥ бэлиэр бүтэн эрэр дуо? – киһитэ утары ыйытар киһи буолла.

– Ээ, суох, доҕор, манныкка тиийдим ээ. Эйиэхэ үнүр, алта-сэттэ хонуктааҕыта, Багдарыыннар сиэннэрэ уол мас сакаастаспыта дии. Мастара олох бүттэ ээ. Ол иһин ыксааммын, хаһан аҕаларгытын билээри эрийдим.

– Ханнык уол? Олох өйдөөбөтүм. Ким да кэлэ сылдьыбатаҕа. Тугу эрэ бутуйаҕын ээ, Сиидэр Уйбаанабыс.

– Суох-суох, барбыта дии уол, Киэсэ диэн ааттаах. Бу күһүн көһөн кэлбит Багдарыын Агнесса уола.

– Багдарыыннар да? Суох, ким да кэлбэтэҕэ ээ. Оннук дьон эрийбэтэҕэ даҕаны, – Баһырхай Байбал кыккыраччы мэлдьэһэр эрэ киһи буолла.

– Хайдах баҕайытай? Чэ сөп, Байбал. Бэйэбит быһаарсыахпыт, – диэт, оҕонньор төлөпүөнүн арааран кэбистэ.

Бэрт ыксалынан таһырдьа таҕыста, тута Багдарыыннарга киириэх курдук буолан иһэн, ааннара таһыттан маһынан баттатыылааҕын көрөн тохтоон хаалла. Түннүктэрин көрбүтэ, дьиэлэрэ уоттаах эбит. «Пахай, эмээхсиннэрин соҕотохтуу хатаан баран, барбыт буоллахтара дуу? Балбаарыскаларын, оттон, ханна гыннахтарай?» дии санаат, оҕонньор олбуор иһин эргиччи көрө турда. Онтон эмискэ, «арба, кыыс саахар көрдүүр этэ дии» диэт, төттөрү тэлгэһэтигэр төнүннэ.

– Өксүү, биһиэхэ куһуок саахар баара дии? – диэн үөгүлээбитинэн дьиэтигэр көтөн түстэ.

– Һуу, бу оҕонньор, тэһэ баран түһэҥҥин! Туох саахарын көрдүүгүн? Саҥа нуктуох курдук буолан истэхпинэ, киһи сүрэҕин хайыта сыста ээ, – Өксүүтэ хоһуттан мөҕүттүбүтүнэн тахсан кэллэ.

– Саахар, саахар наада диибин ээ. Били былыргы куһуок саахар. Хантан эрэ, ким эрэ аҕалла дии-дии үнүр киһиргээн күппээрдэ, Биэрэҕин күндүлүү аҕай олороруҥ дии. Ити ыалбыт кыыс Балбаарыска киирдэҕим аайы саахар көрдүүр.

– Өссө диэ, күппээрдэр ээ! Кыыһыртаххына, олох да биэриэм суоҕа ээ. Кэмпиэт, сакалаат көрдүүр ини ол аныгы оҕо. Хайдах саахар көрдүөй? – Өксүү күлэ-күлэ өттүк баттанан оҕонньорун диэки дьиктиргээбиттии утары көрөн турда.

– Эппитим дии, түөһэйэн хаалбыт эбэлээхтэр диэн, ол эбэлэрэ куруук саахар көрдүүр. Ол иһин сиэнэ кыыс миигиттэн эмиэ саахар көрдүүр.

– Аата, муодатын. Чэ, сөп-сөп. Биир-икки куһуогу биэриэм. Саахарынан тутайыам буоллаҕай, – диэт, эмээхсин ыскаабар тиийэн тугу эрэ суулааҕы хачыгыратта. Онтон икки куһуогу чараас кумааҕыга суулаан баран, оҕонньоругар аҕалан, сонун сиэбигэр куду аста. – Мэ, түһэрэн кэбиһээйэххиний. Бэйэтэ да уонча эрэ куһуок баар. Краснодартан аҕалбыта Ааныскам, бу сайын.

– Чэ, бэрт. Ол иһин. Чыычааҕым сыыһа куруук маннык ыллам-дьэллэм майгыгын олус да сөбүлүүбүн. Кэл эрэ, оройгун тоһуй, – Сиидэр оҕонньор, саахарын тутан көрөөт, Өксүүтүн бэйэтигэр тардан ылан, оройуттан сыллаан ылла.

– Бу оҕонньор акаары эмээхсинин таах көрдөрбүтүнэн албынныыр. Чэ-чэ, бар, – Өксүү, оҕонньорун маннык майгытын олус үчүгэйдик билэрэ бэрт буолан, күлэ-күлэ сапсыйан кэбиһээт, хоһугар төттөрү киирэн хаалла.

Сиидэр оҕонньор бу сырыыга ылсардаах-бэрсэрдээх киһи быһыытынан чиҥ-чиҥник үктэнэн дьиэтиттэн тута Багдарыыннарыгар киириэх курдук буолан иһэн, аара уулуссаҕа Агнессаны көрсө түстэ.

– Агнесса, дорообо! Хайа, туох кэпсиэ? – диэн ыйыта тоһуйда.

– Дорообо! Туох да суох. Эһиэхэ туох наада? – Агнесса, кэпсэтэр киһитин сирэйин утары көрбөккө да туран, тоҥуйдук утары ыйытта.

– Ээ, туох наадата кэлиэй? Арай бу маскыт бүппүт дии. Уолуҥ үнүр аҕалтарыахпыт диэбитэ миэхэ, – Сиидэр, мулук-халык тутта-тутта, бүтэн эрэр мас оннун көрбүтэ буолла.

– Сотору аҕалаллар, – кэпсэтии бүттэ диэбиттии, Агнесса түҥнэри хайыста да, олбуоругар киирэн хаалла.

«Ол аата Киэсэ ийэтигэр биэрдэҕэ харчытын. Ону мин, хата, уолун арааска күтүрүү турдаҕым» дии санаат, оҕонньор хайдах эрэ бэйэтиттэн бэйэтэ сааппыкка дылы буолла. Ол эрээри өйүн хайа эрэ муннугар саарбаҕалыыр санаата тэҥинэн кымаахтыы сылдьарыттан Сиидэр Уйбаанабыс сүрэҕэ нүөлүйбэхтээн ылла.

 

***

Күн-дьыл хотоҕостуу субуллан, аастар ааһан истэ. Биир үтүө күн Багдарыыннар кэтэһиилээх мастара, дьэ, тиэллэн кэллэ. Ону көрөн, Сиидэр оҕонньор бэйэтигэр мас киирбитинээҕэр ордук үөрдэ. Хаста да ыалларыгар киирээри гынан иһэн тохтоото. Ол да буоллар күнү мэлдьи хараҕа кинилэртэн арахпакка, Өксүүтүттэн хаста да мөҕүлүннэ. Сиидэр оҕонньор, санаатыгар, Багдарыыннартан иэс харчытын кэтэһэр да, дьоно тоҕо эрэ биллибэттэр.

Мас киирбитин сарсыныгар Сиидэр Уйбаанабыс уулуссаҕа уун-утары Кешаны көрсө түстэ. Киһитэ, оҕонньору көрбөтөх курдук умса туттан баран, ааһа көтүөх курдук буолла.

– Хайа, Киэсэ, дорообо! Били иэскин хаһан төнүннэрэҕин? – Сиидэр Уйбаанабыс уолу сонун сиэҕиттэн харбаан ылла.

– Эс, туох иэһин? Хайдах буоллугут? – уол соһуйан кип-киэҥинэн сандаарыччы көрөн кэбистэ.

– Ха… хайдах, туох даа? – Сиидэр истибитин итэҕэйэминэ улаханнык бөтө бэрдэрдэ.

– Хайдах эрэ буолбуккун, кырдьаҕас, түөһэйээри гыммыккын дуу, тугуй? – диэт, уол оҕонньор тутан турбут сиэҕин төлө тардаат, сүүрэр-хаамар икки ардынан дьиэтин диэки бара турда.

Сиидэр Уйбаанабыс эмискэ икки хараҕын үүтэ көстүбэт буолуор диэри ыгыччы кыыһырбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Кешаны кэнниттэн батыста. Уола кэннин хайыһан көрдө, онтон күлэ-күлэ бэрт түргэнник олбуорун иһигэр сылыпыс гынан хаалла. Күүлэтигэр киирээт, аанын талыр гына хатаан кэбистэ.

Оҕонньор биир кэм таныытынан тыынан, сүүрэн кэлэн күүлэ аанын балачча өр дибдийэн көрдө. Ыксаан дьиэни тула хаста да эргийэ хаамта, түннүктэри кэрийэ сылдьан өҥөйө сатаата. Арай куукуна түннүгэр кэлбитэ, Балбаарыска олоппоско ыттан баран кинини уун-утары көрөн турар эбит.

– Балбаарыска, ааҥҥытын арыйыҥ! – дии-дии, өрүһүлтэ көрдүүрдүү, Сиидэр оҕонньор хаста да улаханнык хаһыытаан көрдө.

Балбаарыска дьиэ иһигэр кимниин эрэ кэпсэтэр, эмиэ эргиллэн оҕонньору көрөр, мичээрдиир, далбаатыыр, обуйук уоһунан тугу эрэ этэ сатыыр. Кыыстан туох да туһа тахсыбатын билэн уонна кырачаан киһи эйэҕэс мичээрин көрөн, Сиидэр Уйбаанабыс арыый уоскуйа быһыытыйда. Кыратык тура түһэн баран, дьиэтигэр төнүннэ.

Киэһэ аһылыкка Өксүүтүгэр харчы туһунан кэпсээри гынан баран, тылын быһа ытыран кэбистэ. Арба даҕаны, акаарытык быһыыламмытын биллэҕинэ, бу сааһы быһа сирэй-харах анньыа, аны бэйэтэ онтон сылтаан ол-бу буола сылдьыа дии санаан, тохтоон хаалла.

 

***

Биир кыһыҥҥы тымныы күн сарсыардатыгар Сиидэр Уйбаанабыс оһоҕун оттон баран, идэтинэн таһырдьа маһын хайыта сырытта. Эмискэ олбуор айаҕар чэпчэки атах тыаһа тотугурайан кэллэ. Кып-кыра илиилэр ыарахан ааны арыйаары мадьыктаһан бардылар. Бу ким буоларын оҕонньор тута биллэ. Сып-сап тиийэн аанын аспыта, сонун нэлэкэйдэммит, баайыы бэргэһэтин ханньаччы анньыммыт, этэрбэһин дуомун туора-маары кэппит бэркэ ыксаабыт көрүҥнээх Балбаарыската турар эбит.

– Эһээ, эһээ, эбээ өөх гынаары гынна. Саахар көрдүүр, ытыыр, – диэн соһутта.

«Тыый» диэбитинэн Сиидэр оҕонньор кыыһын сиэппитинэн Багдарыыннарга сүүрдэ. Арай киирбитэ, эмээхсин энэлгэнэ ырааппыт.

– Хайаа, баабыска, туох буоллуҥ, тоҕо ытыыгын? – дии-дии, оҕонньор эмээхсин хоһугар көтөн түстэ.

– Сахар, сахар, – дии-дии, эмиэ бэркэ куттаммыт харахтарынан туора-маары көрө-көрө, уҥуох-тирии ытыһынан сирэйин саба тутунна.

– Ити, көр, эһээ. Эбээ эмиэ саахар көрдүүр. Кини ытыыр дии. Мин наһаа куттанным, – Балбаарыска оҕонньор ытыһын ыга тутта.

– Ийэҥ ханна барда, Балбаарыска? – Сиидэр кыыһы аһынан, ыксары бэйэтигэр тарта. – Бачча кыра киһи бу түөһэйэн хаалбыт эмээхсини көрө олордоҕо. Сүрдээх да баҕайы, – диэбитинэн Сиидэр Уйбаанабыс кыыһы көтөҕөн ылла.

– Ийэм убаайы кытта оскуолаҕа барбыта. Кини эмиэ ытаабыта, – Балбаарыска улахан киһилии дириҥник үөһэ тыынна.

– Биһиэхэ тахсаҕын дуо? Эбээ Өксүү эйигин аһатыа. Биһиэхэ сакалаат, кэмпиэт, бэчиэнньэ бөҕө баар. Өссө бэрэски баар, – дии-дии, Сиидэр Балбаарысканы оройуттан сыллаан ылла.

– Уой, – диэн быыкаа тиистэрэ ытыгыраан, Балбаарыска үөрэн икки ытыһын таһынна. Онтон тугу эрэ толкуйдаан, ах баран хаалла. – Суох, мин барбаппын. Эбээ хайдах соҕотох хаалыай, эмиэ ытыа дии, – диэтэ.

– Арба даҕаны, оҕом сыыһа, оҕоһут оҕо этиҥ дуу, букатын да умнан кэбистим дии. Арба, эһээ Сиидэр Балбаарыска көрдүүр саахарын аҕалбыта ээ, – диэн баран оҕонньор сонун сиэбиттэн суулаах саахардарын ороон таһаарда.

– Саахар да? Ханна баарый саахар? – Балбаарыска, үөрэн чаҕылыйа түһээт, икки куһуок саахары суутуттан арааран ытыһыгар бобо тутта. Онтон Сиидэртэн түһэн, эбэтигэр сүүрэн тиийдэ.

– Эбээ, көр, эһээ эйиэхэ саахар аҕалбыт. Мэ, – диэт, биир саахары эмээхсиҥҥэ уунна.

Эмээхсин соһуйан, чөҥөрө курдук уолбут харахтарынан муус-маҥан саахары ылан эргим-ургум тутан көрдө. Сыттаата, салаан көрдө уонна туохтан эрэ куттаммыт курдук, дук-дах тутта-тутта, такыр тарбахтарынан саахарын ылан, сыттыгын анныгар уган кэбистэ.

– Эбээ, уонна ытаама, сөп? Саахарыҥ баар буолла. Бүттэҕинэ, эһээ эмиэ аҕалыа. Дии, эһээ? – диэн баран, Балбаарыска кэннин хайыһан, Сиидэр Уйбаанабыс диэки эрэммиттии кип-киэҥинэн көрөн кэбистэ.

– Аҕалан. Аҕалан бөҕө буоллаҕа. Саахары баҕас булар оҕонньорбун, – Сиидэр үөрэн сэгэс гына түстэ.

Арай ити икки ардыгар күүлэҕэ дьон киирэр тыаһа, ону кытта ким эрэ улаханнык мөҕүттэр саҥата иһилиннэ.

– Уой, ийээ уонна убаай кэллилэр быһыылаах, – диэбитинэн Балбаарыска аан диэки сүүрдэ.

– Бу сааты! Хаһан өйдөнөҕүн? Ити иэскин төрөппүттэргэ барытын хайдах төлөһөбүн? – диэн Агнесса ытамньыйа-ытамньыйа уолунаан дьиэлэригэр киирэн кэллилэр.

– Ийээ, эһээ Сиидэр баар. Эбээ ытаабыта аҕай, ол иһин куттанаммын эһээни ыҥырбытым. Кыыһырыма, сөп? – диэн быыкаа киһи тута хайыҥ охсунан ийэтин иннигэр буруйдаах киһи быһыытынан, хааһын үс муннуктуу түрдэһиннэрэн, ааттаспыттыы көрөн кэбистэ.

– Хайа, эмиэ Сиидэр Уйбаанабыс кэлбит. Эһиги уопсайынан дьон дьиэтигэр хайдах ыйытыыта суох киир да киир буолаҕыт? Хаста киирдиҥ? Үҥсүөххэ наада буолла быһыылаах, – Кеша, оҕонньору көрөөт, олох хаһааҥҥы эрэ өстөөҕүн көрбүт курдук туттубутунан сонун устан барда.

– Хайдах? Бу уол тугу-тугу туойар? – Сиидэр соһуйан улаханнык саҥа аллайда.

– Оттон биһиги суохпутуна дьиэҕэ киирэн тугу гынаҕыт, кыра кыыһы кытта? Үнүр, түннүгүнэн тоҥсуйа-тоҥсуйа, «Балбаарыска, ааҥҥын арый» дииргин мин илэ харахпынан көрбүтүм. Ону, хата, видеоҕа устубутум, манна баар. Төлөпүөммэр. Наада буоллаҕына, полицияҕа да көрдөрүөм. Итинтикэҥ куһаҕан ыстатыйа ээ, кырдьаҕас. Билэр инигин? – Кеша кыайбыт-хоп-пут курдук туттан, сатамньыта суох ымах гынаат, күлбүтэ буолла.

– Бүт эрэ, Киэсик, мээнэ-мээнэ, араастан тыллаһан. Сиидэр Уйбаанабыс, кырдьык, тахсыҥ. Уопсайынан, уонна киирэн-тахсан бүтүҥ биһиэхэ. Бэйэбит кыһалҕабытын бэйэбит быһаарыахпыт. Көмөлөһө сатыыргытын өйдүүбүт даҕаны, маннык суохпутуна сылдьаргыт табыллыбат, – диэт, Агнесса оҕонньорго тахсар аан диэки кэҕис гынна.

– Нохоо, оттон харчыбын хаһан төнүннэрэҕин? Мас ылыах буолан ылбыт уон тыһыынчабын? – ыксаан, ыгылыйан Сиидэр оҕонньор хайдах эрэ кэһиэхтээн саҥарбытыттан бэйэтэ да соһуйда.

– Киэсик! Ханнык харчыны? Айуу-айа, ол иһин сэрэйбит сэрэх! Өссө кырдьаҕас киһини албыннаатыҥ дуо?! Бииртэн биир. Саатар, киһини аһыммаккын! – дии-дии, Агнесса, чугас олоппоско лах гына олоро түһээт, эмискэччи ытаан тоҕо барда. – Туох аньыым-харам иһин, Киэсик, эн манныккыный? Туох иһин?! Харчытын биэримээри дьаабыланаҕын ити, сааппат сирэй! Ол аайы миигин албыннаабатыҥ буолуо. Өйдөөҕүмсүйэ, онон-манан киирэ-тахса олорбуккун үчүгэй аҕайдык бэйэҕин ханна эрэ симпит киһи. Суут-сокуон баар сиригэр, – дьахтар, саҥа таһааран энэлийэн ытыы-ытыы, хоһугар киирэн хаалла. Ытыырын быыһыгар ыскаабын арыйан тугу эрэ хаһан, хачыгыратан барда.

Сиидэр туох диэн билбэккэ саҥата суох сонун тимэхтэннэ, бэргэһэтин кэттэ. Кеша син киһи эрэ буоллар, хайдах эрэ кыбыстыбыттыы, дьыбааныгар төлөпүөнүн тутан, умса түһэн олордо. Балбаарыска бу кэмҥэ эбэтин хоһун аанын айаҕар быыкаа тарбахтарын мускуйбута буола туран, эмискэ туохха эрэ тэһэ астарбыттыы:

– Эһээ Сиидэр үчүгэй! Эһээ үчүгэй, үчүгэй диибин дии! – дии-дии, сүүрэн кэлэн, умса көрөн олорор убайын санныга оҕуста.

Биирэ соһуйан ходьох гына түстэ уонна саҥата суох балтын бэйэтигэр ыксары кууһан ылла.

Бу бириэмэҕэ Сиидэр оҕонньор тахсар аан диэки чугаһаан истэҕинэ, Агнесса хоһуттан тахсан:

– Бу биэс эрэ тыһыынчалаахпын, сорҕотун Саҥа дьыл кэннэ биэриэм. Уолум итинник быһыыламмытын бырастыы гыныҥ. Куһаҕаннык ииттэҕим, – диэт, хараҕын уутун туора хаһыйан кэбиһээт, харчытын оҕонньорго туттарда.

– Дьэ буоллаҕа. Кырдьар сааспар тиийэн арааһы истэн, онно-манна, куһаҕаҥҥа балыллан эрдэҕим. Истибиппэр сааттым. Аныгы оҕолор көмөлөспүтүҥ оннугар көмөллөр эбит, – Сиидэр кэлэйэн киэр хайыста уонна салгыы биир-биэс тыла суох тахсан баран хаалла.

 

***

Кеша маннык быһыыламмытыттан Сиидэр оҕонньор улаханнык хомойдо даҕаны, кэлэйдэ даҕаны. Аны Багдарыыннартан букатын тэйиччи сылдьар санааланна. Итинник кэрээнэ суох, бас-баттах уол кырдьаҕас киһини ханна тириэрдиэ биллибэтин дьэҥкэтик өйдөөтө.

Арай биир күн Сиидэр Уйбаанабыс чугас маҕаһыынтан килиэп ылан төннөн истэҕинэ, хас да оскуола оҕото Багдарыыннар дьиэлэрин таһыгар турар эбит.

Оҕонньор уулусса нөҥүө:

– Оҕолоор, манна тугу гына тураҕыт? – диэн үөгүлээн ыйытта.

– Ээ, таах кэпсэтэ турабыт, – диэн баран биир кыра уол түҥнэри хайыһан кэбистэ. Улахан уолаттар оҕонньору букатын да истибэтэх курдук тутуннулар, бэйэлэрин икки ардыгар кэпсэппитэ буола турдулар.

Сиидэр Уйбаанабыс, туох да диэн билиминэ, саҥата суох дьиэтигэр киирэн хаалла. Хайаларын оҕолоро буоларын быһаара сатаата да, биир да оҕону бу диэн билбэтэ. Дьиэтигэр киирэн сып-сап сыгынньахтана охсоот, куукунатыгар киирэн, тута түннүккэ хатанна.

Билиитэҕэ ас астыы турар Өксүүтэ:

– Тыый, бу оҕонньор туох буоллуҥ? Кими кэтиигин? Тугу көрдүҥ? – диэн соһуйа былаастаан ыйытта.

– Бээ-бээ, айдаарыма. Багдарыыннары көрөбүн. Оҕо бөҕө мустубут. Уолу хайаары эрэ гыннылар быһыылаах.

– Хайа уолу? Киэсэни дуо? Хайдах ол? – диэн аны Өксүүтэ кэлэн түннүккэ сыстан, оҕонньорун кытта таһырдьаны одууласпытынан барда.

Арай көрдөхтөрүнэ, Киэсэлэрэ, дук-дах тутта-тутта, олбуорун иһиттэн тахсан кэллэ, ону кытта хас да улахан уол киниэхэ утары ынан тиийдилэр. Эмискэ туох эрэ диэн улаханнык кыыһырсар, хаһыытаһар саҥаларын кытта Киэсэни биир уол түҥнэри саайан түһэрдэ.

– Тыый, оҕону сиэтилэр! – диэн Өксүү хатаннык хаһыырарын кытта Сиидэр оҕонньор биирдэ таһырдьа баар буолан хаалла.

Уулусса нөҥүөттэн хаһыытаабытынан, аҥаар-дас таапачыкалаах эрэ халтарыйан охто сыһа-сыһа сүүрэн истэҕинэ, төгүрүйэн турар уолаттар Кешааҕа туох эрэ диэн хаһыытаан, саанан баран, үрүө-тараа сырсан хааллылар.

Сиргэ охто сытар уолга оҕонньор сүүрэн тиийбитэ, Кеша ыт оҕотун курдук түүрүллүөҕүнэн түүрүллэн баран сытар эбит. Муннун тоҕо охсон кэбиспиттэрэ, тулата бүтүннүү хаан буолбут.

– Киэсэ, тур-тур, хайдаххыный? – дии-дии, Сиидэр Уйбаанабыс сүүрэн кэлэн уолу туруора сатаата.

– Барыҥ-барыҥ! Миэхэ ким да көмөтө наадата суох! – диэт, Кеша оҕонньор илиитин туора хаһыйан кэбистэ, хааннааҕынан силлээтэ уонна, муннун сонун сиэҕинэн сотто-сотто, туран кэллэ.

– Тоҕо оҕустулар, бу айылаах? – дии-дии, Сиидэр оҕонньор уолу харытыттан харбаан, хааннаах сирэйин супту одуулаан турда.

– Ону билэр эһиэхэ наадата суох. Тоҕо да биһиги олохпутугар орооһоҕут? Тугу эрэ сатаан быһаарар курдук. Барыҥ, сүтэн хаалыҥ! – Кеша, хааннааҕынан силлии-силлии, Сиидэр оҕонньор тутан турар илиитин илгэн кэбистэ.

Оҕонньор, хаста да уол кэнниттэн батыһан киириэх курдук буолан иһэн, биир сиргэ хам хараҕаланан, тохтоон хаалла. Онтон олус күүскэ ытырдан тоҕо барда. Кыратык тура түһэн баран, Сиидэр Уйбаанабыс дьиэтигэр төнүннэ.

Тэлгэһэтигэр саҥа киирэн истэҕинэ, Өксүүтэ утары тахсан кэллэ.

– Хайа, уолбутун тоҕо оҕустулар? Туох буолбуттарый? – диэн бэркэ ыксаабыт куолаһынан ыйытта.

– Ким билэр? Этэн өллөҕөй ити уол, биһиэхэ ону, – Сиидэр Уйбаанабыс салгыы туох да диэбэккэ, дьиэтин диэки ааһа турда.

– Бээ, Ааныспыттан ыйыталаһыам этэ. Туох буолбут оҕолоруй? Киэсэ бэйэтэ да киирэн биэрдэ ини? Көнөтүнэн сылдьыбат оҕо быһыылаах, – диэн баран, Өксүү Багдарыыннар олбуордарын өссө төгүл кыҥастаһан көрдө. Онтон: – Ыччаа, халлааммыт дьэ тымныйан бытарыппыт ээ, – диэт, оҕонньорун кэнниттэн дьиэтигэр киирэн хаалла.

 

***

Бу күнтэн бэттэх Сиидэр оҕонньор Багдарыыннарга тахса сылдьыбата. Хам-түм түннүгүнэн Агнессалаах Кеша баралларын-кэлэллэрин көрөр. Уулуссаҕа биирдэ да сирэй көрсө илик. Саҥа дьыл саҕана арай Өксүүтэ Ааныстааҕыттан сонуннаах кэллэ. Оскуолалар Киэсэни табах тардарын, арыгы иһэн тутуллубутун, аны кыра оҕолору түүрэйдээн харчы көрдүүрүн билэн, улаханнык дьүүллээбиттэр, учуокка туруорбуттар үһү. Ол да буоллар уол араастаан матыыптанан сүгүн-саҕын үөрэммэт, үөрэҕин көтүтэр эбит. Балбаарыска да, ол түөһэйбит эбэлэрин да туһунан туох да сурах-садьык суох. Арааһа, дьиэлэригэр хааллан олороохтоотохторо. Аны туран Агнесса күүлэй соҕус олохтоох дьахтар быһыылаах диэн хоп-сип дэриэбинэни толорбута ырааппыт. Сотору-сотору куоракка киирэн тахсар үһү, оҕолор бэйэлэрэ эрэ хаалаллар эбит. Ону, биллэн турар, биир дьиэттэн ырааппат Сиидэрдээх Өксүү саҥа истэн улаханнык соһуйдулар.

Сиидэр Уйбаанабыс эмиэ Багдарыыннар дьиэлэриттэн хараҕа арахпат буолан барда. Оһохторун буруотун кыраҕытык кэтиир. Киэсэ маһын кыстыыр, оһоҕун оттор. Ол эрээри ыаллар олус чуумпулар. Ким да кэлбэт-барбат. Агнесса кэлин олох көстүбэт буолан хаалла.

«Күүлэй дьахтар эбитэ буоллар, син биллээ эбитэ ини. Баҕар, куоракка киһилээҕэ буолуо» диэн Сиидэрдээх Өксүү күнү мэлдьи чэйдии олорон, Агнесса куоракка киирэн тугу гынарын быһаара сатыыллар.

Биир киэһэ эмиэ оҕонньордоох эмээхсин буолары-буолбаты сэлэһэ олордохторуна, эмискэ ааннарын тоҥсуйан ким эрэ тыаһа суох киирэн кэллэ.

– Дорооболоруҥ, – диэн эдэр киһи бүтэҥи саҥатын истээт, Сиидэр ойон туран өҥөс гынна. Көрбүтэ, аан таһыгар Киэсэ Багдарыын турар эбит.

– Хайа, бу уол, туохха наадыйдыҥ? – диэн Сиидэр дьаархана соҕус ыйыта тоһуйда.

– Эбэбит куһаҕан буолан хаалла. Ийэм эһигини ыҥырар. Сахалыы сиэри-туому үчүгэйдик билбэппит, сүбэ-ама буоллуннар диэтэ, – Кеша бэркэ буруйдаммыт курдук умса көрөн, Сиидэр Уйбаанабыстан хараҕын куоттара сатыы турда. Били ааспыкка киэбирбит уоҕа-кылаана ханан да суохха дылы.

– Оо, бу иэдээни! Сөп-сөп. Сип-сибилигин тахсыахпыт. Өксүү, эн эмиэ тахсыс. Көмө наада буолуо, – Сиидэр Уйбаанабыс таҥнан хачыгырайбытынан барда.

– Тахсан буоллаҕа, ама, – Өксүү тута хомунан, тахсарга бэлэмин биллэрэн, оҕонньорун иннинэ ааҥҥа бастакынан баар буола түстэ.

Кырдьаҕастар иккиэн батысыһан уолларын кэнниттэн аргыый аҕай хааман, Багдарыыннарын дьиэлэригэр тиийэн кэллилэр.

 

***

Өлбүттээҕи тиһэх суолугар атаара Багдарыыннарга биир да киһи кэлбэтэх эбит. Эмиэ даҕаны, хантан эрэ кэлбит, билбэт кырдьаҕас эмээхсиннэрэ өлбүтүгэр дьон туох санааттан кэлиэҕэй?

Чахчыта, эмээхсиммит уруккута Орто Халыма куоратын дьоһун олохтооҕо Фекла Ивановна Слепцова диэн эбит. Онно сааһын тухары куорат дьаһалтатыгар сэкирэтээринэн үлэлээбит. Бэйэтин кэмигэр туһугар балай да суостаах-суодаллаах хотун эбит. Агнесса кини суос-соҕотох кийиитэ, мааны уолун кэргэнэ. Уола Захар, соҕуруу куоракка үөрэнэ тиийээт, бастакы куурустан үөрэҕин быраҕан, Агнессаны кэргэн ылан, дойдутугар илдьэ кэлбит. Кийиит бэйэтин кытта батыһыннарыы үстээх, бу Кеша диэн уоллаах эбит.

Агнесса кэлэригэр сахалыы төрүт өйдөөбөтө үһү. Ол эрээри аҕыйах сыл иһигэр кимнээҕэр ордук додо курдук сахалыы өйдүүр, кэпсэтэр буолбут. Бэйэтэ да саха төрүттээҕин билэр буолан, олохтоох дьон тылын бэркэ сөбүлээбит.

Эдэрдэр, саҥа холбоһон баран, туспа дьиэлэнэн-уоттанан, бастаан утаа эйэ дэмнээхтик олорон испиттэр. Ол эрээри Фекла Ивановна кийиитин хара маҥнайгыттан иһигэр киллэрбэтэх: оҕолоох, үөрэҕэ суох, аны нуучча. Кини кэнэн уолун албыннаан, кэргэн тахсан, үөрэҕин бырахтарбыт курдук олуонатык өйдөөн, кийиитин сирэй-харах анньара үксээн барбыт. Манна эбии Агнесса тулаайаҕа, төрдө-ууһа суоҕа эбилик буолбут.

Захар, дьиҥэр, кыра эрдэҕиттэн олус атаахтык иитиллэн, бас-баттах майгылаах эр киһи буола улааппыта хаһан да аахсыллыбата, улахаҥҥа ууруллубата. Туохха барытыгар куруук кэргэнин Агнессаны буруйдуура, биир да үлэҕэ түптээн үлэлээбэтэ, күнү-күннээн арыгылыыра, быһатын, олус содуомнаах майгылааҕа. Кэлин ийэтин да аанньа ахтыбат буолан барбыта. Дьон төһө эмэ уолун туораттан сүөргүлүүрүн үрдүнэн, Фекла Ивановна була сатаан куруук кийиитин куһаҕанын дьоҥҥо кэпсиирэ. Киһи сонньуйуох, уолун араас ньүдьү-балай быһыытын төттөрүтүн кистиир идэлээҕэ.

Агнесса маны барытын эрдээхтик тулуйарын таһынан, кэргэниттэн арахсар, дойдутугар төннөр санаата да, кыаҕа да суоҕа. Онно сүрүн төрүөтүнэн уон саастааҕар ийэтэ өлөн, тулаайах хаалбыт кыыс оҕо дьиэтигэр иитиллибитэ буолбута. Хата, ийэтэ кэпсээбитинэн, өбүгэлэрэ Саха сириттэн төрүттээхтэрин бэркэ диэн билэрэ. Ол иһин оҕо эрдэҕиттэн улаатан баран хайаан да саха уолугар кэргэн тахсыахтаахпын диэн ыра санааланар буолбута. Онтун толорон, Захары көрсөөт да түргэн үлүгэрдик кэргэн тахсан хаалбыта. Агнесса кинилэр сыһыаннарыгар улахан таптал баарын билигин кэлэн таайа сатыыр, өйдөөбөт курдук. Биитэр кэлэйбитэ, хомойбута оччо эбитэ дуу?

Агнесса уолун Кешаны көрбүт күнүттэн Захар сөбүлээбэтин тута биллэрэн барбыта. Уол хас хамсаммыта, саҥарбыта омнуоланара, онтон аҕата испит күнүгэр кырата үөҕүллэрэ, үтүрүллэрэ, «иитии» үлэтин түмүгэр этэ-сиинэ көҕөрөрө, бэл, хаста да улаханнык эчэйэн турардаах. Кеша ол иһин аҕатын кыра эрдэҕиттэн абааһы көрө улааппыта. Балта Балбаарыска төрөөбүтүгэр Захар аҕыйах кэмҥэ сымнаан, испэккэ гынан баран, кэлин онтун хас эмэ төгүл куоһаран арыгылаабыта, дьонун олус сордообута.

Кэлин Фекла Ивановна кырдьан, кыаммат буолан баран, уолун итэҕэһин, дьэ, өйдөөн көрөргө дылы гыммыта. Сиэннэригэр, кийиитигэр кыралаан сыста сатыыра, уола истибэтигэр мөҕүттэн да ылара. Ол эрээри Кешаҕа син биир туора оҕоттон атыннык сыһыаннаспат этэ. Дьиктитэ, эбэтин маннык сыһыанын Кеша буолуохтааҕын курдук, холкутук ылынара. Төрөппүт сиэнигэр Балбаарыскаҕа да эбэлэрэ улаханнык ымманыйбата, күнү-күннээн уолун Захары манаһара, кинини кэтииригэр күнэ-дьыла баранара. Оттон кийиитэ Агнесса, хаһааҥҥыта эрэ сибэкки кэрэ кыыс, маннык олохтон синигэр түһэн, кимниин да алтыспат, ханна да барбат-кэлбэт тоҥуй дьахтарга кубулуйбутун букатын да өйдөөн көрбөт этэ.

Кеша өйүн тутуутугар куруук маннык баттанар, атаҕастанар олохтон сылайан уонна биир үксүн аҕатыттан куттанар буолан, дьиэтиттэн элбэхтик күрүүр, буруйга-сэмэҕэ тардыллар буолбута. Бэйэтин курдук ускул-тэскил соҕус олохтоох уолаттары кытта булсан, арааска барытыгар түбэһэ сылдьыбыта. Оннооҕор улахан уолаттары кытта бородуукта маҕаһыынын халаан дьыалаҕа эриллэ сыспыттааҕа, хата, сааһа кыратынан син бэтэрээнэн миэрэлэммитэ. Уорбута да биир «Сникерс» сакалаат буолан, учаскуобай Уйбаанабыһы, бэл, харааһыннаран ылбыта. Тохсуһу бүтэрэр сылыгар саас итирэн баран оскуола түннүгүн үс буолан тоҕута сынньан, улахан айдаан тахсыбыта. Онно аҕата буолуохсут, хайа атаҕыттан турбут кэмэ эбитэ буолла, үтүө санаата киирэн, син хайдах эрэ кэпсэтэн, төрөппүттэри кытта ол алдьаммыт түннүгү оҥорон кэбиспиттэрэ. Кеша ол күннэргэ, аҕата саанар сураҕын истэн, ыалга хоно сылдьыбыта. Бу сылдьан Захар бииргэ арыгылаабыт киһитин кытта туохтан эрэ улаханнык айдаарсан, ыт курдук илдьи кырбанан өлөн, уол улахан накаастабылтан быыһаммыта. Ол эрээри аҕаларын көмөр күннэригэр ийэтигэр аны итириэ, куһаҕаны тугу да оҥоруо суох буолан тылын биэрбитэ. Чахчы, ол түгэҥҥэ Кеша ис-иһиттэн ону баҕаран кэлбитэ.

Онтон эбэлэрэ уола өлбүтүн хойукка диэри ылымматаҕа. Ийэ сүрэҕэ эрэйдээх соҕотох оҕотун аһыытын кыайан тулуйбатаҕа. Фекла Ивановна аҕыйах кэм иһигэр сүрэҕинэн моһуогуран, балыыһаҕа хас эмэ ый сытан баран, харааччы түөһэйэн хаалаахтаабыта. Онон олоҕун бүтэһик кэрдиис кэмин Балбаарыска «оҕото» буолан түмүктээхтээтэҕэ.

Эбэлэрин олоҕун сиһилии, биллэн турар, Сиидэр Уйбаанабыстаахха ким да кэпсээбэтэҕэ. Кэлин даҕаны Агнесса, биитэр сиэннэрэ да маннык үчүгэй эбэлээх этибит диэн үтүө тылынан ахтан-санаан ааһыахтара биллибэт.

Фекла Ивановнаны таһаарар күннэригэр арай Сиидэр көрдөҕүнэ, Балбаарыска тугу эрэ суулааҕы аҕалан эбэтин хоруобун иһигэр уган кэбиспитэ. Сиидэр Уйбаанабыс ити туох буоларын бэркэ сэрэйбитэ эрээри, кимиэхэ да кэпсээбэтэҕэ.

 

***

Сотору халлаан лаппа сылыйан, дьикти-кэрэ сандал саас кэлбит сибикитэ биллэн барбыта. От-мас көҕөрөн, уулуссаҕа тахсыахха, күүлэйдиэххэ, чэбдик салгынынан сайа тыыныахха олус да ылааҥы, үтүө күннэр үүммүттэрэ.

Балбаарыска кыыс эбэтэ өлүөҕүттэн, дьоно бардахтарына, уулуссаҕа тахсан оонньуур, сыыйа-баайа Сиидэрдээххэ сылдьар мааны ыалдьыкка, күүтүүлээх күндү оҕоҕо кубулуйбута. Өксүү да кыыска бэркэ ылларбыта. Чахчы, кинилэр сиэннэригэр, кырачаан Маасыҥкаларыгар, олус маарынныыра. Онон сүтүктээх дьон, кыыска аралдьыйан, сүрэхтэрин бааһа арыый мүлүрүйэргэ дылы гыммыта.

Агнесса да арыый сымныы быһыытыйан, кыыһа Сиидэр оҕонньордооххо сылдьарын бопсубат буолбута. Били харчы дьыалатын ким да таарыйбат этэ. Агнесса эппитин курдук, Саҥа дьыл кэннэ Кеша иэстээбит харчытын толору төлөспүтэ.

Биирдэ арай таһырдьа оҕонньор тэлгэһэтин ыраастыы сырыттаҕына, Балбаарыска Сиидэр Уйбаанабыстан:

– Эһээ, эн оҕолооххун дуу? – диэн ыйытан, оҕонньору өмүтүннэрэн кэбиспитэ.

– Баар. Куоракка олорор. Өссө икки сиэннээх эһээ Сиидэр, – Сиидэр Уйбаанабыс курустук үөһэ тыыммыта.

– Оттон кинилэр тоҕо манна суохтарый?

– Ону мин туох да диэн этэр кыаҕым суох, – Сиидэр кистэлэҥ оспот бааһын таарыйтаран, хайдах эрэ сүрэҕэ сүр күүскэ нүөлүйэн ылбыта.

– Оччоҕуна эн миэхэ дьиҥнээх эһээ буол. Эн наһаа үчүгэй эһээҕин ээ. Миэхэ эһээ наһаа-наһаа наада, – диэт, Балбаарыска сүүрэн кэлэн Сиидэр оҕонньору икки атаҕыттан кууһа түспүтэ.

Сиидэр бу түгэҥҥэ туох диэн билиминэ бэргэһэтин өрө анньыммыта уонна сиэбигэр баар үтүлүгүн мускуммута буолбута. Онтон кыыһын үөһэ көтөҕөн, иэдэһиттэн сыллаан ылбыта уонна күөх от бытыгыраан эрэр хара сиригэр туруоран кэбиспитэ. Балбаарыска хантайа-хантайа оҕонньор сирэйин мыҥаабыта, сып-сырдык бороҥ харахтарын симириҥнэтэн, оҕолуу кэнэнник мичээрдии турбута.

 

***

Сотору көтөр-сүүрэр элбээн, сааскы халлаан сэргэхсийэн, күн эбии уһаан, ыам ыйын сылаас күннэрэ сатыылаабыттара. Балбаарыска кыыс күнүн ахсын Сиидэр оҕонньордоохтон арахпат буолбута. Агнесса да син ыалларын кытта кыралаан сылдьыһар, ону-маны ылсар-бэрсэр буолан барбыта. Бэл, Өксүүгэ сахалыы хаһыаччык быһан, эмээхсини олус үөрдүбүтэ. Ол эрээри тоҥкуруун майгытынан улаханнык ирэ-хоро, айах атан кэпсэппэт этэ. Оттон Кеша оҕонньордоохтон букатын тэйиччи тутта сылдьара. Сиидэрдээх Өксүүнү көрүстэҕинэ даҕаны, дорооболоһоот, ааһа турара. Оскуолатыгар кэлэр-барар, дьүүллэниэҕиттэн үөрэҕин син кэлин көтүппэт буолбут үһү диэн сурах-садьык сири-буору аннынан кэлэрэ. Испитэ-аһаабыта эмиэ иһиллибэт этэ. Ол эрээри хайдах эрэ улахан санааҕа ылларбыт, үүтүн тохпут оҕо курдук сылдьара. Били урут тиэриллэҥнээбитэ, уулусса устун тиэрэ-хатыйа хаампыта ханан да суоҕа.

Биир сарсыарда олус эрдэ, алтаны ааһыыта, Сиидэр оҕонньор төлөпүөнэ тырылыы түстэ. Уу тоҕо тахсан испит оҕонньор соһуйан, ходьох гынаат, биэдэрэтин ууран кэбистэ, бачча эрдэттэн ким эрийдэҕэй, туох эрэ буоллаҕа диэн саныы-саныы, куукуна остуолугар сытар төлөпүөнүгэр сүүрдэ.

– Алуо, алуо!

– Алло, Сиидэр Уйбаанабыс. Бу Агнессабын. Мин соһуччу куораттаан эрэбин. Балбаарыска убайын кытта хаалыан баҕарбат. Ытыыр. Ону… аҕыйах хонук кыыспын олордуоххут дуо? – диэн баран, дьахтар ах баран хаалла.

– Ээ, олордон, олордон бөҕө буоллаҕа дии. Хас хонукка? Куоракка туохха бардыҥ?

– Наадаҕа бардым. Хас хонук буоларым биллибэт, – Агнесса куолаһа дьиппинийэн, эмискэ кытаатан барда.

– Ээ, сөп. Оччотугар кыыс билигин киирэр дуо? – диэт, Сиидэр дьахтар куолаһа уларыйбытын билэн, сэрэнэн соҕус ыйытта.

– Киириэ билигин. Чэ, этэҥҥэ олоруоххут диэн эрэнэбин. Туох эмэ наада буоллаҕына эрийээриҥ, – диэт, дьахтар төлөпүөнүн арааран кэбистэ.

Сотору Балбаарыска олус хомойбут, соторутааҕыта аҕай ытаабыт сирэйдээх, кыра үрүсээгин сүкпүтүнэн Луукуннарга киирэн кэллэ.

– Хайаа, Балбаарыска кэллэ дии. Кэл, һыллыый, чэйдиэххэ. Эбээ алаадьы астыы турар бу, – дии-дии, Сиидэр оҕонньор кыыһы көрөн, үөрэ-көтө сыгынньахтаан куукунаҕа сиэтэн киллэрдэ.

– Эһээ, ийээ эмиэ эбээ курдук өөх буолуо дуо? – Балбаарыска Сиидэри тонолуппакка көрө-көрө ытаары мэрбэҥнээтэ.

– Аньыы, бу кыыһы! Тоҕо инньэ диигин? – оҕонньор кыыһы бэйэтигэр ыксары кууһан ылла.

– Оттон кини убаайы кытта кэпсэтэригэр ытыыр ээ. Убаай эмиэ ытыыр. Мин наһаа куттанабын, – дии-дии, бычалыйан тахсыбыт хараҕын уутун быыкаа тарбахтарынан туора хаһыйан кэбистэ.

– Ийэҥ наадатын ситтэҕинэ сотору кэлиэ дии. Балбаарыскаҕа кэһии бөҕө аҕалыа. Кэл, манна остуолга олор. Билигин дьэдьэн барыанньалаах эбээ алаадьытын сиэхпит, – Өксүү кыыһы Сиидэртэн арааран, сиэтэн илдьэн түннүк аннынааҕы олоппоско олордон кэбистэ.

Бу күн кырдьаҕастар Агнесса куоракка киирэн тугу гынарын эмиэ таайа сатаатылар. Бүтэр уһугар Киэсэттэн ыйыттахха табыллар диэн быһаардылар.

Эбиэт кэннэ арай кыыстарын кытта бэрт чуумпутук кытта аһыы олордохторуна, Өксүү төлөпүөнэ тыастаахтык талыгыраан соһутта.

– Хайа, киммит эрийдэ? – эмээхсин төлөпүөнүн өҥөс гынна, онтон эмискэ үөрэн күлүм аллайаат: – Тыый, Сибиэтэ эрийэр дии, – диэт, улахаҥҥа холбоон кэбистэ. – Алуо, алуо, истэбин.

Сиидэр, кыыһа эрийэрин истэн, бэрт ыксалынан эмээхсинигэр чугаһаата, бүтүннүү кулгаах-харах буолан, чөрөс гына түстэ.

– Ийээ, дорообо! Хайа, хайдах-туох олороҕут? – Сибиэтэ эрийбэтэҕэ ырааппыт буолан, эмээхсиннээх оҕонньор кыыстарын саҥатын бүтүннүү кулгаах-харах буолан истэ турдулар.

– Этэҥҥэбит. Эһиги хайдаххытый?

– Биһиги да этэҥҥэбит. Мин манныкка тиийдим ээ. Агнесса Слепцова, Багдарыыннар сиэннэрэ, мин балыыһабар киирдэ, бүгүн. Оҕолоро эһиэхэ хаалбыттар эбит дии.

– Хаалан, бааллар. Ээ, кыыс баар, уол дьиэтигэр, – Өксүү баарынан, көнөтүнэн хардарда.

– Туора дьон оҕотун эппиэтинэскэ ылан, көрө хаалбыккытыттан наһаа соһуйдум. Олох үчүгэйдик көрөөрүҥ. Хараххытын кыра кыыска мэлдьи быраҕа сылдьыҥ. Мин Маасыҥкабын кытта саастыы эбит дии.

– Ээ. Оннук. Кыыс алталаах, Маасыҥкалыын саастыы, – диэт, Сиидэр Өксүүтүн диэки кылап гына көрөн кэбистэ.

– Оҕом этэҥҥэ сылдьыбыта, билигин баара буоллар, сүүрбэтэ буолуо этэ. Арай ол күн соҕотохтуу улахан оҕолору кытта сөтүөлэтэ ыыппатах буолуҥ… – диэт, Сибиэтэ хайдах эрэ куолаһа титирэстээн барда.

– Көрүөхпүт-көрүөхпүт, баарбытынан-суохпутунан көрүөхпүт. Буруйдаахпыт, һыллыый. Билинэбит ону. Бу сыллар тухары бэйэбит да олус эрэйдэннибит. Хайдах эмэ бырастыы гыныаҥ этэ, биһигини… Агнесса хайдаҕый? – Сиидэр Уйбаанабыс тугу эрэ элбэҕи этээри гынан иһэн, кэпсэтиини атыҥҥа халытта.

– Агнесса туруга ыарахан. Саатар, биир да чугас аймаҕа, дьоно суох эбит дии. Багдарыыннар сиэннэрэ буоларын саҥа билэн, олус соһуйдум. Биһиги балыыһабатыгар эмтэммитэ иккис сылыгар барда. Эпэрээссийэтэ хайдах ааһар… – Сибиэтэ, салгыы саҥаран иһэн, тохтоон хаалла.

– Этэҥҥэ аастар ханнык. Оҕолору биһиги олох үчүгэйдик көрүөхпүт. Агнессаҕа инньэ диэн тириэрт. Эн эмиэ наһаа долгуйума. Арба, Агнесса туга ыалдьарый? – Сиидэр оҕонньор төлөпүөнү өҥөйөн олорон улаханнык ыйытта.

– Агнесса оһоҕоһунан куһаҕан ыарыы буолбут. Анаалыстара соччото суохтар. Өйүүн эпэрээссийэлиибит. Хайдах-туох буоларын билигин этэр кыаҕым суох. Өрүттэр дуу, суох дуу?

– Оо, оттон барыта этэҥҥэ буоллун диэн таҥараттан эрэ көрдөһөр буоллахпыт, – Сиидэр Уйбаанабыс бэркэ уолуйбут сирэйдээх бастаан Өксүүтүн, онтон Балбаарыскатын диэки көрөн ылла.

Сиидэрдээх Өксүү кыыстарын кытта кэпсэтиэхтэриттэн ыла Агнесса туһугар күн-түүн долгуйаллара улаатан барда. Сотору-сотору кыыстарыгар эрийэн, дьахтар туругун туоһулаһаллар. Оттон Сибиэтэ кинилэртэн оҕолор хайдах сылдьалларын сураһар.

Сиидэр Уйбаанабыс Сибиэтэ эрийдэҕин күн Багдарыыннарга тахсан Кешаны дьиэтигэр ыҥырда. Уол, син саараҥнаан баран, дьиэтин таһыттан көрө, киирэ-тахса сылдьыах буолан, сөбүлэҥин биэрдэ. Балбаарыска убайа киирэн кэлбитигэр бэркэ диэн үөрдэ, сэргэхсийэ түстэ.

Кеша Сиидэр оҕонньордооххо сылдьар буолуоҕуттан кыыстара уруккулуу күлэр-үөрэр, арааһы бары кэпсиир, убайа да балтын кытта элбэхтик бодьуустаһар буолла. Уол оскуолатын көтүппэт, дьиэтигэр сөбүгэр кэлэ-бара сылдьар, киирэ-тахса көрөр.

Биирдэ Өксүүлээх Балбаарыска маҕаһыыҥҥа барбыттарын кэннэ, Кеша Сиидэри кытта чэйдии олорон маннык диэн соһутта:

– Сиидэр Уйбаанабыс, мин хайдах эрэ киһибин ээ. Кэнники саныыр буоллум, арай эһиги суоххут буоллар, хайдах буолуо этибитий диэн. Хоту олорон, аҕам өлбүтүн кэннэ, ийэм улаханнык ыалдьарын билбиппит. Ол иһин куораттан арыый чугас, көрдөрүнэргэ табыгастаах буоллун диэн, дьоммут дьиэтэ баарын билэн, манна көһөн кэлбиппит. Аҕам тыыннааҕар мин киһи буолан бэйэбин өйдүөхпүттэн наар кинини абааһы көрөр курдугум. Төһөлөөх миигин итирэ-итирэ эрэйдээбитэ, сордообута буолуой? Хайдах тулуйбутум эбитэ буолла? Куруук кини өлөн хаалыан баҕарар этим. Онтон өлбүтүн кэннэ, бэйэм да билбэппинэн, мин кини курдук буолан эрэр эбиппин. Ону соторутааҕыта эрэ өйдөөтүм, – диэт, Кеша, ытыстарын мускуйа-мускуйа, умса көрөн кэбистэ.

– Хата, өйдөөбүккүн дии, бэйэҥ сыыһаларгын. Төрүттэриҥ Багдарыыннар олус үчүгэй дьон этэ. Онон, былыргылар этэллэрин курдук, төрүт дьон төрүөҕэ хайаан куһаҕан киһи буолуоххунуй? Хаан күүстээх, ити куһаҕаҥҥын хатылаабатаргын бэрт этэ.

– Соторутааҕыта аҕай тулабын барытын абааһы көрөр курдугум: доҕотторбун, учууталларбын, оскуолабын… Ким да миигин өйдөөбөт курдуга. Кинилэр таҥнарыыларыттан мин араас буруйга, сэмэҕэ тиксэбин дии саныырым. Барытын быраҕан, ханна эрэ баран, ыраах ким да суох сиригэр куотан хаалыахпын баҕарарым. Биирдэ оннооҕор ситэри маннык сылдьыам кэриэтэ өлбүтүм буоллар диэх курдук санаа кытта киирэн ааспыта. Ол эрээри ийэбин, балтыбын аһынан тохтообутум.

Бу соторутааҕыта эбэм өлбүтэ дии. Онно ийэм эбэбин аһыйан ытаабыта. Эбэм эрэйдээх толору дьол диэни билбэккэ, бу олохтон барбытын уонна аҕам туһунан элбэҕи, үгүһү да эппитэ. Ийэм хаһан да бэйэтин санаатын аһаҕастык кэпсээбэт этэ, онон киниттэн манныгы истэр миэхэ олус соһуччута. Санаан көр, мин ийэм барахсан эмиэ олоҕун тухары дьол диэн тугун билбэккэ сылдьар эбит. Ол онно олорон эмискэ мин өйдөөбүтүм, ийэм дьоло мин уонна Балбаарыска буоларбытын. Бу түгэҥҥэ бэйэмсэх санаам эмискэ үрэллэн хаалбыта. Аны дьиктитэ, ийэм миигин ол дьоло суоҕар букатын буруйдаабатаҕа. Онтон мин эмиэ наһаа соһуйбутум. Бу түгэҥҥэ бэйэм бэйэбэр тылбын биэрбитим: хайаан да көнө суолга турунан, ийэбин аны хаһан да хомоппот, ытаппат, үчүгэй киһи буолуохтаахпын диэн. Онно улахан туох наада үһү. Сүрүнэ, баҕарыахпын эрэ наада дии саныыбын. Ол барыта бэйэбиттэн тутулуктаах буоллаҕа.

– Маладьыас, сөпкө быһаарыммыккын. Баҕалаах маска ыттар буоллаҕа. Кыһалҕаттан ханна да куоппаккын, кыһалҕаны тута быһаарыах кэриҥнээххин. Үтүө киһи биир тыллаах. Эппит тылгын хайаан да толор. Мин эйиэхэ эрэнэбин, Киэсэ, – Сиидэр Уйбаанабыс уолу санныга таптайан ылла.

Кеша бу түгэҥҥэ сирэйэ сырдаан, хараҕа уоттанан кэллэ:

– Сиидэр Уйбаанабыс, хата, төрүттэрим туһунан тугу билэргин кэпсээ эрэ.

Сиидэр өс киирбэх Багдарыыннар төрүттэрин туһунан тугу билэрин тоҕо-хоро кэпсээн барда. Былыр Багдарыыннар диэн ыал соҕурууттан көһөн кэлэн, сир оҥоруутунан дьарыктанан, бултаан-алтаан, дьиэ-уот тэринэн олорбуттарын, хоргуйуу, сут дьылларыгар булугас өйдөрүнэн, сатабылларынан, үлэһиттэринэн кыра нэһилиэк дьонун аччыктааһынтан, араас кыһалҕаттан быыһаабыттарын үгүһү-элбэҕи кэпсии олордо.

Сиидэрдээх Кеша маннык арааһы кэпсэтэ олордохторуна, Балбаарыскалаах Өксүү үөрэн-көтөн дьиэлэригэр киирэн кэллилэр.

– Эһээ, көр эрэ, эбээ маҕаһыынтан ас бөҕөтүн ылла. Бу дьаабылыка, виноград, апельсин. Бу чэй, ириис. Эһээ, оттон эн килиэбиҥ бу баар, – дии-дии, Балбаарыска астарын таҥас суумкаттан биир-биир хостоон остуолга ууран барда.

– Бээ эрэ, үүтү, суораты холодильникка, сороҕун ыскаапка угуохха, – Өксүү кыыһын кэнниттэн астарын наардыыр түбүгэр түстэ.

– Балбаарыска олох туһа киһитэ. Күн-түүн улаатан иһэр ээ. Кэл эрэ, оҕобун сыллаан ылыам, – Сиидэр оҕонньор кыыһы ааһан истэҕинэ тутан ылан оройуттан сык гына сыллаан ылла.

– Эбээ, бу саахары ханна уурабыт? – Балбаарыска хайҕанан, мичилийэ түһээт, остуолтан салапааннаах саахары харбаан ылла, онтун туппутунан Өксүүгэ сүүрэн тиийдэ.

– Ээ, аҕал, манна, бу ыскаапка, тимир иһиккэ угуохха, – иһит ыскаабын аллараа аанын эмээхсин арыйан, улахан, хаппахтаах тимир көстүрүүлэни таһаарда.

– Уой, бу тугуй? – Балбаарыска суулаах куһуок саахардары таба көрөн, иһити өҥөс гынна.

– Ээ, ити кытаанах саахар. Куһуок саахар дэнэр, – диэн баран Өксүү иһитин хаппахтыах курдук буолан истэҕинэ, кыыһа көстүрүүлэ иһигэр илиитин батары биэрдэ уонна биир саахары суутуттан хостоон ылла.

– Уой, бу эбээ көрдүүр саахара дии, – Балбаарыска саахары илиитигэр ылан эргим-ургум тутан көрдө.

Бу бириэмэҕэ балтын саҥатыттан Кеша саҥа таһааран күллэ.

– Һа, бу уол хайдах буоллуҥ? – Сиидэр оҕонньор соһуйан уолун сирэйин мыҥаата.

Кеша күлэ-күлэ төлөпүөнүгэр тугу эрэ суруйан барда.

– Сиидэр Уйбаанабыс, төлөпүөҥҥүн көр эрэ, – диэтэ.

Сиидэр ыскаап үрдүгэр сытар төлөпүөнүн ылан арыйа баттаата. Арай Кеша киниэхэ бассаапка суруйбут: «Эбээ хаһан да саахар көрдөөбөт этэ, кин уолун ыҥырара, Захары. Балбаарыска ону наар саахар көрдүүр дии саныыра. Мээккэ саахары эбэтигэр сиэтэ сатыыра. Ону биһиги көрө, тулуйа сатаан баран, эбээ биһиги дьиэбитигэр суох, кытаанах, куһуок саахар көрдүүр диирбит».

Сиидэр Уйбаанабыс аахпытыттан хайдах эрэ сонньуйан мүчүк гынна. Бу бириэмэҕэ Балбаарыска куһуох саахардары барытын ороон таһааран ааҕа олордо.

– Бу ийээ саахара, бу эбээ Өксүү киэнэ, бу эһээ Сиидэр, оттон бу убаай уонна бу миэнэ. Ураа! Саахар барыбытыгар тиийдэ. Убаай, эн саахаргын сиигин дуу, билигин? – диэбитинэн биир обургу соҕус куһуогу убайыгар уунна.

– Ээ, суох, сиэбэппин. Баҕар, хаһан эрэ кэнники сиэм. Ууран кэбис. Оскуолабар, дьарыкпар бардым, – Кеша бэркэ сэргэхсийбит көрүҥнээх туран кэллэ.

– Дьэ, Балбаарыска барыбытыгар саахарын үллэрдэ. Ким ону хаһан сиирэ дуу, сиэбэтэ дуу биллибэт, – Өксүү эмиэ күллэ.

– Мм, хаар курдук мап-маҥан уонна наһаа минньигэс эбит дии! – Балбаарыска биир обургу куһуок саахары салаан көрдө, тылын былтас гыннаран, обуйук уоһун салбанан ылла.

– Саахар көрдөххө маҥан, амсайдахха минньигэс эрээри, наһаа элбэҕи сиир буортулаах ээ. Барытыгар нуорма баар буолуохтаах. Бу олоххо эмиэ оннук. Аныгы кэм ыччаттара, ону өйдүүр дьоҥҥут дуу, суох дуу? – инньэ диэт, Сиидэр Кешалаах Балбаарыска диэки көрөн ылла.

– Оччотугар мин олох сиэбэппин. Саахар буортулаах буоллаҕына. Сиэри гыннахпына, былдьаарыҥ, – диэт, Кеша Сиидэр Уйбаанабыс диэки аҥаар хараҕынан имнэнэн кэбистэ.

Сотору бэс ыйын үтүө күннэрэ, үрүҥ түүннэрэ үүннүлэр. Киһи барыта көй салгыҥҥа таласта, оҕолор күнү-күннээн таһырдьаттан киирбэт буоллулар. Кинилэр хатан күлүүлэрэ, оонньоон-көрүлээн айманар саҥалара, урааннаах уһун кыһыны быһа хотоҥҥо хааллыбыт ынахтар маҥырыыллара, ньирэйдэр мэҥирииллэрэ, онно-манна ыт үрэрэ бөһүөлэги толорон кэбистэ. Кэлии-барыы элбээтэ, үлэ-хамнас күөстүү оргуйан, сүгэ, устуруус тыаһа киэһэ хойукка диэри өрүс уҥуорга тиийэ ой дуорааннанан биир кэм эҥсиллэн олорор буолла.

Арай Сиидэр Уйбаанабыстаах дьиэлэрин маннык үтүө күннэр тумнубукка дылылар. Икки хас күн дьиэттэн биир да киһи уулуссаҕа быкпата. Ыар санаа дьиэ иһинээҕилэри хам баттаан, бэс ыйынааҕы күн сырдыгын саба барыйан, барыны бары күлүгүрдэн кэбиспиккэ дылы. Балбаарыска хатан күлүүтэ иһиллибэт. Кеша төлөпүөнүн хасыһар, биитэр оронугар саҥата суох, чыпчылыйбакка даҕаны, дьиэ өһүөтүн тобулу көрөн сытар. Кырдьаҕастар түүн аанньа утуйбакка, отур-ботур кэпсэтэ-кэпсэтэ, ыараханнык өрө тыынаахтыыллар.

Ол төрүөтүнэн икки хонуктааҕыта Сибиэтэ эрийэн: «Агнесса туруга мөлтөөтө, онон оҕолору ийэлэрин кытта көрүһүннэрэ бу нэдиэлэни аһарбакка хайаан да киириҥ», – диэн көрдөһөр дуу, соруйар дуу курдук эппитэ буолбута. Дьэ онно бары Агнесса барахсан аны өрүттүбэтин, күнэ-дьыла ааҕыллан сытарын өйдөөбүттэрэ.

Дьиҥэр, Балбаарыскалаах Кеша, Сиидэр оҕонньордоох кыыстарын кытта кэпсэтиилэрин истибэтэхтэрэ буоллар, ийэлэрин туруга ыараханын билиэхтэрэ суоҕа эбитэ буолуо. Агнесса күн аайы оҕолоругар эрийэн сотору үтүөрэн дьиэбэр тахсыам диэн эрэннэрэрэ, хайдах-туох олороллорун сураһара, туруга лаппа тупсубутун кэпсиирэ, аҕыйах хонугунан балыыһаттан тахсабын диирэ. Бэл, туох кэһии ылбытын этэрэ уонна эбии өссө тугу баҕаралларын сураһара.

Ол эрээри Сибиэтэ тылын-өһүн бүүс-бүтүннүү өйдөөн, оҕолор тута саҥата суох иһийэн хаалбыттара. Кеша бэҕэһээ дьиэтигэр тахсан киэһэ хойукка диэри олорбута. Убайын батыһан, Балбаарыска эмиэ тахсыбыта. Дьиэтигэр киирээт, тута ийэтин кытта утуйар хоһугар ааспыта, тимир оронноругар саҥата суох сытынан кэбиспитэ. Бастаан оронун, сыттыгын кууһан көрбүтэ. Салгыы ийэтин сыттыгын анныттан бүтэһигин кэппит эргэ маайкатын ороон таһаарбыта уонна түөһүгэр ыга туппута. Онтон сирэйигэр даҕайан дириҥник сыллаан ылбыта уонна ийэтин сытын ылан марылаччы ытаан барбыта.

Кеша, балта ытыырын истэн, хоско сүүрэн киирбитэ:

– Балбаарыска, ытаама… – дии-дии, балтын көтөҕөн ылаат, ийэтин оронугар олорбута. Сымыһаҕын быһа ытыран, бэйэтин кыатана сатаабыта да, чочумча буолаат хараҕын уута киниттэн ыйытыы көрдөөбөккө икки иэдэһин устун халыс гына түспүтэ. Маннык төһө өр олорбуттара эбитэ буолла… Сиидэр Уйбаанабыс киирэригэр оҕолор иккиэн уйа-хайа суох ытаһа олороллоро.

– Тыый, Киэсэ, хайдах буоллугут? Ийэҕит баар дии, тыыннаахтыы көмөөрү гынныгыт дуо бу? Эн улахан киһи бэйэҥ бэйэҕинэн… Балтыгын да аһыммаккын. Эр киһи эрээри, – дии-дии, Сиидэр оҕонньор Балбаарысканы Кешаттан арааран ылан көтөҕөн кэбиспитэ.

– Эр киһи да ытыыр ини. Ытыыр эмиэ буруй буоллаҕай… Сэмэн Уйбаанабыс, барытын өйдүүбүн ээ мин, кыра оҕо буолбатахпын. Акаары үһүбүн дуо?! – Кеша, хайдах эрэ тымтан кэлэн эмискэ ойон тураат, дьиэтин аанын хайа быраҕан тахсан баран хаалбыта.

Балбаарыска саҥата суох Сиидэр оҕонньорго сыста түспүтэ. Ийэтин маайкатын хам тута сылдьара. Сиидэр Уйбаанабыс, туох диэн билиминэ, кыыһы түөһүгэр ыксары тардыбыта. Итинник куустуспутунан дьиэлэригэр тахсыбыттара.

Дьэ ити курдук Луукуннар дьиэлэригэр кэри-куру күннэр үүммүттэрэ. Саҥа-иҥэ суох, бары буруйдаммыттыы туттан, бэйэ-бэйэлэрин сирэйдэрин таба көрбөттөр. Кеша таһырдьа тахсан өргө диэри соҕотоҕун олорор, Сиидэрдээх Өксүү баалларыгар кыһаммат курдук туттар. Балбаарыска маанылыыр Барби куукулатын ийэтин маайкатыгар суулаан күнү-күннээн көтөҕө сылдьар, илиититтэн букатын араарбат. Хайдах эрэ саҥата-иҥэтэ аҕыйаан, улахан киһилии оттомуран хаалбыт.

Арай куоракка барыахтарын иннинээҕи күн Балбаарыска эмискэ бэркэ ыксаабыт көрүҥнээх кыра тирии суумкатын туппутунан куукунаҕа киирдэ уонна ас ыскаабын хасыһан барда.

– Һыллыый, Балбаарыска, итиннэ тугу гынаҕын? – диэн кэнниттэн батыһан киирэн Сэмэн оҕонньор ыйыталаста.

– Саахарбын көрдүүбүн, – диэтэ кыыһа.

– Бай, ону тоҕо көрдөөтүҥ? – Сиидэр Уйбаанабыс кэнниттэн кэлэн өҥөс гынан көрдө.

– Эбээ саахарын сиэбэтэҕэ дии… Ол иһин өөх буолбута, оттон ийэм саахарын сиэ уонна үтүөрүө. Мин маны куоракка илдьэ барыам сөөп, эһээ, – диэн баран икки куһуок саахартан биирин ороон таһааран кумааҕыга кичэллээхтик суулаата уонна быыкаа суумкатыгар уктан кэбистэ.

– Ээ, оннук, илдьэҕин буоллаҕа. Аптаах ээ, бу саахар. Итини сиэбит киһи уонна дьоллоох буолар, – диэн баран, Сиидэр оҕонньор кыыһы оройуттан сыллаан ылла.

Балбаарыска үөрэн мичик гынна уонна ойон тураат:

– Эһээ, мин эйигин наһаа-наһаа күүскэ таптыыбын, – диэт, Сиидэр Уйбаанабыһы икки атаҕыттан ыга да ыга кууста.

 

***

Сарсыныгар төрдүөн куоракка киирээри кый эрдэ таксига олордулар. Ардаҕы аннынан айаннаан, хаста эмэ батыллан, куоракка киэһэлик биирдэ тиийдилэр. Сибиэтэлээх саҥа дьиэлэрин аадырыстарын таксист бэрт кэбэҕэстик булла. Халлааҥҥа харбаспыт уонча мэндиэмэннээх дьиэҕэ аҕалан барыларын түһэртээн кэбистэ. Иккис этээскэ тахсан аан звоногун тыаһатааттарын кытары хороччу улааппыт сиэннэрэ кыыс Кристина ааны арыйа баттаата. Эбэлээх эһэтин көрбөтөҕө ырааппыт буолан дуу, биитэр туора дьон баарыттан симиттэн дуу:

– Драсьте, эбээ, эһээ. Проходите. Мама на работе. Тут раздевайтесь, – эрэ диэтэ. Хайдах эрэ холус соҕустук эһэлээх эбэтин иэдэстэриттэн сыллаталаат, хоһугар дьылыс гынан хаалла.

– Эбээ, уу иһиэхпин баҕардым. Аччыктаатым аҕай, – Балбаарыска эмискэ чаҕаара түстэ.

– Ээ, тоойуом, аһыахпыт билигин. Бастаан сыгынньахтаныахпыт, илиибитин суунуохпут. Бээ, суунар сирдэрэ ханан баара буолла, – дии-дии, Сиидэр Уйбаанабыс кип-киэҥ, мааны дьиэ иһин көрүтэлээтэ.

Дьиэҕэ Кристинаттан ураты ким да суоҕун билэн, Сиидэр оҕонньор, таапачыкатын кэтээт, Балбаарыскатын сиэппитинэн сиэнэ киирбит хоһун диэки барда.

– Киристиинээ, биһиги суунуо этибит. Суунар сир ханан баарый? – дии-дии, сиэнин хоһун аанын арыйан өҥөс гынна.

– Сейчас, – Кристина сөбүлээбэтэҕин биллэрэн толлос гынна, оронуттан туран хоһуттан таҕыста. – Вот ванная, вот туалет, вещи свои сюда разложите. Скоро папа приедет. Вас в больницу отвезет, – диэт, этэрим бүттэ диэбиттии, эмиэ хоһун иһигэр киирэн хаалла.

Сиидэрдээх Өксүү кыыстарын сиэппитинэн бастаан туалекка, онтон суунар сиргэ киирдилэр. Туалеттарын кытта син этэҥҥэ быһаарсан баран, ваннаҕа баар кырааннарын өйдөөбөккө, эргим-ургум тута, эрийэр сирин көрө сатаан баран, эмиэ сиэннэрин ыҥырар аакка түстүлэр.

– Ну, как так, это же совсем несложно. Тут руку опускаете. Кран сенсорный. Вот так работает. Если так, то мелко, если так, то сильно, – Кристиналара, үөһэ тыына-тыына, хос-хос быһааран көрдөрдө, хаста да кыраанын холбоото, араарда.

Син иннилэрин-кэннилэрин быһаарсан, суунан-тараанан бүтэн эрдэхтэринэ, күтүөттэрэ Бииктэр бэркэ ыксаабыт, ыгылыйбыт сирэйдээх-харахтаах көтөн түстэ. Дорооболоспокко даҕаны:

– Хайа, кэллигит дуо? Түргэнник бардыбыт. Мин ыксыыбын. Үлэлии сылдьабын. Тахсаарыҥ. Аллараа хара массыына турар, – диэт, төттөрү ыстанна.

Бары соһуйан ах баран хааллылар, онтон тиэтэйэ-саарайа атахтарын таҥаһын кэтэн бардылар.

– Эбээ, эһээ, уу иһиэхпин баҕардым аҕай, – Балбаарыска, кроссовкатын анньына туран, Сиидэрдээх диэки куһаҕан аханнык көрөн кэбистэ.

– Арба даҕаны, Киристиинээ, уу баар дуо? Кыыспыт айанныаҕыттан уу испэккэ сылдьар, – Сиидэр эмиэ сиэнин хоһун тиийэн өҥөйдө.

Кристина, куукунатыгар тахсан, сып-сап ыстакааҥҥа уу кутан аҕалла. Балбаарыска, чачайа сыһа-сыһа, ууну бүтүннүүтүн киллиргэччи иһэн кэбистэ.

 

***

Таһырдьа тахсыбыттара, Бииктэр тимир-тамыр курдук туттан подъезд таһыгар табахтыы турар эбит.

– Туох ааттаах өр буоллугут! Эппитим дии, үлэбиттэн нэһиилэ көҥүллэтэн сылдьабын диэн. Түргэнник киирэ охсуҥ. Бардыбыт, – диэт, килэйбит-халайбыт массыынатыгар олоро биэрдэ. Сиидэрдээх туох да саҥата суох массыына иһигэр биирдэ баар буола түстүлэр.

Айаннарын былаһын тухары күтүөттэрэ биир кэм светофору уонна суоппардары кытта үөхсэ истэ. Онон тугу даҕаны атыны кэпсэппэккэ им-ньим олордулар. Сотору айаннаан сырылатан тиийэн сүүнэ улахан балыыһа иннигэр хорус гына түстүлэр.

– Киэһэ бэйэҕит кэлээриҥ. Светаҕа инньэ диэн тириэрдиҥ. Солом суох. Такси эрэ элбэх, – диэт, күтүөттэрэ махтаныахтарын икки ардыгар элэс гынан хаалла.

Балыыһаҕа киирбиттэригэр үрүҥ халааттаах дьахталлар, хаһааҥҥыта эрэ сүтэрсибит чугас дьоннорун курдук көрсөн, хоргуппут, хомойбут санааларын кыл түгэнэ үрэйэн кэбистилэр. Биир аҕам саастаах, бэрт элбэх саҥалаах дьахтар үһүс этээскэ батыһыннаран таһаарда.

– Светлана Сидоровна хоһо бу баар. Кэллибит. Билигин ыҥырыам. Кэтэһиҥ дии. Манна киирэн олоруҥ. Утаппыт буоллаххытына, ити кулертан уута иһиҥ. Чээн, бу кыра киһи аччыктаабыт быһыылаах дии. Манна бу кыра бэчиэнньэ, кэмпиэт баар. Мэ, һыллыый, – дии-дии, дьахтар кыра таас иһиттэн бэчиэнньэ ылан Балбаарыскаҕа туттаран кэбистэ.

Сотору бэркэ билэр атахтарын тыаһа тоһугураан иһэрэ иһилиннэ. Сиидэрдээх Өксүү бүтүннүү кулгаах-харах буола түстүлэр. Аан аһыллаатын кытта кыыстара Сибиэтэ киирэн кэллэ. Уруккутунааҕар өссө тупсубут, төлөһүйбүт курдук буолбут.

– Дорооболоруҥ, хайа, кэллигит дуу? Ийээ, аҕаа, көрсүбэтэхпит хас сыл буолла? – диэбитинэн Сиидэрдээх Өксүүнү иккиэннэрин кууһа түстэ. Онтон уоллаах кыыска эргиллэн: – Ээ, бу Агнесса оҕолоро буоллаҕа дии. Кеша уонна Варенька, – Сибиэтэ бэрт эйэҕэстик оҕолор диэки көрөн ылла.

– Мин Варенька буолбатахпын, Балбаарыска диэммин ээ, – кыысчаан, сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, икки хааһын түрдэһиннэрэн кэбистэ уонна «аччыктаатым» дии-дии Өксүүнү уҥа илиититтэн тардыалаата.

– Ээ, сөп, дьиэҕэ аһаабатах буоллаххыт дии. Оҕолор, эһиги билигин бастакы этээскэ түһэн аһааҥ. Биһиги наһаа үчүгэй кафелаахпыт. Мороженай кытта баар. Светлана Сидоровнаттан кэллибит диэтэххитинэ, тута аһатыахтара. Мин дьоммун кытта кэпсэтэ түһүөм, сотору тиийиэхпит. Муммат инигит. Ити кирилиэһинэн түһэҕит, уҥа өттүгэр баар, кафе. Ол онон барыҥ, – дии-дии, Сибиэтэ Кешалаах Балбаарысканы хоһуттан батыһыннаран таһааран, көрүдүөр уһугар баар кирилиэс диэки атаартаан кэбистэ.

– Убаай, мороженай сиэхпит, сөп? – дии-дии, Балбаарыска тута көнньүөрэн убайын кытта сиэттиспитинэн көрүдүөр устун бара турдулар.

 

***

Оҕолор тахсан барааттарын кытта Сибиэтэ дьүһүнэ уларыйан, сырдык сэбэрэтин устан, тута уостан, күлүгүрэн хаалла.

– Агнесса туруга олох мөлтөх. Бастаан хайдах эрэ өссө син өрүттэр ини дии санаабытым. Ол гынан баран хам ылларбыта бэрт, онно эбии бүөрэ эмиэ аккаастаан эрэр. Олох санаатын күүһүнэн эрэ сытар.

– Оо, иэдээн эбит! Оҕолорбут көрөн айманаллара буолуо, – Өксүү ыараханнык өрө тыынна.

– Дьэ диэмэ, хайдах буолаллар… Бу дьон, ийэтэ суох хааллахтарына, ханна бараллар… – Сиидэр Уйбаанабыс эмиэ бэркэ долгуйбут, ыгылыйбыт көрүҥнэннэ.

– Аны Агнесса уһугулаан сытарын билбэт. Сатаан эппэккэ сылдьабын. Хайдах эрэ наһаа аһынабын. Тоҕотун бэйэм да билбэппин. Дьиҥэр, быраас киһи быһыытынан этиэхтээхпин даҕаны… Тылым тахсыбат.

– Үлүгэр да буолар эбит! Хайдах да быыһанар кыах суох дуо? – Сиидэр оҕонньор ыксаабыт омунугар олорбут сириттэн ойон турда.

– Суох. Этэбин дии, бүтэн баран сытар диэн. Оҕолору хайдах гынабыт? Уһаабыта уонча хонор дуу, суох дуу? Барахсан билэрдии миигинэн сотору-сотору оҕолоругар кэһии ылларар. Онтун ити ыскааппар ууран сытыарабын.

Сиидэр бастаан кыыһын, онтон Өксүүтүн диэки көрдө уонна булгуруйбат санааны ылыммыттыы кыбыс-кытаанахтык:

– Биһиги иитиэхпит, оҕолору көрүөхпүт, – диэтэ.

– Эһиэхэ биэрэллэрэ биллибэт. Аймахтара да, туохтара да буолбатах буоллаххыт. Сааскыт да ыраатта. Оҕолор барахсаттар… Саатар, аймах-уруу биир да хаалбатах эбит дии, – Сибиэтэ ачыкытын өрө анньынна, тугу эрэ толкуйдаабыттыы сүүһүн имэриммэхтээтэ.

– Аньыы, чэ бээ, тыыннаах киһи оҕолорун үллэстэ туруохпут дуо? Оҕолор кэтэстилэр буолуо. Хата, аллара түһэн аһыаҕыҥ. Күн ыраатта, дэлби аччыктаатым, – Өксүү, кэпсэтиини сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, буоларын курдук атыҥҥа халытан кэбистэ.

– Чэ, оннук гыныаҕыҥ. Дьиҥэр, оҕолор да барытын билэн сылдьаллар. Төлөпүөммүтүн куруук улахаҥҥа туруорар буоламмыт, үнүргү кэпсэтиибитин истибиттэрэ. Оннуга эмиэ да ордук курдук. Баары баарынан. Ийэлэрин кытта билигин көрсөллөр буоллаҕа, – Сиидэр Уйбаанабыс арыый эгди буолан, кыыстарын батыспытынан көрүдүөргэ таҕыстылар.

Кафеҕа тиийбиттэрэ, Кешалааах Балбаарыска номнуо аһаан-сиэн, топпут дьон быһыытынан, сэргэхсийэн олороллор эбит.

– Эһээ, эбээ, мин мороженай сиэтим. Мм, наһаа минньигэс, клубникалаах, – Балбаарыска кэпсии тоһуйда.

– Тыый, тоҕо бэрдэй! Абыраммыт саха эбиккин дьэ, – Сиидэр оҕонньор, үөрэн сэгэс гынаат, Балбаарыскатыгар чугаһаан, оройуттан сыллаан ылла.

– Хайа, тугу аһаатыгыт? – Сибиэтэ Кешалаах Балбаарыскаттан туоһуласта.

– Наһаа үчүгэйдик аһаатыбыт. Миин истибит, кэтилиэттээх ириис уонна оҕурсулаах салаат сиэтибит, тоттубут, – Кеша хап-сабар хоруйдуу оҕуста.

– Чэ, бэрт, топпут буоллаххытына. Аҕаа, эһиги манна эмиэ олоруҥ. Билигин аспытын аҕалыахтара, – диэт, Сибиэтэ туран кафе үлэһитигэр, эдэрчи нуучча дьахтарыгар, тугу эрэ имнэннэ уонна илиитинэн сапсыйда.

Сотору буолаат, дьахтар астарын биир-биир аҕалан: «Приятного аппетита», – дии-дии, остуолга уурталаан кэбистэ.

Күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ аһаабыттарын кэннэ Сибиэтэлэрэ: «Чэ, бардыбыт», – диирин кытта хайдах эрэ бары ах баран хааллылар. Биир-биир батысыһан үөһэ этээскэ таҕыстылар. Балбаарыска субу үөрэн мичилийбитэ ханна да суох буолла. Кеша эмиэ сүөм түһэн, санна холбуйан, уҥуохтуун кыччаабыкка дылы буолла. Сиидэрдээх Өксүү кыыстарын кэнниттэн Балбаарыскаларын икки өттүтэн сиэтэн уку-сакы хааман истилэр.

Бэһис этээскэ тахсан, кыараҕас көрүдүөр устун биир сабыылаах ааннаах палаатаҕа кэлээттэрин кытта Сибиэтэ:

– Манна кыратык тохтуу түһүҥ, билигин кэлиэм. Бары бииргэ киириэхпит, – диэтэ.

Онтон сотору буолаат хас да маҥан халааты аҕалан аҕатыгар, ийэтигэр уонна Кешаҕа кэтэртэ. Кыра халаат оҕотунан Балбаарысканы кытта бүрүйдэ. Сирэйдэригэр мааска кэтэртэ.

– Манна барытыгар быраабыла. Ыарыһахха быыл да, туох да киирсиэ суохтаах. Улаханнык саҥараайаҕыт, ийэҕитин долгутаайаҕыт. Ытаспаппыт. Барыта үчүгэйи эрэ, – диэтэ.

Бары сөбүлэһэн кэҕис гыннылар, оргууй палаата аанын арыйан иһирдьэ киирдилэр. Сып-сырдык кыараҕас палаата ортотугар маҥан тимир ороҥҥо Агнесса барахсан кумуйуоҕунан кумуйан баран утуйбут курдук сытар эбит. Эмискэ элбэх киһи тоҕуоруһан киирбитигэр дьахтар төбөтүн өндөтөн, бүтүннүү дар уҥуох буолбут илиилэрин сарас гыннараат, үөрэн икки уоһа ыттайа түстэ.

– Хайаа, кимнээх кэллилэрий бу? Оҕолорум барахсаттар, Киэсик, Балбаарыска, – диэтин кытта уоллаах кыыһа сүүрэн тиийэн ийэлэрин үрдүтүгэр нөрүйдүлэр. Балбаарыска ийэтин түөһүгэр бэйэтэ да өйдөөбөтүнэн сэрэнэн сыстан хаалла.

Аттыларыгар Сиидэр Уйбаанабыстаах туох диэхтэрин билбэккэ ах баран, иһийэн турдулар. Кыратык уоскуйа түһээт, куп-кубархай сирэйдээх Агнесса уу-хаар баспыт, олуонатык чөҥөрүйэн хаалбыт күп-күөх харахтарынан оҕолорун биир-биир көрө-көрө иэдэстэриттэн, оройдоруттан сыллаталаан ылла.

– Эчи, аҕыннахпыан! Оҕолорум барахсаттар… Балбаарыскам, оҕом сыыһа, улааппыккын аҕай дии. Хайаа, бу баттаҕын тоҕо биир гына өрдүгүт? – диэн бэрт дьиибэтик ыйыталаһан барыларын өмүтүннэрэн кэбистэ.

– Оттон сатыырбыт эрэ итинник, – диэтэ Өксүү.

– Баттаҕын икки гына өрүөххэ наада, оччоҕуна арбайбат. Уонна чуолката дэлби уһаабыт дии. Маны хомуйуохха баара, – дии-дии, Агнесса кыыһын сирэйигэр саба түспүт баттаҕын салҕалас тарбахтарынан имэрийэн барда.

– Ээ, чуолканы баҕас начаас быһа баттыыбыт буоллаҕа. Былыр сылгыларым көҕүллэрин бэйэм кырыйар этим… – диэн Сиидэр оҕонньор өрүсүһэ былаастаан хардарсан иһэн Өксүүтэ өттүккэ анньыбытыгар тугу эрэ онно суоҕу саҥарбытын дьэ өйдөөтө.

– Чэ, бээ, таҕыстахпына оҕом баттаҕын бэйэм дьаһайыам. Киэсик, үөрэххин этэҥҥэ түмүктээбиккин истэн наһаа үөрдүм. Итинник наар киһилии үөрэн. Саатар эн үөрэхтээх киһи буолларгын бэрт этэ. Айуу, бу сытар да сылаалаах ээ. Миигин олордуҥ эрэ, – диирин кытта Кешалаах Сиидэр Уйбаанабыс сэрэнэн Агнессаны өйөөн оронугар олортулар. – Хата, эһиги кэлэҥҥит сэргэхсийдим аҕай. Туох эрэ минньигэһи сиэхпин баҕардым, – дьахтар аҕылыы-аҕылыы кыыһын бэйэтигэр ыксары тарта.

– Ийээ, мин эйиэхэ саахар аҕалбытым ээ. Билигин биэриэм. Бу баар, – Балбаарыска эмискэ санныгар иилинэ сылдьар быыкаа тирии суумкатыттан обургу соҕус куһуок саахары ороон таһааран ийэтин ытыһыгар уурда.

– Хайа, бу эбэҥ саахара дии. Ии, оҕом сыыһа. Саахар миэхэ бобулаах ээ, – дии-дии, Агнесса олуона соҕустук мичээрдээбитэ буолла.

– Суох, ийээ. Бу аптаах саахар ээ. Оччоҕуна… – диэн иһэн Балбаарыска, кинилэри тулалаан турар дьону эргиччи көрөөт, тохтоон хаалла.

– Оччоҕуна тугуй, һыллыый? – Агнесса, тыастаахтык тыына-тыына, кыыһын диэки умса көрөн олорон тоһоҕолоон ыйытта.

– Оччоҕуна үтүөрүөҥ, дьоллоох буолуоҥ уонна биһиги бары дьиэбитигэр барыахпыт, – диэт, Балбаарыска ийэтин түөһүгэр ыга сыһынна.

– Тоҕо бэрдэй. Оччоҕуна сиибин буоллаҕа, оҕом саахарын. Уопсайынан, хаһан тахсабын, Светлана Сидоровна. Син үчүгэй буолан эрэр курдукпун дии, – Агнесса оҥойо уолан эрэр харахтарынан эрэммиттии Сибиэтэ диэки уун-утары көрдө.

– Ыксаабаппыт, Агнесса. Үчүгэйдик эмтэнэбит. Эппитим дии, киһи маннык ыарыыттан түргэнник үтүөрбэт диэн. Онон кэтэһэбит, тулуйабыт эрэ, – диэт, Сибиэтэ туора хайыһан кэбистэ.

Кеша ийэтин көрөн хайдах эрэ уйадыйан кэллэ. Ый эрэ анараа өттүгэр ама киһи бу маннык хараара ыран-дьүдьэйэн, турар, олорор да кыаҕа суох буолбутуттан наһаа харааһынна. Онуоха эбии быраас хас биирдии тылын болҕомтолоохтук истэн, туох да кэтэһиитэ, тулуура абыраабатын дьэҥкэтик өйдөөтө. Ийэтигэр олус элбэх үтүө, махтал тылларын этиэн, ыга да ыга кууһан олорон кыратык тугунан эмэ үөрдүөн баҕарда эрээри, туора дьон баарыттан симиттэн хаалла.

Салгыы Агнесса Сиидэр оҕонньорго уонна Өксүүгэ туһаайан:

– Сиидэр, Өксүү, мин эһиэхэ ис сүрэхпиттэн махтанабын. Оҕолорбун көрөн абыраатыгыт аҕай. Эһиги суоххут буоллар, хайдах буолуохпут эбитэ буолла? – диэтэ.

– Хайдах гыныахпытый? Көмөлөһөбүт эрэ буоллаҕа. Баарбытынан-суохпутунан, – Сиидэр Уйбаанабыс Өксүүтүн уонна кыыһын диэки эргиллэн көрдө.

– Чэ, оҕолор, эһиги ийэҕитин кытта кыратык кэпсэтэ түһүҥ. Сотору көрсүһүүбүт бүтэр. Тихий час буолар. Мин аллара түстүм. Аҕаа, ийээ, эһиги манна эмиэ кыратык олоруҥ. Аны сүүрбэччэ мүнүүтэнэн кэлээриҥ, дьиэҕитигэр ыыталыам. Сылайдаххыт буолуо. Бииктэри ыҥырыам, – диэтэ Сибиэтэ.

– Арба, Бииктэр солом суох диэбитэ. Таксинан барабыт дуо, оччотугар? – Сиидэр кыыһа тахсан истэҕинэ ыйытта.

Сибиэтэ эмискэ эргиллэн аан таһыгар тохтоото, тугу эрэ этээри уоһун үмүрүҥнэтэн баран, сирэйэ таастыйан хаалла.

– Сөп. Таксины бэйэм сакаастыам. Ол туох да ыарахана суох. Сотору түһээриҥ, – диэт, эрчимнээхтик тахсан бара турда.

***

Сибиэтэ эппитин курдук, Сиидэр оҕонньордоох Агнессаҕа наһаа өр буолбакка, син ону-маны кэпсэппитэ буолаат, сарсын эмиэ кэлиэх буолан, уота-күөһэ суох быраһаайдастылар. Балбаарыска ийэтиттэн арахсарыгар ытыах курдук буолан иһэн, син кыатанна. Хараҕа сиигирдэр да, күндү киһитигэр истиҥ мичээрин бэлэхтээн араҕыста. Онтон төрдүөн суксуруспутунан таксиларыгар олорон дьиэлэригэр айаннаатылар.

Буоларын курдук, ааҥҥа сиэннэрэ Кристина көрүстэ. Бу сырыыга кыыстара хайдах эрэ сымныы быһыытыйбыкка дылы. Барыларын ыҥыран, куукунаҕа чэйдэттэ. Үөрэҕин туһунан, омук тылыгар үөрэнэрин, бэл, кытайдыы кыралаан саҥаран эрэрин эбэлээх эһэтигэр кэпсээтэ.

– Тукаам, Киристиинэ, эн тоҕо сахалыы саҥарбаккын? Кыра сылдьан хоп курдук кэпсэтэр этиҥ дии. Тылым тостоору гынна, – диэн Сиидэр оҕонньор, нууччалыы саҥара сатаан баран, сүөргүлээбиттии ыйытта.

– Ну… не знаю. Я по-якутски очень хорошо понимаю и говорю. Но говорить как-то неудобно. Вся молодежь сейчас русскоязычная пошла. Да и школа у меня русскоязычная была. Мама тоже ругается. Но вы со мной говорите по-якутски. Саҥарыҥ ээ, өйдүүбүн барытын, – диэн Кристиналара бүтэһигэр бэрт ыраастык сахалыы саҥаран соһутта.

– Хайа, саҥарар эрээри, кырдьаҕас дьону тоҕо эрэйдиигин? – Кеша, сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, баһын быһа илгиһиннэ.

– Ну ты молчи, вообще-то. Если я была такой как ты, бааһынай, наверное, вообще не говорила бы по-якутски.

– Эс, сахабын мин. Дьүһүн быһаарбат. Дууһам барыта саха. Саха сиригэр олоробут дии. Бэйэ омугун убаастыахха наада, – Кеша иннин биэрбэт санаалаах түргэнник быһыта-орута саҥарда.

– Ишь ты, впрямь патриот такой да? – Кристина күлбүтэ буолла.

– Патриот да буоллахпына тугуй? Саха эрээри сахалыы саҥарбат буоллаххына, саха да буолбатах буоллаҕыҥ. Оннооҕор мин ийэм сахалыы саҥарар, соҕуруу төрөөн баран, – Кеша, киэн туттубуттуу чинэс гынаат, Кристина диэки тобулу көрөн кэбистэ.

Кыыс өһүргэнэн сирэйэ чоххо баттаабыттыы кытар гына түстэ.

– Кажется, все закончили, я посуду помою. Вы мне тут мешаете. Проходите, пожалуйста, все в зал, – диэт, Кристина ойон туран иһитин хомуйбутунан барда.

Балбаарыска кинилэр эрэ кэпсэтиилэригэр наадыйбакка олоппоско утуктуу олорорун көрөн, Кеша көтөҕөн ылла. Саалаҕа баран иһэн көрдөҕүнэ, дьиэ аана аһылынна уонна үрүсээктээх обургу соҕус уол киирэн кэллэ.

– Хайа, киһи бөҕө баар эбит дуу? Эһээлээх эбээ кэллилэр дуо? – диэн аан айаҕыттан ыйыталаһан барда.

– Ну вот, это ваш внук пришел. Саха кини баар. Алексей Викторович, – Кристина, тахсан өҥөс гынаат, төттөрү куукунатыгар киирэн иһитин-хомуоһун сууйан барда.

Алеша, үрүсээгин, бачыыҥкатын устаат, тута эбэлээх эһэтин кэлэн кууһа түстэ. Онтон Кешаҕа чугаһаан:

– Алеша диэммин, – диэтэ, илиитин уунна.

– Киэсэбин, – Кеша, дьиэлээх уол элэккэй сирэйин көрөн, Кристинаҕа кыыһырбыта уоста быһыытыйда.

– Хайдах айаннаан кэллигит? Эбээлээх эһээ олох уларыйбатаххыт дии.

– Ама, син кырыйдыбыт ини. Хайа, Өлүөскэ, хаһыс кылаас буоллуҥ? – Сиидэр Уйбаанабыс сиэнин диэки киэн туттубуттуу көрдө.

– Быйыл оскуолабын бүтэрдим дии. Бүтэһик экзаменнарбын туттара сылдьабын.

– Ээ, ханна туттарсар былааннааххын?

– Быраас үөрэҕэр. Питергэ, эбэтэр Казаньҥа барыахпын баҕарабын.

– Тыый, бэрт эбит дии. Быраас буол-буол. Наадалаах идэ, – Сиидэр оҕонньор үөрэн сэгэс гына түстэ.

Сиэннэрин Алешаны кытта кэпсэтэн киэһэ буолбутун бары билбэккэ да хааллылар. Кыра тахта оҕотугар утуйан хаалбыт Балбаарыска киэһэ хойутуу уһуктан баран, улахаттар кэпсэтиилэрин саҥата суох истэ, ийэтин сарсын тугунан үөрдүөн сөбүн толкуйдуу сытта.

 

***

Киэһэ тоҕус диэки Сибиэтэ Бииктэрдиин туохтан эрэ улаханнык кыыһырсыбыт көрүҥнээх дьэбин уоһуйан кэллилэр. Ыал аҕата кимниин даҕаны кэпсэппэккэ хоһугар киирэн хаалла. Аһылыкка да тахсыбата. Сиидэрдээх Өксүү күтүөттэрэ кинилэри сөбүлээбэтин бүтэйдии сэрэйдэллэр да, кыыстарыгар туох да диэбэтилэр. Хата, сиэннэрэ уол эбэлээх эһэтигэр илин-кэлин түһэн санаалара арыый чэпчээбиккэ дылы буолла. Оннооҕор Кристина нууччалаан-сахалаан, иһилик-таһылык да хамсаннар, утуйар ороннорун оҥорон биэрдэ. Алеша кэлэ-бара сэһэргэһэ, уруккуну-хойуккуну токкоолоһо, Кешалыын да арааһы барытын кэпсэтэ сырытта.

Арай Сибиэтэ туохтан эрэ олус санаарҕаабыт, улахан толкуйга түспүт көрүҥнээх. Өксүү тулуйбакка кыыһын кэнниттэн куукунаҕа киирэн, аанын саптан кэбистэ.

– Һыллыый, туох буоллугут? Бэйэҕэр тута сылдьыма, кэпсээ ээ, миэхэ, – диэтэ.

– Көрдүҥ дии. Бу маннык олоробут. Туох диэхпин билбэппин. Бу кэнники Бииктэргэ кэргэн тахсыбыппыттан кэмсинэр буоллум. Олох сыыһа олорбут эбиппин, – диэн ботугураат, Сибиэтэ буруйдаммыттыы умса көрөн, остуол сирэйин тарбаабыта буола олордо.

– Хайдах ол сыыһа? Оттон син оҕолоргут улаатыахтарыгар диэри эн-мин дэһэн олордоххут дии. Биһиги сотору барыахпыт… Мэһэйдэтэр буоллаххытына. Уоскуйуоҕа, – Өксүү кыыһыгар чугаһаан санныттан кууста.

– Билбэтим дьэ… Уонна бу диэн эттэххэ, мин наар кининэн олорбут эбиппин. Киниэхэ эрэ үчүгэй буоллун диэммин. Бу сыллар тухары куруук эһиэхэ утары туруора сырытта дии. Маасыҥкабыт өлбүтүгэр эһигини эрэ буруйдаан, оннук сыһыаҥҥа киирбиппитин бэйэҕит да билэҕит. Өссө Агнесса суоҕа буоллар, букатын да атырдьах маһыныы арахсыа этибит. Дьиктитэ, ону мин эмиэ сөп дии саныыр этим ээ.

– Сэрэйэр этибит даҕаны. Буруйдаах дьон туох диэхпитий? – Өксүү өрө тыынан кэбистэ.

– Көр, мин олоҕум сыыһатын Агнессалыын билсэн, алтыһан баран биирдэ өйдөөтүм ээ. Дьикти ээ, олох туора киһи эн олоххун уларытара. Агнесса ол туһунан тугу да билбэккэ сылдьан, эһигини куруук хайҕаан, махтанан, хайдах эрэ бүөлэммит хараҕым арыллан кэлбит курдук буолбута. «Кырдьык даҕаны, ити мин ийэлээх аҕам дии. Чахчы, мин дьонум ээ» диэх курдук кэрэхсиир дуу, киэн туттар санаа дуу сотору-сотору киирэр буолан барбыта. Бэл, эһиги сирэйгит омоонун, дьүһүҥҥүтүн умна быһыытыйбыт этим. Хаартыскаҕытын көрөн, наһаа да соһуйбутум. Акаары санаабар, ийэлээх аҕам куруук баар буолуохтара диэн саныы сылдьыбыппыттан бэйэм бэйэбиттэн кэлэйбитим. Кыырыктыйбыт баттаххытын, нүксүйбүт санныгытын көрөн биирдэ өйдөөбүтүм: кэм-кэрдии кими да, тугу да кэтэспэтин. Бырастыы гын, ийээ, акаары кыыскын. Төһөлөөх хомоппутум, хоргуппутум буолуой… Ийээ, – диэн баран Сибиэтэ санна ибигирээн ийэтин бэйэтигэр ыга тардан, биилиттэн кууһан ылла.

– Ии, оҕом сыыһа. Эн эмиэ бырастыы гын, биһигини. – Өксүү, бу сыллар тухары суос-соҕотох мааны кыыһыттан тэйбит аһыыта-абата барыта тахсан, икки иэдэһин устун икки хараҕын уута халыс гына түстэ.

Дьахталлар, маннык харах уулаах балачча отур-ботур кэпсэтэ түһээт, өр кэмҥэ санныларыгар сүгэ сылдьыбыт ыар санааларын киэр илгэн, бэркэ чэпчээн, уоскуйан, сотору утуйаары тарҕастылар.

Өксүү саалаҕа киирэн утуйан эрэр Сиидэригэр:

– Сибиэтэ, оҕобут барахсан… – диэн ботугуруу-ботугуруу, оҕонньорун көхсүттэн ыга да ыга кууһан ылла.

Төһө да уутугар аҥаарыйдар Сиидэр Уйбаанабыс кыыстарын уонна кинилэр сыһыаннарын икки ардыларыгар мэлдьи мэһэй буолар улахан сымара таас сыҕарыйан эрэрин бэрт дьэҥкэтик өйдөөн истиҥник мичээрдээн ылла.

 

***

Сарсыҥҥытыгар эбиэт саҕана Кешалаах Балбаарыска эмиэ ийэлэригэр тиийдилэр. Агнесса оҕолорун кэтэспитэ биллэр: баттаҕын ньалҕаарыччы тараанан, саҥа халаат кэтэн, бэркэ сэргэхсийбит көрүҥнээх. Кыра остуолга пицца уонна утах турар. Бу маны барытын Светлана Сидоровна сакаастаан, аҕалан биэрбитэ. Дьиҥэр, биир да ыарахан ыарыһахха маннык көҥүл суох ээ. Онон улаханнык мааныланан, Агнесса олус үөрэн сытар.

Балбаарыска, ийэтин көрөөт, сүүрэн тиийэн биилиттэн ыга кууһа түстэ.

– Һыллыый, сэрэн, ийэҥ манна баастаах. Сотору үчүгэй буоллахпытына дьэ күүскэ да күүскэ куустуһуохпут. Иккиэн уонна эмиэ уруккубут курдук хоонньоһон утуйуохпут, – диэн баран ыарыытын мүлүрүтээри кыыһын оргууй халбарыччы аста.

– Уой, пицца. Убаай, көр-көр, пицца баар. Бу биһиэхэ дуо? – дии-дии, Балбаарыска үөрэн остуолга ыстаҥалаан тиийэн дыргыл сыттаах аһы сытырҕалаан көрдө.

– Бастаан хайыам диэбиккиний? Ону гын, – Кеша балтын сиэтэн илдьэн ийэтин иннигэр уун-утары туруоран кэбистэ.

– Ээ, арба, мин эйиэхэ наһаа үчүгэй ырыа ыллыам. Көр, ийээ, эбээ Өксүү миэхэ маннык ырыаны үөрэппитэ.

Хоту дойду хонноҕуттан

Холуонналар бардылар,

Хара тыанан, толоонунан

Хайыһардар дайдылар.

Өстөөх ханна саһан сытар?

Өстөөх ханна хайыһар?

Ситиэ онно сытыы буулдьа,

Ситиэ сыыдам хайыһар, – диэн бэрт хатаннык, доргуччу ыллаан барда.

Кыыһа ыллаан бүтээтин кытта Агнесса ытыһынан сирэйин саба тутунна, уйадыйан кэллэ.

– Оннук, өстөөх ыарыытын кыайдарбыт. Оо, кыахтааҕым буоллар, оҕолорбун кытта бачча үчүгэй күҥҥэ куорат устун күүлэйдиэ эбиппин. Саатар, пааркаҕа бара сылдьыбыт киһи дии, Киэсик. Оскуолаҕа киириэҥ иннинэ сылдьыбыккын өйдүүгүн?

– Өйдөөн бөҕө буоллаҕа. Наһаа үчүгэй этэ дии, – Кеша, ийэтэ сэниэтэ суоҕун көрөн, эмиэ хайдах эрэ хараҕа ууланан кэллэ.

– Чэ, Киэсик, улахан киһи, ол-бу буолума. Пиццаҕытын сиэҥ, хата. Сойон эрэрэ буолуо, – Агнесса оронуттан өндөйөн остуол үрдүн көрө сатаата.

Кешалаах Балбаарыска остуолга тиийэн саҥата-иҥэтэ суох аһаан бардылар, онтон ийэлэрин таһыгар кэлэн эмиэ олорунан кэбистилэр.

– Арай мин туох эрэ буолан хаалар түгэммэр, Киэсик, куһаҕан суолу олох батыһаайаҕын. Көрдөһөр көрдөһүүм ол. Оҕоҕун эн киһи гыныахтааххын… уонна, бу диэн эттэххэ, эрэнэр чугас киһим да суох эбит. Тылгын биэр, – диэн эмискэ Агнесса саҥата кытаатан кэллэ.

– Ийээ, куһаҕаны санаама.

– Куһаҕаны диэмэ. Билэҕин дии, мин курдук олоҕу таптыыр киһи суоҕун. Быраастартан ыйыттахпына, саатар, киһи өйдүүр гына тугу да эппэттэр. Миигин аһыммыт харахтарынан көрдөхтөрүнэ, хайдах эрэ бэйэм бүтэйдии тугу эрэ сэрэйэр курдукпун. Ийэм да түүлбэр киирэрэ элбээтэ. Бу, сэниэм букатын суох, киһилии аһыыр-сиир, бэйэбин көрүнэр, ороҥҥо олорор да кыахпын сүтэрэн сытабын дии, – Агнесса, ыараханнык тыына-тыына, тиэрэ эргийэ сатаата.

– Ийээ, барытын өйдүүбүн. Киһи буолуом, оҕобун хайаан да көрүөм, – диэн баран Кеша ийэтин уҥуох-тирии буолбут дьарамай санныттан ылан тиэрэ эргиттэ.

– Ийээ, мин саахарбын сиэтиҥ дуу? – диэн Балбаарыска ийэтин илиититтэн тардыалаата.

– Ээ, баар-баар, һыллыый, миэхэ саахар көҥүллэммэт диэбитим дии. Бу туумбам иһигэр харыстаан аҕай сытыарабын. Ол гынан баран, үчүгэй буоллахпына, оҕом кэһиитин хайаан да сиэҕим, – диэн баран Агнесса кыыһын эмиэ сэрэнэн кууһан ылла.

– Сиэр, ийээ, сөп. Ити аптаах саахар диэбитэ эһээ Сиидэр. Ити саахары сиэбит киһи дьоллоох буолар үһү.

– Тоҕо бэрдэй! Аптаах буоллаҕына, сиэн бөҕө. Хайаан да сиэм, кэл эрэ, оҕобун сыллаан ылыам этэ, – диэт, Агнесса кыыһын иэдэһиттэн сып-сылаастык сыллаан ылаат, түөһүгэр ыга тарта.

 

***

Маннык нэдиэлэ ааста. Балбаарыска убайынаан ийэлэригэр күн ахсын кэлэллэр. Ол эрээри ыалдьыттар хас хоннохторун аайы дьиэ иһинээҕи быһыы-майгы тыҥааһыннанан истэ. Бииктэр аһаҕастыы сөбүлээбэтин биллэрэн кимниин да кэпсэппэт, тэҥҥэ остуолга олорбот. Киирэ-тахса тыастаахтык быраҕаттанар, истэллэрин курдук арыт быдьардык да тыллаһан ылар.

Биир үтүө күн Сибиэтэ хара сарсыардаттан хоһуттан харах уулаах таҕыста. Кэнниттэн Бииктэр: «Аймахтаргын кытта бэйэҥ олор!» – диэн баргыытаат, дьиэтиттэн тыастаахтык тахсан барда.

Бары ууну омурдан, саҥата суох чэйдии олордохторуна:

– Күтүөт дьэ ахсарбат аймахтара эбиппит… – диэн Сиидэр оҕонньор тугу эрэ үгэргиэн баҕаран иһэн, Өксүүтүн көрөөт, тохтоон хаалла.

– Чэ, туох да диэтин. Истимэҥ. Кини дьиэтэ да буоллун. Аҕыйах хонук баҕас тулуйдун, – диэт, Сибиэтэ кэлэйбиттии киэр хайыста.

– Все не так и все не то да? Страннай баҕайы буоллугут дии, в последнее время. Папа все время злой, я давно его таким не видела. Что с вами, мама? – диэн Кристина ийэтин диэки ыйытардыы сүүһүн аннынан көрдө.

– Ким билэр… Бэйэм да соһуйан олоробун. Чэ, мин үлэбэр бардым, хойутаары гынным. Кристина, иһиккин хомуйаар. Арба, бүгүн балыыһаҕа ыарыһахтары кытта көрсүһүү суох. Санитарнай күн, – диэт, Сибиэтэ ойон туран тиэтэйэ-саарайа хоһугар киирэн хаалла.

Бары эмиэ саҥата-иҥэтэ суох аһаан бардылар. Сотору тыҥаабыт чуумпуну үрэйээри буолуо:

– Кеша, эһиил ханна туттарсаҕын? – диэн Алеша улахан соҕустук ыйытта.

– Билбэтим ээ, үөрэхпэр наһаа үчүгэйэ суохпун. Ол гынан баран быраас буолуохпун баҕарабын, – диэт, Кеша эппититтэн кыбыстан кытар гынна, умса көрөн муннун мускунан барда.

– Ураа, убаай быраас буоллаҕына ийээни үтүөрдүө дии, – Балбаарыска үөрэн күлүм аллайда.

– Оннук, убайыҥ быраас буоллаҕына бары да үйэбит уһуур буоллаҕа, – Сиидэр Уйбаанабыс, Кешаны санныга таптайаат, мичээрдээн ылла.

Бу күн Сибиэтэ эппитин курдук, Кешалаах Балбаарыска ийэлэригэр барбатылар. Арай киэһэлик Кеша төлөпүөнэ тырылыы түстэ. Көрбүтэ – ийэтэ эрийэр эбит.

– Оо, привет, ийээ! Хайа, хайдаххыный?

– Дорообо, һыллыый, бүгүн өйбүн сүтэрэммин, муннубунан, айахпынан хааным баран, балыыһаларбын дэлби куттаатым. Бу реанимацияҕа сытабын, – диэн Агнесса иһиллэр-иһиллибэт сибигинэйдэ.

– Оо, хайдах буоллуҥ, ийээ? Биһиги билигин тиийиэхпит, – Кеша ыксаан хайдах буолуон билиминэ, эмискэ ойон турда.

– Һуох-һуох, һыллыый. Киллэрбэттэр ээ, бүгүн. Өссө бу Светлана Сидоровнаттан көрдөһөн эрийэ сытабын. Үчүгэй буоллахпына, сарсын кэлээриҥ. Көр, бүгүн Балбаарыска саахарын сиэтим ээ. Оҕом баҕатын толордум. Баҕар, ийэҕитин акаары диэххит да буоллар… Бүгүн көрсүбэппитин истэммин хайдах эрэ наһаа хомойбутум. Санаабар, бары миигин быраҕан барбыт курдук этигит. Палаатабар собус-соҕотохпун. Саатар, кэпсэтэр да киһим суох… Киэсик, мин эһигини наһаа күүскэ таптыыбын. Ону ол курдук өйдөөн кэбис. Оҕобун сыллаа мин ааппыттан уонна саахаргын сиэн дьоллонон сытар диэ, – диэт, Агнесса букатын саҥата кыччаан хаалла.

– Ийээ, ийээ, – Кеша ытыырын кыатанан дириҥник өрүтэ тыына турда.

– Чэ, бүтүөххэ, һыллыый. Наһаа сылайдым. Сарсын эрийиэм, – диэт, ийэтэ төлөпүөнүн арааран кэбистэ.

***

Бу түүн Кеша аанньа утуйбата. Өйө-санаата туой ийэтигэр иэҕиллэн, эргийэн тиийэ турар. Барытын өйдүүр ээ, кини. Ийэтэ аны өрүттүбэт. Ол да буоллар, итэҕэйиэн баҕарбат. «Ийэм суох буоллаҕына, ханна барабыт? Чэ, мин өссө сылдьыам. Оттон Балбаарыска… Сиидэрдээх Өксүү, биллэн турар, аттыларыгар бастаан баар буолуохтара. Ол гынан баран… Үнүр интернеккэ аахпыта, алта уоннарын ааспыт дьоҥҥо оҕо ииттэрэ биэрбэттэр эбит. Сиидэр Уйбаанабыс сэттэ уон иккитэ дии. Саатар, хаан-уруу аймах да буолбатахтар. Ама, оҕо дьиэтигэр ыытыахтара дуо? Эс, хайдах… Ким көмөлөһүөй? Светлана Сидоровна? Ээ, суох. Кини ийэбин эмтиир быраас эрэ, кэргэнэ да сөбүлэспэт. Оччоҕо…»

Кеша итинник арааһы санаан оронугар биир кэм эргичиҥнии, халлаан сырдаабытын да кэннэ утуйар-утуйбат икки ардынан сытта. Сотору түннүк сабыытын нөҥүө күн уота уол сирэйин аһыммыттыы сып-сылааһынан угуттаан барда. Бэрт чугас барабыай чыычаахтар чырып-ирип саҥарсан, Кеша санаатыгар, киниэхэ сүбэ-ама биэрэр курдуктар. Арай, биирдэ өйдөммүтэ, атаҕыттан ким эрэ тардыалыыр.

– Киэсик, тур, ийэҥ бөлүүн бараахтаабыт…

– Ханна барбыт ол? – диэн уутун быыһынан ыйытан иһэн, эмискэ уһуктан кэлэн суорҕанын хаһыйа тэбээт, ойон турда. – Эс, хайдах? Хайдах? Бэҕэһээ эрэ кэпсэппитим дии… Сарсын эрийиэм, кэлээриҥ диэбитэ. Сымыйа! Сымыйа!!! – дии-дии, уун-утары умса туттан турар Сиидэр оҕонньору илгиэлээн барбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла.

– Киэсик, уоскуй, һыллыый, уоскуй. Хайыахпыт баарай… Дьылҕа Хаан кытаанах эбит, – диэт, Сиидэр Уйбаанабыс Кешаны кууһан ылла.

Кеша, бу түгэҥҥэ туох баар мунньуллубут кыһыыта-абата барыта тахсан, кыра оҕолуу уйа-хайа суох ытаан барда. Арай маннык ытыы турдаҕына, аттыгар ким эрэ кэлэн харытыттан тардыалаата.

– Ытаама, убаай. Ийээ халлааҥҥа тахсыбыт. Биһигини кини билигин көрө сылдьар. Эйигин көрдөҕүнэ, пахай диэҕэ дии, – диэн баран Балбаарыска аллараттан үөһэ убайын бэрт кытаанахтык тонолуппакка көрөн турда.

– Оннук, Киэсик, мээнэ ытыыр аньыы. Бүт, кэбис, улахан киһи эрээри, – Сиидэр Кешаны кууһан турбут илиилэрин арааран, сэрэнэн оргууй тэйэн биэрдэ.

 

***

Кеша сиирэ-халты таҥнан өрүһүлтэ көрдүүрдүү тута таһырдьа таҕыста. Салҕалас илиитинэн табаҕын уматынна. Онтон хараҕын уутун киэр илгэн, аһыс-аһыс гынар сүрэҕин ыарыытын мүлүрүтээри иннин хоту мээнэ баран истэ. Ханна барарын бу диэн билбэт. Ол эрээри хайаан да ханна эрэ кинини уоскутар сир баар буолуохтаах. Бу хааман иһэн күлбүт-үөрбүт, кэлэр-барар куорат дьонун көрөн, устунан дэлби кыынньан барда. Ким эрэ уолугар түһэн, сирэйигэр адьырҕа кыыллыы хатаннык часкыйыан баҕарда. Абаккатыгар быыкаа тойтойбут тэллэх ыт ааһан иһэрин, үөгүлүү түһээт, сиирэ-халты тэбэн ааста.

Онтон суол нөҥүө арыгы маҕаһыынын көрөөт, бэрт ыксалынан онно тиийдэ. Киирээт, маҥнайгы көрбүт буоккатын прилавоктан харбаан ылан кассир кыыска мэктиэтигэр сирэйигэр куду аста.

– Осторожно, молодой человек! Что вы себе позволяете? А вам двадцать один исполнилось? Паспорт есть? – диэн кыыс сүөргүлээбиттии ыйытта.

Кеша ньүдьү-балай майгыта уһуктубутун өйдөөбөккө туран:

– Конечно, есть. У меня мама умерла. Ты это понимаешь? Мамы.. Мамы больше нет, – диэн кэһиэҕирбит куолаһынан быһа баттаан саҥарда.

Кыыс барытын өйдөөбүттүү бэркэ куттаммыт дуу, аһыммыт дуу хараҕынан көрдө уонна саҥата суох кассаҕа охсоот, уолга бытыылкатын туттаран кэбистэ.

Кеша, ыраата барбакка, маҕаһыын кэннигэр кыра ыскаамыйа баарыгар олоро биэрдэ уонна  бытыылка айаҕар тииһинэн түстэ. Бэрт түргэнник арыйан, абырал манна баара буолаарай диэбиттии, хантатан барда. Сотору аччык куртаҕа итийэн, хайдах эрэ сылаанньыйбыкка дылы буолла. Төлөпүөнэ сотору-сотору тыры-лыырыгар наадыйбакка хаста да субуруччу табахтаата. Онтон устунан холуочуйан, «ийээ» дии-дии саҥа таһааран, умса түһэн, арыгытын соппойо-соппойо, иһиллэр-иһиллибэттик ытаан барда.

Арай биирдэ өйдөөбүтэ, тэлиэс-былаас дайбаан уулусса устун баран иһэргэ дылы. Эмиэ да ыллыыр, эмиэ да ытыыр, ханна эрэ тохтоон хотуолуур. Эмискэ төлөпүөнэ тыаһаабытыгар көрбүтэ, Сиидэр оҕонньор эрийэр эбит. Кеша тугу эрэ кэпсии, быһаара сатаата. Сиидэр Уйбаанабыс биир кэм: «Киэсэ, ханна бааргыный? Киэсэ…» – диэмэхтиир.

Онтон биирдэ өйдөммүтэ, массыынанан айаннаан иһэр эбит. Иһиттэҕинэ ким эрэ: «Абаккатын, оскуолатын да бүтэрбэккэ сылдьан… Өссө киһини «сүөһү» диэбит буола-буола! Тойон өссө массыынанан таһыллар!» – диэн улаханнык үөхсэр. Өйдөөн көрбүтэ – массыына уруулугар Бииктэр багдаллан олорор эбит. Аттыгар Сибиэтэ олорор, сотору-сотору саҥата суох эргиллэн көрөр. Арай кинини ким эрэ хам кууспут. Бай, кимий? Ээ, Сиидэр Уйбаанабыс эбит. «Сиидэр, Сиидэр Уйбаанабыс, бырастыы», – Кеша тугу эрэ этиэн баҕарда да, ханна барбытын эмиэ билбэккэ хаалла.

Итиригэр дуу, илэ дуу, ийэтин көрдө. Ийэтэ барахсан субу баардыы уруккулуу сып-сырдык сэбэрэлээх аттыгар кэлэн кууһа түстэ уонна уолун сып-сымнаҕастык төбөтүттэн имэрийэ-имэрийэ: «Киэсик, оҕом, эппит тылгын толор. Эн мин туспар буолбатах – бэйэҥ тускар олороҕун. Ытаа ээ, көннөрү, аһыыгын онон таһаар, аат аһын төрүт иһимэ», – диэн баран сүүһүттэн сып-сылаастык сыллаан ылла.

 

***

Кеша сарсыарда уһуктубута, орон анныгар ким эрэ сыҥыргыы-сыҥыргыы тугу эрэ гынар. Ыаҕастаах уу курдук дьалкыйар, хайа ыстаныах курдук төбөтүн икки ытыһынан хам туттан умса көрбүтэ, Балбаарыска олорор эбит.

– Хайа, тугу гына олороҕун бу?

– Убаай, өөх диэмэ, – Балбаарыска дэлби ытаабыт сирэйдээх муостаҕа тугу эрэ сотор. Кеша өйдөөн көрбүтэ – пахыый, олох да кини хотуотун сото олорор эбит.

– Эс, пахай, эн маны тыытыма, – диэт, Кеша оронугар олоро биэрдэ, тирээпкэтин былдьаан ылан, туора элитэн кэбистэ.

– Убаай, мин куттанным аҕай. Өлүмэ, баһаалыста, өлүмэ, – диэбитинэн кыысчаан убайыгар хам сыста түстэ.

– Суох-суох, убаай аны өлбөт. Ии, оҕом сыыһа, ким уонна мин туспар маннык кыһаллар үһү. Бырастыы гын, Балбаарыска, миигин… Аны мин эйиэхэ тылбын биэрэбин: арыгыны иһиэм суоҕа. Акаары буолан бүттүм, – Кеша балтын кууһан олорон эрэ бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэйэ санаата.

Арай бу курдук куустуһан олорон иһиттэхтэринэ, көрүдүөргэ:

– Чэ, кэбис, киһи өйдөөбөт дьахтара буолбуккун! Бардым мин! Бу дьон бардахтарына биирдэ кэлиэм! – диэн Бииктэр улаханнык хаһыытыыр саҥатын кытта дьиэ аана тыастаахтык хайа быраҕылынна.

Кини тахсан бараатын кытта хоско Сиидэр оҕонньор киирэн кэллэ. Хайдах эрэ олус сылайбыт көрүҥнээх.

– Киэсик, бүгүн баҕас ол-бу буолбат инигин. Ийэҕитин дьиэтигэр таһаарабыт. Арыгы абырыырын биир бэйэм билбэппин. Балтыҥ бэҕэһээ дэлби куттанна, сүгүн утуйбата. Балтыгын да аһыныа эбиккин, – диэт, оҕонньор, этэрим бүттэ диэбиттии, тахсан баран хаалла.

Бу кэмҥэ таһырдьа этиҥ этэн лүһүгүрээтэ. Ону кытта хабыс-хараҥа нүһэр былыт түннүк нөҥүө барыс гына түстэ. Курулас ардах түннүк тааһын тыастаахтык тобугуратан барда. Балбаарыска «убаай» диэбитинэн убайыгар өссө күүскэ сыһынна.

Кеша, балтын түөһүгэр ыксары кууһаат:

– Оннук-оннук, – дии-дии, кыра оҕолуу биир кэм бигии олордо.

***

Агнесса барахсаны дойдутугар таһааран туох да араллаана суох, им-дьим кистээн кэбистилэр. Тыыннааҕар да чуумпу киһи өлбүтүн да кэннэ тыаһа-ууһа суох барда. Арай Кеша дьон көрбөтүгэр иһирдьэнэн-таһырдьанан ытаан-соҥоон олус эрэйдэннэ. Киниэхэ уоскулаҥ тыл да наадата суохха дылы. Ким эмэ ийэтин туһунан биир үтүө тылы ыһыгынна да, букатын иэдэйэн барар. Бэйэтин кыана тутта сатыыр эрээри, хараҕын уута халыс гыммытын билбэккэ да хаалар. Манна эбии Балбаарыска туох да буолбатаҕын курдук Сиидэрдээх Өксүүнү кытта кэпсэтэриттэн, холкутук утуйа-тура, аһыы-сии сылдьарын көрө-көрө олус абарар. Ама да кыратын иһин, ийэтэ өлбүтүн хайдах өйдөөбөтүй диэн бэркиһии саныыр.

Өссө таһаарыахтарын иннинэ хоруопка сытар ийэтигэр чугаһаан, баттаҕын имэрийэ-имэрийэ:

– Ийэм мин саахарбын сиэбит, ол иһин кини үөһэ халлааҥҥа тахсан Барби буолуо уонна наар-наар кып-кыраһыабай, эп-эдэр кыыс буолан сылдьыа. Уонна дьоллоох баҕайытык олоруо. Дии, эһээ? – дии-дии, дьыбааҥҥа олорор Сиидэр Уйбаанабыстан чаҕаархай куолаһынан ыйытан соһуппута.

Кеша хаста даҕаны сүүрэн тиийэн: «Акаары кыыс, ийэҥ аны хаһан да кэлбэт! Барби да, сах да, туох да буолбат. Ийэҥ өлбүт! Өйдөө ону!» – диэн олус баҕарбыта. Ол эрээри балта остуоруйа дойдутунан олороро эмиэ да сөптөөҕүн, бэйэтин эйгэтигэр сылдьарын Сиидэр оҕонньор «оннук» диирин кытта хата кыл түгэнэ өйдөөн тохтоон хаалбыта.

 

***

Агнесса түөрт уон хонугун кэнниттэн, от үгэнин саҕана, биир үтүө күн, арай, Сиидэр Уйбаанабыстаахха нэһилиэк дьаһалтатыттан икки дьахтар кэлбитэ. Оҕолор хайдах да кинилэри кытта олорор кыахтара суоҕун оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ быһаара сатаабыттара. Дьиҥэр киһилии сиэринэн Кешалаах Балбаарыска кинилэргэ олороллоро үчүгэйин бэркэ билэллэрэ эрээри, ол хайдах да суут-сокуон өттүнэн кыаллыбатын хос-хос лэбэйбиттэрэ.

Кинилэр барааттарын кытта Сиидэр Өксүүтүнээн утары көрсөн олорон, хайдах, тугу гынан оҕолору бэйэлэригэр хаалларыахтарын сөбүн быһаарса сатаан, улахан толкуйга түспүттэрэ. Бүтэр уһугар нэһилиэктэрин биир эмэ эдэрчи ыала иитэ ылыан сөп эбит диэн тобулан таһаарбыттара. Ол дьону кытта эйэ дэмнээхтик кэпсэтэн, оҕолору бэйэлэригэр олордуохтарын сөп буоллаҕа. Онон Сиидэр Уйбаанабыс көмө көрдөөн, тута оскуола дириэктэриттэн, кылаас салайааччытыттан саҕалаан, ыалыгар Сылгыһыт Дьөгүөргэ тиийэ, быһа холоон, биэс-алта ыалга эрийбитэ. Санаатыгар, үтүө санаалаах киһи көстөн, оҕолору сип-сибилигин бэйэтигэр ылыан сөп курдук бэрт судургутук өйдүүрэ. Ол эрээри хас эрийдэҕин ахсын бары араастаан сылтаҕыран, кыккыраччы аккаастаан истилэр.

– Муҥум эбит. Кырдьар кырыыс диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Оо, саатар уонча сыл эдэр буолбаппын ээ. Дьиҥэр, бу икки атахпар сүүрэ сылдьар киһи хайдах аҕыйах сыл иһигэр өлөр үһүбүн. Балбаарысканы баҕас оскуолатын бүтэртэриэм, Киэсэ ыал буоларыгар да тиийиэм этэ. Судаарыстыбабыт сокуона, эчи, тустаахха кытаанаҕын, – диэн, тугу гыныан булбакка, бэркэ муҥатыйа олордо.

Онтон, хата, Өксүүтэ өй уган, сып-сап өрүһүлтэ көрдүү, кыыһыгар Сибиэтэҕэ эрийдэ.

– Сибиэтэ, дорообо, тоойуом, дьэ ыксал бөҕө буолла. Оҕолорбутун былдьаан эрэллэр. Манна биир да ыал эпэкиин буоларга сөбүлэспэтэ. Арай эн… хайдаххыный? – диэн баран, бүтүннүү кулгаах-харах иччитэ буолан, Өксүүтүнээн иһийэн турдулар.

– Оо, аҕаа, хайдах ол мээнэ дьон ылыай, кырдьык даҕаны. Мал буоллахтарай, киһини иитэр улахан эппиэтинэс буоллаҕа. Мин даҕаны бу күннэргэ куруук оҕолору санаан таҕыстым. Дьиҥэр… мин ылыахпын сөп. Хас да юриска сырыттым, табыллыан сөп дииллэр.

– Уу, оҕом сыыһа, оннук-оннук. Быраас, хотун киһи син хамнастаах да буоллаҕыҥ. Хата, оннуга ордук эбит. Бэрт-бэрт. Биһиги да тыыннаахпыт тухары баарбытынан-суохпутунан көмөлөһүөхпүт, – диэн Сиидэр оҕонньор хайдах эрэ үөрүүтүттэн айманыах, саҥа үөрүөх-көтүөх курдук буолан истэҕинэ, кыыһа:

– Ол гынан баран, аҕаа, мин дьиэм суох, уонна билиҥҥи туругунан Бииктэр оҕолору иитэргэ саахар да манньаҕа сөбүлэспэт, – диэтэ.

– Оччоҕуна?

– Оччоҕуна… Оттон сөбүлэспэт буоллаҕына арахсабыт буоллаҕа, дьиэни-уоту да быһаарыам, онтон эһиги миэхэ куоракка төрдүөн көһөн кэлиэххит. Оҕолору ылабын, онон бүтэр, – Сибиэтэ куолаһа хайдах эрэ кытаатан иһэн сымнаан хаалла.

– Арахсабын даа? Кэлин кэмсиниэҥ суоҕа дуо? – Сиидэр Уйбаанабыс дьаархана соҕус ыйытта.

– Суох-суох. Кэмсиммэппин. Дьиҥэр, эрдэ арахсыахтаах этим. Ол иһин таҥара накаастаан, оҕобутун эрдэ былдьаата ини. Бииктэр, үлэлээх-хамнастаах, дьиэлээх-уоттаах киһи, булан сылдьыа. Миигин билиҥҥи туругунан бэйэм оҕолорум уонна Кешалаах Балбаарыска дьылҕалара эрэ улаханнык долгутар.

– Оннук-оннук, сүрүнэ, сиэннэрбит уонна Киэсэлээх Балбаарыска эрэ тулаайах хаалбатыннар. Атына көстөн иһиэ буоллаҕа. Биһиги барытыгар сөбүлэһэбит уонна эйигин куруук өйүүбүт, – диэтин кытта Өксүүтэ кэлэн Сиидэр уҥа илиититтэн махтаммыттыы күүскэ бобо тутта.

 

***

Бу кэмҥэ Кешалаах Балбаарыска бэйэлэрин дьиэлэригэр ийэлэрин малын-салын, таҥаһын-сабын хомуйа, ыскааптарын дьаарыстыы сылдьаллара. Кеша, дьиҥэр, бэйэтэ тахсаары гыммытын, балта ытаан туран батыһан киирбитэ.

– Убаай, биһиги аны бу дьиэбитигэр хаһан олоро кэлэбит? – диэн ыйытта Балбаарыска хос муннугар олоппоско ыттан туран убайа тугу гынарын көрө-көрө.

– Суох буолуо.

– Ийээ оччоҕуна хомойор буоллаҕа. Халлаантан түстэҕинэ, дьиэбитигэр ким да суох буолуо дии, – Балбаарыска, туллас гынаат, убайын санныга оҕуста.

– Балбаарыска, итинник диэмэ. Эн соруйан этэҕин дуо ити? Ийэбит аны кэлбэт, Барби игин буолбат. Суох, бу көрөҕүн дии салгыны, итинник суох буолбута кини. Аны хаһан да, хаһан да кэлбэт биһиэхэ, – Кеша саҥата улаатан, балтыгар ийэтин халаатын туппутунан эргиллэ биэрдэ.

– Суох, Киэсик, суох! Кэлэр кини, кэлэр! Аҕал! Ийээ киэнэ бу! – диэн хатаннык часкыйаат, Балбаарыска ийэтин халаатын сулбу тардан ылла, олоппоһуттан ыстанан түһээт, таһырдьа куотта.

Кеша эмискэ өйдөммүккэ дылы буолла: «Акаары, кып-кыра киһини кытта аахсаммын. Оҕобун бостуой хомоттум», – дии санаат, балтын кэнниттэн таһырдьа ыстанна.

Күүлэҕэ ойон тахсыбыта, балта номнуо ийэтин халаатын кэтэн баран, бэйэтин бэйэтэ кууһа-кууһа, ытабыл бөҕө буола олороохтуур эбит.

– Балбаарыска, бырастыы, мин наһаа акаары киһибин. Кырдьык, ийэбит халлаантан биһигини күн аайы көрөр. Кини онно наһаа дьоллоох, – дии-дии, Кеша балтын сэрэнэн көтөҕөн ылла уонна кирилиэскэ лах гына олорунан кэбистэ. Онтон Балбаарысканы төбөтүн оройуттан сыллыы-сыллыы: – Ытаама, – дии-дии, арбайбыт баттаҕын көннөрөн, хараҕын уутун икки харытынан ньиккэрийэн барда.

Балта, убайын түһэҕэр олорон сотору ах баран, уоскуйа быһыытыйда. Ол да буоллар мунна тыастаахтык сурдургуу-сурдургуу:

– Убаай, эн аны хаһан да итинник диэмэ уонна бэйэҥ ытаама, – диэн баран бүтүннүү уу-хаар баспыт харахтарынан убайын сирэйин өҥөйдө.

– Эс, мин ытаабаппын. Тоҕо ытыахпыный? Улахаммын дии, – Кеша өс киирбэх өһүргэнэ былаастаан саҥарда.

– Ытаабытыҥ аҕай дии, мин көрбүтүм барытын. Убаай, көр эрэ, эн мин курдук саахаргын сиэ ээ. Мин саахарбын сиэбитиим, ол иһин элбэхтик ытаабаппыын, – дии-дии, Балбаарыска сыгынньах атахтарынан тэбиэлэнэ-тэбиэлэнэ, киэн туттубуттуу, сирэйин мылас гыннарда.

– Хата, кырдьык, саахарбын сиир эбиппин. Эһээлээх эбээҕэ тахсыахха, кэтэстэхтэрэ буолуо. Ити саахарбын сиэтэхпинэ, дьоллоох буолабын дии? – Кеша хайдах эрэ санаата көнньүөрэн, тэбэнэттэнэн кэлэн балтын көтөҕөн ылан үөһэ бырахта.

– Аһаа, дьоллоох буолаҕын, дьоллоох! – дии-дии, Балбаарыска хатаннык күлэн чачыгыраата.

Балбаарыска хатан күлүүтүн кытта дьиэ таһыгар талах маска олорор барабыай чыычаахтар чырып-ирип бөҕө буолан, илин-арҕаа көттүлэр. Эмискэ сүргэлэрэ көтөҕүллүбүт оҕолор күлсэ-күлсэ эккирэтиһэн олбуордарыттан уулуссаҕа сүүрэн таҕыстылар. Арай өйдөөн көрбүттэрэ, уулусса нөҥүө Сиидэр Уйбаанабыс Өксүүтүнэн кинилэри көрөн далбаатыы тураллар эбит. Оҕолор сиэттиспитинэн эһэлээх эбэлэригэр утары сүүрдүлэр. Оттон үрдүлэригэр сайыҥҥы күн хаһан да киириэ суох курдук чаҕылыччы тыган, барыларын батыһыннара көрөн, олус истиҥник мичээрдии турда.

 

Наталья Рязанская

 

Чолбон. – 2024. – № 3,4