Кыра оҕо сааһыттан саха олоҥхотун, ырыатын-хоһоонун, фольклорун этигэр-хааныгар иҥэриммит П.А. Ойуунускай республикаҕа кыраайы үөрэтии сайдарыгар, кэҥииригэр муҥура суох, үгүс өрүттэрдээх үтүөлээх.
Бастатан туран, фольклор ханнык баҕарар омук төрүт культурата сайдарыгар быһаарар суолтатын бэрт эрдэ таба өйдөөбүт буолан, кини бэйэтэ олоҥхону, фольклору дириҥник үөрэппит, хомуйбут, салгыы сайыннарбыт киһи буолар. “Олоҥхону көмө сатааччыларга” анаммыт “Литература үспүкүлээннэрэ” диэн ыстатыйатыгар: “Хайа да омук сайдарыгар, үрдээн-үүнэн тахсарыгар, ханна даҕаны кирилиэһин маҥнайгы үктэлэ буолара – норуот ырыата, норуот олоҥхото”, – диэн суруйбута[1]. Бу санаатын дөксө чиҥэтэн “Кыһыл Ойуунун” тула үөскээбит мөккүөрдэр саҕана суруйан турар: “Я уже несколько лет занимаюсь над изустным народным творчеством, его художественным оформлением и не откажусъ от этой работы. Как бы ни шумели мои некоторые современники, воспевающие глупейшие погребальные гимны народному творчеству и прославляющие себя, как львов и орлов современности, – их шум меня не заставит бросить недоконченным мой труд по народному творчеству и не заставит меня встать на путь крикливого осуждения народного творчества”. Салгыы бу ыстатыйатыгар кыһыйан-абаран суруйбута: “…Шумиха, поднятая по поводу “Красного шамана”, приписывающая мне, как мое убеждение, как мое мировоззрение – мистицизм шаманизма, символизм народных легенд – никаких оснований не имеет и иметь не может. От такой шумихи, откуда бы она ни исходила (хотя бы от коммуниста или кадета, от современнейшего человека или монархиста), я отмежевываюсь”[2].
Фольклорга аахыйымтыата суох (мүлүрүтэн эттэххэ!) сыһыан, фольклору буруйдуур саҥалар бу бэрт соторутааҕыта иһиллэр этилэр. Ол курдук, 1986 сылаахха ССКП Саха уобаластааҕы комитетын III пленумугар обком бастакы секретара Ю.Н. Прокопьев “Интернациональнай иитии – уобаластааҕы партийнай тэрилтэ бүттүүнүн дьыалата”, – диэн “аатырбыт” дакылаатыгар: “Кэлин сылларга араас фольклорнай ансамбллары тэрийиинэн үлүһүйэн эрэллэр, фольклору пропагандалааһынынан саптынан былыр үйэҕэ олохтон хаалбыты тарҕаталлар, национальнай уратыны соруйан оҥоро сатаан, сиэрэ суох чорботоллор”, – диэн культура министерствотын буруйдаабыта[3].
Ойуунускай биир суол улахан үтүөтүнэн фольклору тус бэйэтэ үөрэппитинэн, суруйуутунан муҥурдаммакка, норуот тылынан уус-уран айымньыларын киэҥник хомуйууну, үөрэтиини тэрийиитэ, кыраайы үөрэтээччилэри көҕүлээһинэ, түмүүтэ буолар. Элбэхтэн биир холобур, биллиилээх этнограф, фольклорист А.С. Порядин норуот үһүйээн кэпсээннэрин, былыргытын идэтийэн хомуйарыгар П.А. Ойуунускай быһаччы сабыдыаллаах эбит. 1928 сыллаахха кини Порядин оҕонньору Төҥүлүгэ көрсөн, бэрт өр сэһэргэспит, норуот айымньытын хомуйуунан дьарыктанан эрэрин истэн бу идэтинэн өссө дьаныһан дьарыктанарыгар, бэчээккэ бэлэмнииригэр сүбэлээбит. Ити сүбэни А.С. Порядин ылыммыт санаата лаппа күүһүрбүт, үлэтэ түмүктэрдээх буолбут.
П.А. Ойуунускай Тыл уонна культура институтун директорынан үлэлиир кэмигэр кыраайы үөрэтиини бэркэ өрө туппута. Ити кэмҥэ биллиилээх краеведтар С.И. Боло, Г.П. Попов, П.В. Попов, А.А. Саввин, М.А. Кротов курдуктар көмөтүнэн, салалтатынан кыраайы үөрэтиигэ үгүһү, үйэлээҕи оҥорбуттара. Ол көлөһүннэрэ, үлэлэрэ билигин кэлэн, төрүт ийэ культурабыт саҥалыы сайдар кэмигэр чахчы дьиҥ-чахчы тиллэн, бигэ тирэх буолан эрдэхтэрэ. Дэлэҕэ да саха народнай суруйааччыта Далан “Тыгын Дархан” романыгар кинилэргэ аныа дуо маннык ытыктабыллаах тыллары “Саха эрдэҕинээҕи дьиҥнээх бэйэ төрүт өйдөбүлүн, төрүт санаатын илдьэ сылдьыбыт Сээркээн сэһэнньиттэргэ ону умнууттан өрүһүйэн биһиэхэ тириэрдибит фольклористарга махтал бэлиэтэ буолуохтун – бу айымньы”![4]
Республикаҕа кыраайы үөрэтии кэҥииригэр, сайдарыгар историябыт сөпкө быһаарылларыгар П.А. Ойуунускай “1917 сыллааҕы саас, сайын”, “Ааспыт күннэр-дьыллар” саха омук историятын улахан буккуурдаах кэрчик кэмигэр анаабыт үлэлэрэ, ахтыылара биллэр суолталаахтар. “Биллэн турар дьыала – хайа да киһи бэйэтин үлэтин ордук билэр, кини тыынынан тыынар”,[5] – диэн Платон Алексеевич суруйбут тылларын умнар сатаммат, уруккуну барытын куһаҕан диир, туора сотор, бука, кыаллыбата буолуо… Бэл, кини сахалар төрүттэрин туһунан оччотооҕу историческай наука улаханнык сайда илик, үгүс ученайдар үлэлэрэ тылбаастана, бэчээттэнэ, сурулла илик кэмнэригэр суруйбут үлэлэрэ да намтыы, түһэ иликтэр. Бу өртүнэн Софрон Данилов “П.А. Ойуунускай – саха норуотун улуу уола” диэн биир бүтэһик үлэтигэр сөпкө тоһоҕолоон бэлиэтиир, саҥа кэмҥэ саҥалыы үөрэтэр сөптөөҕүн ыйар.[6] Онтон Ойуунускай Советтар Бүтүн Саха сиринээҕи IX съезтэригэр этиитин булан, чинчийэн күн сирин көрдөрбүт историк идэлээх, талааннаах журналист Иван Николаев, билиҥҥи историческай наука төһө да улаханнык сайыннар, Платон Алексеевич сахалар түҥ былыргыларын үөрэтиигэ эппит санаалара, түмүктэрэ мөккүөрдээхтэрин да иһин, сорохторо сөптөрүн сөҕөн: “Однако интуитивно он в ряде случаев был прав”, – диэн сөпкө бэлиэтээбитэ[7]. Биллэн турар, Ойуунускай норуот историческай фольклорун дириҥник билэрэ, тойоннуура мындыра бэрт буолан, кини оҥорбут түмүктэрэ билигин да уйуктаһаллар, уһун үйэлээхтэр.
Билигин төрүт культура саҥалыы сайдар кэмигэр национальнай оскуола концепцията олоххо киириитигэр Ойуунускай “Якутская сказка (олонхо), ее сюжет и содержание” диэн “Саха кэскилэ” обществоҕа анаабыт үлэтин кинигэнэн, оҕолорго анаан научнай быһаарыылардаах (комментарийдаах) улахан тираһынан таһаарар тоҕоостоох.
П.А. Ойуунускай музейдарга сыһыана өрүү да истиҥ, иһирэх этэ. Ол кини төрөөбүт норуотугар, кини үгэстэригэр, сиэригэр-туомугар, историятыгар дириҥ ытыктабылыттан уонна тапталыттан тахсара. Биллэн турар, манна Дьокуускайга үөрэнэр сылларыгар 1915–1917 сс. уобаластааҕы музейга консерваторынан (сэбиэдиссэйинэн) үлэлээбит Емельян Михайлович Ярославскайы кытта бодоруһуута, кини тэрийбит ыччат кистэлэҥ куруһуогар кыттыыта улахан суолталаммыттара. Музейдар историяларынан анаан-минээн дьарыктанар П.В. Винокуров суруйарынан, Советскай былаас бастакы сылларыгар П.А. Ойуунускай доҕоро М.К. Аммосовтыын музей туһугар улаханнык кыһаммыттар. Ол курдук 1920–1922 сс. революция иннинэ былаастар өйөбүллэрэ диэни билбэтэх тэрилтэ бюджета 1916 сылы кытта тэҥнээтэххэ 30 төгүл улааппыт, музей коллекциялара байан, саҥа, сонун отделлар тэриллэн барбыттар. Кинилэр дьаһалларынан ситэ тутуллубакка турбут аккыырай дьиэтин 1925–1926 сылларга бүтэттэрэн, оччотооҕуга куорат биир саамай үчүгэй дьиэтин музейга биэрбиттэрэ күн бүгүҥҥэ диэри 70-ча сыл устата туһалаан кэллэҕэ[8].
1926 с. Музей тэриллибитэ 35 сылын туолуута киэҥник бэлиэтэммитэ. Манна Правительство аатыттан эҕэрдэ тылы Платон Алексеевич эппитэ, Наукалар Академияларын иһинэн тэриллибит Саха сирин оҥоруулаах күүстэрин чинчийэр Комиссиятын Музейга научнай-чинчийэр үлэҕэ, кадрдарынан көмөлөһөллөрүгэр көрдөспүтэ[9].
1928–1929 сылларга П.А. Ойуунускай норуот үөрэҕириитин уонна доруобуйа харыстабылын наркомунан үлэлээн, музей үлэтэ-хамнаһа тупсарыгар, күннээҕи түбүктэрин быһаарсыыга быһаччы кыттара үгүс докумуоннартан көстөр. Холобура, 1928 сыл Музей сэбиэдиссэйэ П.А. Ойуунускай Музейга турар мамонт дьардьаматын дьүөрэтэ суох улахан муостарын оннугар, атыттары буларга көмөлөһөрүгэр көрдөспүт. Ойуунускай бу да боппуруоска олус болҕомтолоохтук сыһыаннаспыт, Якутторг директорыгар: “Желательна Ваша поддержка отпуска пары подходящих клыков. Имеющиеся в Музее по величине не подходящие” – диэн саппыыска суруйбут[10]. Ити кэмҥэ буоллаҕа буолуо, Платон Алексеевич Музейга мамонт дьардьаматын анныгар Музей үлэһиттэрин кытта хаартыскаҕа түспүт. Бу сэдэх хаартыска билигин Чурапчы Музейын экспозициятыгар көрдөрүүгэ турар.
Мантан да үгүс докумуоннар, чахчылар Ойуунускай Музей сайдарыгар, үлэтэ-хамнаһа күүһүрэригэр бу тэрилтэ суолтатын өйдүүрэ бэрт буолан өрүү даҕаны улаханнык көмөлөспүтүн туоһулууллар.
Бу кэлин сылларга төрөөбүт дойду историятын, төрүт культуратын үөрэтии биллэрдик күүһүрдэ, кэҥээтэ. Манна барытыгар П.А. Ойуунускай үтүөтэ-өҥөтө, сабыдыала баара чахчы. Ону саха саҥалаах баарын тухары өйдүөҕэ, махтаныаҕа.
Е.С.ШИШИГИН, СГУ доцена, историческай наука кандидата
Чолбон. –1998. – № 1.
Хос быһаарыылар:
[1] П. Ойуунускай. Айымньылар. т., Якутскай, 1962. VII. С.107.
[2] Эмиэ. с.119-120.
[3] “Кыым” – 1986, ыам ыйын 18 к.
[4] Далан “Тыгын Дархан”. Якутскай, 1993, с.5.
[5] П. Ойуунускай. Айымньылар. VII т., с.111
[6]. С.П.Данилов. “П.А.Ойуунускай – саха норуотун улуу уола”. Якутскай. 1993.
[7] П.А.Ойуунускай. “Выступление на IX Всеякутском съезде Советов”. Комментарии Ивана Николаева. Полярная звезда – 1990, 12
[8] П.В.Винокуров. “М.К.Аммосов уонна П.А.Ойуунускай музейга кыһамньылара” – “Хотугу сулус” – 1987, N 10, с.10-73.
[9] Автономная Якутия – 1926, бэс ыйын 15 күнэ.
[10] П.В.Винокуров. Ыйыллыбыт үлэ.