Ийэбэр Валентина-Мария Андреевна Багдасаеваҕа анабыл
Бииргэ үөскээбит кыыһым орто омурҕанын бэлиэтиир дьоро киэһэтигэр ыҥырыылаах ыалдьыт буолан олоробун. Бу олорон санаатахха, эмиэ да элбэх хаар ууллубут эбит. Оттон олороруҥ устата барытын саҥаттан саҕалыыр курдук былаанныыгын. Урут устар олох диир эбит буоллахпытына, билигин биир кэм ытыллан олорор олохпутугар кэннигин көрөр бириэмэ да тиийбэт. Арай наар эдэр курдук сананан үлэ үөһүгэр сылдьабыт. Оскуолаҕа бииргэ үөрэммит оҕолорбут хайыы-үйэ эбээ, эһээ диэн ытыгыланан ааттанар дьон буолбуттар. Арай бу бары мустан олорорбутун өйдөөн көрдөххө, уларыйбыт эбиппит.
Холобура, бүгүҥҥү үбүлүөйдээх кыыспытын ылан көрүөҕүҥ. Билигин да кыыспыт диэн ааттыырбын ааҕааччым баалаама. Атыннык ааттыы үөрүйэхпит суох. Шура улахан ыал хаһаайката, алта оҕо амарах ийэтэ, икки оҕо эбээтэ, биир эр бэрдин тапталлаах ойоҕо, биир кийиит хотуна, икки күтүөт ийэ кынна. Ону таһынан кини бу сааһыгар диэри ыал тапталлаах кыыһа, бу дьоро киэһэтигэр ийэлээх аҕата кыыстарын икки өттүгэр олороллорун көрүөххэ олус үчүгэй. Аны туран, кини өссө үс убай балта, икки кыыска эдьиий. Хор, бу биир киһиэхэ дьэ элбэх аат-суол! Өссө эбиитин Шурабыт өр сыл үтүө суобастаахтык оҕо саадыгар иитээччинэн үлэлээн, амарах сүрэхтээх, илиитигэр дьоҕурдаах, улаханнык ытыктанар үлэһит. Ону үөрүүлээх түгэІІэ истэн, олус киэн тутта санаатым.
Бу олорон оскуолаҕа үөрэммит орой мэник, үөрүүлээх-көтүүлээх, хоргутуулаах да сааспытын санаабакка ханна барыаҥый. Биһиги ойон тахсар күннээх оҕо сааспыт сирилээн ааспыт оскуолата билигин суох. Көтүллүбүт. Ол оннугар саҥа таас оскуола дьэндэйбит. Оттон оччолорго, биһиги саҥа сокуолаҕа барар кэммитигэр, бөһүөлэккэ биир баар-суох икки этээстээх мааны дьиэ этэ. Маҥан испиэскэнэн сыл аайы сотуллар улахан үрүҥ дьиэ ыраахтан ыҥыра-угуйа турарга дылы буолара.
Саҥа бартыбыал тутан, үрүҥ фартуктаах бороҥ өІнөөх былаачыйабын кэтэн, үрүҥ баанчыктарым хаамтаҕым аайы биир кэм өрө эйэҥэлээн, хааман да, дьиэрэҥкэйдээн да ылан, ийэбин кытта сиэттиһэн оскуолаҕа тиийбит маҥнайгы күммүн өйдүүбүн. Оскуола иннигэр мустубут дьон элбэҕиттэн хараҕым ирим-дьирим барбыта. Уолуйан ылбытым. Онтон учууталбытын булан биир эрээт буолан турар оҕолор быыстарыгар миэстэбэр туран уоскуйбутум. Ийэм сотору миигин хаалларан барбыта. Ол турдахпына, улахан баҕайытык хатан чуораан тырылаабытыгар оҕолор бары ханна эрэ сырсан хаалбыттара. Мин соҕотоҕун туран хаалбытым. Ыксаабытым ахан. Ханна барыаҕы билбэккэ, ытаары ыгыллаҥнаабытым.
– Хайа, эн бу тоҕо хааллыҥ? Оҕолор бары ити оскуолаҕа киирдилэр ээ. Ыл, кэл, атааран биэриим, – диэбитэ биир эбээм тэҥэ саастаах кырдьаҕас учуутал. Онно тута уоскуйан, эрэллээхтик сиэттиһэн оскуолам боруогун аан бастаан атыллаан киирбитим.
Дьэ ол оскуолаҕа биһиги, эмдэй-сэмдэй оҕолор, тутуспутунан үөрэнэ киирбиппит. Мин Шураны кытта эн-мин дэһэн алтыс кылааска тахсан баран доҕордоспутум. Онно даҕаны мин киниэхэ шефтээх буоламмын. Шура үөрэҕэр, учууталлар этэллэринэн, мөлтөх этэ. Саха, нуучча тылыгар уонна историяҕа киниэхэ миигин «сиэптэһиннэрбиттэрэ». Биир уулуссаҕа олорор буоламмыт, бэйэ-бэйэбитигэр кэлэ-бара сылдьарбытыгар да дэбигис этэ. Кини ийэтэ Дуунньа бэкээринэҕэ үлэлиирэ, аҕата Тимэппиэй суоппар. Шуралаах дьиэлэрин иһэ эмиэ бэкээринэ курдук саҥа буһан тахсыбыт килиэп сыттааҕын өйдүүбүн. Ийэтэ аламаҕай баҕайы этэ. Мин кэллим да аһата сатааччы. Дьиэбэр аһаан да кэллэрбин Шуралаахха сып-сылаас килиэби арыылаан, көп соҕустук саахар кутан баран тохтубатын диэн үрдүгэр үүттээх чэй таммалатан баран сиирбит. Ол килиэп олус да минньигэс буолара! Дьиэбэр кэлэн эмиэ ол курдук килиэби оҥостон сиэн көрөөччүм да, олох атын буолара. Тоҕо эбитэ буолла…
Шуралаах эргэрэн, харааран хаалбыт салҕааһыннаах уп-уһун дьиэлээхтэр этэ. Киирээккин кытта уҥа диэки таҥас ыйыыр бэйэ оҥоһуута ыскаап баара, онтулара өҥө-дьүһүнэ бараммыт сиитэс сабыылааҕа. Утары сервант быыс кэтэҕэр улахан төгүрүк остуол турара. Остуолларын сабыыта эмиэ олус эргэ буолара, сөҕөрүм диэн, ыскаачардара абырахтаах буолааччы. Түннүк диэки ийэлэрэ олорор миэстэтинэн былыргы улахан сылабаар билигин музейга көрөр алтан бодунуоспутугар турарын бу курдук харахпар көрөбүн. Ол төгүрүк остуолга уонтан тахса киһи биирдэ олорон аһыыра. Сороҕор онно өссө мин эбиилик буоларым. Ол улахан төгүрүк остуолларын ортотугар улахан бэйэлээх таас иһиккэ соркуой кутан ууралларын. Хас биирдии киһиэхэ тэриэлкэ диэн ууруллубатын муодарҕаабытым. Арай кырдьаҕас эбээлэригэр Дуунньа анаан туспа ас кутара. Шура эбээтэ саҥата суох, хатыҥыр бэйэлээх эмээхсин тииһэ суох миилэтинэн килиэбин чэйигэр уган сымнатан баран сиирэ. Баара-суоҕа биллибэт сэмэй эбээлэрэ бэйэтин кэмигэр аатырар ыанньыксыт эбит. Шура учууталбыт сорудаҕынан, ол туһунан история уруогар суруйан аҕалбытын өйдүүбүн. Кини эбээтэ эр киһилии күүстээх буолан сэрии сылларыгар холкуос туох баар үлэтин тутан олорбут. Тыаҕа мас саһааннаан, бултаан-алтаан, күөлгэ балыктаан, үгүс хоргуйан ыксаан олорор ыал үрүҥ тыыннарын өрүһүйбүт үтүөтүн сөҕө-махтайа истибиппит. Учууталбыт Иван Петрович онно Шураны улаханнык хайҕаабыта.
– Бээ, Шураҥ иһэ истээх, мээнэ буолбатах! Бу эбээтин туһунан суруйбутун көрүҥ! Кини бу бэлиэтээһин оҥорон, билигин кини эбээтэ Даарыйа Бөтүрүөбүнэ олоҕун туһунан матырыйаал оскуола музейыгар туруоҕа, – диэн бары сөбүлүүр учууталбыт уоттаах чоҕулуччу көрбүт харахтарынан кылааһы эргиччи көрбүтэ.
История учууталын туһунан туспа кэпсээн. Иван Петрович курбуу курдук уһун уҥуохтаах, хаһан да уларыйбат бороҥ өҥнөөх бинсээктээх, уһун атаҕар хайдах эрэ кылгастыҥы курдук көстөр килэрийэн хаалбыт хара ыстааннаах буолааччы. Кылаас аанын эрчимнээхтик арыйаат, остуолугар диэри аҕыйах хардыы оҥороот, бартыбыалын олоппоско уурара. Бу диэн кини олоппоско олорорун өйдөөбөппүн, бартыбыал ууруллар малын курдук ылынар курдуга. Наар тура тэбинэ сылдьан кэпсиирэ-ипсиирэ. Билиитэ-көрүүтэ киэҥэ диибин диэн! Атын уруоктарга айдаарар, мэниктиир да уолаттар историяҕа чуумпураллара. Иван Петрович Шурабытын сордуурун бу олорон санаан кэллим. Ол кэпсии сылдьан кими баҕарар ойутан туруоран ыйытар идэлээҕэ. Шураттан ыйыттаҕына биирэ олох тугу да саҥарбат этэ. Биирдэ эмиэ Шураны ойутан туруоран, Рим императора Цезарь туох уһулуччу талааннаах этэй диэн ыйыппыта. Кыыһым идэтинэн саҥата суох умса туттан турбута.
– Көрүҥ эрэ Шура хараҕын! Улам-улам уота умуллан, умуллан, умуллан барда… Билигин олох да барбатах собо миинин курдук буолла! – дии-дии, кыыс хараҕын өҥөйөн көрөн олох да үлтү кыбыһыннарбыта.
Мин испэр учууталга да, дьүөгэбэр да олус абатыйа саныы олордум. Итиччэ чэпчэки боппуруоска тоҕо эппиэттээбэтий диэн кыйахаммытым. Оттон уолаттарга эгэ эрэ, Шураны ыйа-ыйа күлэн быардарын тыыттыбыттара. Мин эмиэ абатыйан, иэдэһим дьэс кытаран паартаҕа умса туттан олорбутум.
Ол кэнниттэн төһө даҕаны Иван Петрович миигин историяҕа көмөлөс диэбэтэр, шефтээх киһи быһыытынан эбээһинэспин кэҥэтэн аны историяны эмиэ бииргэ оҥорорго санаммытым. Манна биир дьиибэ баар. Шуралыын историяҕа барар темабытын бииргэ ааҕабыт, бэйэ-бэйэбитигэр кэпсиибит. Кыыһым тута үчүгэй баҕайытык өйдүүрэ. Мин атын баҕайытык учуутал курдук сананан туран ыйытарым. Испэр бэйэбиттэн астына саныыбын. Оттон учуутал идэтинэн соһуччу баҕайы Шураны ойутан туруорара, кыыһым буоллаҕына балык курдук ньимийэрэ. Били чап курдук кэпсиирэ өйүттэн көтөн хаалара. Оо, кыһыйан да биэрэрим! Кэннибин хайыһан, билэҕин ээ диэн эрэл санааны этэ сатыырым. Суох! Кыыһым эбии умса түһэрэ. Уруок кэнниттэн кыыспар үнтү кыыһырарым. Кыыһым ытыы сыһара, тоҕо билэрин да кыайан эппэтин миэхэ быһаарбат этэ. Оттон мин кыыһым ити быһыытын кыайан өйдөөбөт этим. Тоҕо атын оҕолор курдук саҥа таһааран кэпсээбэтин муодаргыырым. Саамай кыһыылааҕа, билэрин да кыайан кэпсээбэт ээ!
История уруогун сөбүлүүрүм баһыйан аны Шуралыын биир үксүн аан дойдуга буолан ааспыт быһыы-майгы туһунан суруйалларын хаһыаттан ааҕарбыт. Алтыс кылааска былыр үйэтинээҕи баһылаан-көһүлээн, сайдан ахан олорбут Римимпериятын үөрэтэрбит. Мин, кыра кылаастан учуутал буолар баҕалаах киһи, эгэ эрэ. Учуутал курдук тутта-хапта сатыы-сатыы учебникпын ытыспар ууран туран доргуччу ааҕарым, сөмүйэбин чочоҥноторум. Кыһалла-кыһалла дорҕоонноохтук ааҕарым, өйбүнэн-санаабынан букатын ол кэмҥэ тиийэрим.
– Чэ, Шура, тугу өйдөөбүккүн кэпсээ эрэ!
– …
Кыыһым саҥата суох түннүк диэки көрөрө.
– Аайаа, көр эрэ, саас кэлэр сибикитэ биллэн эрэр. Түннүк хаар кырыата ууллан, дьикти баҕайы оһуордары түһэрбит дии! Көр эрэ, ити муус халлааҥҥа харбаспыт хайаларга маарынныыр! Оттон бу түҥкэтэх ойуур быыһыгар турар булчут үүтээнин курдук. Бу муус оһуордар Саҥа дьыл алыптаах күнүн санаталлар…
– Шура-аа! Бүт эрэ! Сарсын көрөөр эрэ, эйигин Иван Петрович бастакынан ойутан туруоруо ээ!
– Туруордун да хайаатын! Айака! Хаһан ахсыс кылааһы бүтэрэ охсобун! Хаһан бэйэм талбыппынан сылдьар буолабын!
– Талбыккынан сылдьабын диэн тугуй? Үөрэҕэ суох хаалаары гынаҕын да?! Эйигиттэн сылтаан миигин сэмэлиэхтэрэ! Сатаан үөрэппэт диэхтэрэ! – ис дууһабыттан учууталлыы сылдьар киһи абабыттан ытыы сыһарым.
– Аайа, миигиттэн аккаастан ээ. Хайдах эмэ гынан ахсыс кылааһы бүтэриэм. История миэхэ даарым да наадата суох. Тоҕо мин бэйэбит дойдубут, олохпут туһунан буолбакка, былыргы үйэтинээҕи санаам да кыайан тиийбэт дойдутун үөрэтиэхтээхпиний?
– Киһи билиитэ киэҥ буолуохтаах буоллаҕа дии. Наада диэн үөрэтэн эрдэхтэрэ. Шура, итинник санаалаах хайдах олоруохха сөбүй? – Устунан этиһэн эрдэхпитинэ, Шура ийэтэ хоспутун өҥөйөн аһылыкка ыҥырбыта.
Үһүс чиэппэр түмүктэммитэ. Син миигинэ да суох Шура иккитэ суох түмүктээбитэ. Оттон мин олох атын үлүһүйүүгэ ыллараммын Шураҕа барарбын таһы-быһа умнан сылдьабын. Ол саас биһиги нэһилиэкпитигэр режиссер кэллэ! Кини кулуупка үлэлиир эбит. Остуоруйа туруораары оруолларга оҕолору тала сылдьара. Оччону истэн баран мин ол режиссер анаабыт күнүгэр тиийбитим. Режиссер диэн олох уратытык, букатын омук тылын курдук иһиллэр үлэлээх киһини көрөөрү, ити күн дьиэлээбэккэ оскуолаҕа сылдьыбытым. Кэтэстэххэ бу бириэмэ барбатын! Оскуолаҕа ону-маны көрө, сылдьа сатаан баран таһырдьа тахсан кылаастаах буола оонньообутум. Наһаа астык оонньуу! Сиэппэр укта сылдьар от күөҕэ өҥнөөх обургу соҕус таастаахпын, онтубун сиргэ оҥоһуллубут килиэккэлэргэ быраҕан ойуоккалыыбын. Ол сырыттахпына эмиэ оруолга тиксиэхтэрин баҕарар оҕолор дьиэлэриттэн кэлитэлээн испиттэрэ. Хас да буолан кылаастаах оонньоон барбыппыт.
– Хайа, ким режиссеру кытта көрсөр? Тоҕо кылааска ким да суоҕуй? – кылааспыт салайааччыта Мария Дмитриевна таһырдьа тахсан ыҥыртаабыта.
– Хайдах суох диэн? Мин кинини кэтэһэн дьиэбэр да бара иликпин! – хап-сабар эппиэттээччи буолбутум.
– Аайа хайаан да артыыска буолара буолуо!
Оҕолор күлсүбүттэрэ. Ону аахсаары гынан баран, атын сыаллаахпын санаан, таҥаспын тэбэнээт, оскуолабар ойбутум. Кылааспытыгар киирбиппит, мин көрдөхпүнэ, атын олохтон тиийэн кэлбит тэҥэ ураты көрүҥнээх эдэр дьахтар кылаас ортотугар турара. Санныгар диэри түһэ сылдьар чуолката суох хойуу хара баттахтааҕа, киэҥ хараҕа хара хойуу кырааскалааҕа. Күлүөс джинсылаах уонна бытархай сибэкки ойуулаах куопталааҕа. Ордук ыһа сылдьар баттаҕа уонна джинсыта сөхтөрбүтэ. Маннык ураты киһини, буолаары буолан режиссеру аан бастаан көрөөт, долгуйарбыттан харахтарбын быһа симэн ылаттаабытым. Ханнык эрэ улахан куораттан кэлэ сылдьар, биһигиттэн таһыччы сайдыылаах киһи диэн тута сыана быспытым. Ол кэнниттэн бүтүннүү кулгаах-харах буолан, режиссер айаҕын «манаабытым».
– Оҕолоор, бу паарталары мэһэйдээбэттэрин курдук истиэнэ диэки сыҕарытыҥ эрэ! – диэбитэ эмискэччи режиссербут. Төлүтэ биэрэн, хамаандалаан эрэр курдук саҥата эбии муодарҕаппыта.
Иһиттибиэт-истибэтибиэт режиссербут сорудаҕынан паарталары бэрт начаас истиэнэ диэки соһон тирилэппиппит. Кылааспыт ортото нэлэһийэ түспүтэ.
– Билигин бары төгүрүччү турдубут. Уонна бу курдук туран эрэ дьэ билсиэҕиҥ, – диэбитэ, өттүк баттанан туран.
Режиссер учууталтан олох атынын, хара маҥнайгыттан биһигинниин тэҥнээхтэрин курдук кэпсэппитин сонурҕаабыппыт.
– Мин Антонина диэммин. Билигин биир-биир бэйэҕит тускутунан кэпсээҥ эрэ.
Оскуола араас кылааһыттан мустубут оҕолор бэйэ туһунан тугу кэпсиэххэ сөбүн өйдөөбөккө чоҕулуҥнаспыппыт.
– Чэ эрэ, эн саҕалаа! Аатыҥ ким диэний? – режиссер эмискэ миигин ыйбыта.
Хайыахпыный, ааппын, хаһыс кылааска үөрэнэрбин эппитим. Ол туран, аны тутаах оруолу биэриэ суоҕа диэн, уруок таһынан тугунан дьарыктанарбын эбии кэпсээбитим.
– Сөп, сөп. Аайа, саҥаҥ бүтэҥи эбит. Куоласкын дьарыктыаххын наада. Сиэркилэ иннигэр туран кинигэтэ аах. Айаххын ханнык дорҕоону таһаараргынан сөпкө атыахтааххын. Ол артикуляция дэнэр. Бу курдук, – дии-дии, Антонина айаҕын араастаан туттан, сирэйин быччыҥын үлэлэтэн, сирэйин-хараҕын олуона баҕайытык имитэн мунньарыҥнаппыта.
Режиссербут Чаачахаан туһунан остуоруйа туруорар санаалааҕын эппитэ. Ол күн кэлбит оҕолорго оруоллары түҥэтэлээбитэ. Мин Чаачахаан ойоҕун оруолугар тиксибитим. Чаачахаанынан бииргэ үөрэнэр уолум Сергей анаммыта. Ол күнтэн саҕаламмыта биһиги артыыстыы олохпут. Кылаас кэнниттэн хаалан репетициялыырбыт. Мин оруолбар бүүс-бүтүннүү киирэн, Шурам үөрэҕэр көмөлөһүөхтээҕэр, бэйэм да уруокпун аанньа аахпат да буолбутум. Өйүм-санаам бүтүннүү – оруолбар, туруоруубутугар. Дьиэбэр кэллим да сиэркилэ инниттэн арахпат буолбутум. Режиссербут хайдах туттарбытын, саҥарарбытын бүтүннүү бэйэтэ оонньоон көрдөрөрө. Кини хас хамсаныытын үкчү үтүктэргэ кыһалларбыт. Ол сылдьан өссө оруолбун мыына саныырым. Сүрүн оруоллаах Чаачахаан тыла элбэҕэр ымсыыра саныыбын. Мин Чаачахаан ойоҕо буолан үксүгэр саҥата суох хотун хаан мөтөһүйэрим. «Оҕонньорум» бултуйан кэллэҕинэ, үөрэрим-көтөрүм. Онтубутун буһаран аһаан-сиэн көмүллүүрбүт.
– Хаһан даҕаны уҥуоҕу кирбэтэххит да? Инник буолбатах, бу курдук! – диэт, Антонина муостаҕа тобуктуу түһээт, уҥуоҕу хайдах кирэри көрдөрөрө. Олус дохсуннук, омуннаахтык туттара-хаптара.
«Наһаа да талааннаах! Хайдах итини барытын сатыахха сөбүй?» мин испэр улаханнык сөҕөрүм, астыммыт харахпын режиссертан араарбакка олорон.
Аны тура «артыыстар» былыргы сахалар таҥастарын булар мучумааныгар түспүппүт. Мин буолуо дуо, ийэм барахсан ол түбүгэр эргичийбитэ. Ийэм иистэнэр буолан, хас бырааһынньык, тэрээһин аайы кыттарбар араас дьэрэкээн таҥаһы тигэрэ. Онон бу да сырыыга ийэбэр эрэ эрэнэрим. Режиссерум мааны соҕус таҥастаах буолуохтааххын диэбитин тоһоҕолуурум. Арай ыкса киэһэ репетицияттан кэлбитим, дьыбааҥҥа бороҥ өҥнөөх, уолугар, сиэҕэр хара куруһубалаах бэрт мааны былаачыйа тэлгэнэн сытара.
– Уой, бу тугуй, ийээ! Иэхэйбиин! Мин оруобуна бу курдугу төбөбөр оҥорон көрбүтүм ээ! Ону эн хантан билэн бу тиктиҥ? – диэт, сахалыы халадаайы сайбаччы кэтэн кэбиспитим.
– Мин Чаачаахаан ойоҕунабы-ыын! – куоласпын уларытан саҥара-саҥара, харахпын эрилис-турулус көрө-көрө, саала устун төттөрү-таары хаамыталаабытым. Устунан оруолбуттан быһа тардан оонньоон көрдөрбүтүм. Ол аайы ийэм күлэн быара суох. Ырбаахым хаамтаҕым аайы суугунуур, олус астык!
– Наһаа дьикти таҥас дии! Бу туох таҥаһай? Эмиэ да солко курдук, эмиэ да халыҥ. Имэрийдэххэ эчи сөрүүнүүн!
– Бу эбээҥ сүктэн кэлбит таҥаһа. Былыргы хаарыс солко таҥас. Билигин маннык таҥас суох. Өссө бууктаах сонноох ээ. Көр эрэ бу. – Ийэм аны чээлэй күөх өҥнөөх эмиэ хаарыс солкоттон тигиллибит, хара баархат саҕалаах мааны да мааны сону ууммута. Ырбаахым таһынан ол сону кэтэн кэбиспитим. Тимэхтэниэх буолбутум, атын баҕайы быһыылаах сон буолан биэрбитэ, киһи хараҕар быраҕыллыбат күрүчүөктэрдээҕэ. Олору биир-биир иҥиннэрбиппэр киһи биилин бэлиэтиир бэртээхэй сон эбит. Тута харыс үрдээбиккэ дылы буолбутум, сиспин көннөрбүтүм. Миэхэ, биллэн турар киэҥэ, сиэҕэ уһуна. Ол иһин эбэм сонун харыстаан, тыыппакка уурарга быһаарыммытым.
Остуоруйабытын көрөөччү дьүүлүгэр таһаарар долгутуулаах күммүт үүммүтэ. Оройуоннааҕы култуура дьиэтигэр киһи лыык курдук мустубут этэ. Ол күн оройуон киинигэр элбэх кэлэктииптэр талааннарын көрдөрө кэлбиттэр этэ. Сыана кэтэҕэр, таҥас уларыттар хосторго, көрүдүөргэ артыыстар төттөрү-таары аалыҥнаһаллара. Ким эрэ сыанаҕа субу тахсаары долгуйан өрө тыыныталыыра, этиэхтээх тылын биир кэм хатылыыра, сорохтор һуу диэн иэстэрин төлөөбүт дьон быһыытынан чэпчээн, саҥалара-иҥэлэрэ хойдоро. Мин ордук оонньоон бүтэн кэлэр дьон сирэйин-хараҕын кэтиирим. Сирэйдэригэр көрөөччүлэр хайдах сыаналаабыттара сурулла сылдьарга дылыта.
– Эн ити туох буолан тылгын умнан баран балык буолан турдуҥ?! Репетицияҕа билэбин ахан буоларыҥ дии! Позор! Эйигиттэн сылтаан зона да куонкурсун ааспат дьон буоллубут! – эмискэ дьон куугунун-сааҕынын баһыйан ханнык эрэ дьахтар бэйэтэ да иэдэйэн, ытаан ыгдаҥныы турар кыыс үрдүгэр түспүтүн куттана, салла көрбүтүм. Мин оччону көрөн баран дьэ ыктарбытым. Олох да бу куонкурус эбит дии! Антонина ону тоҕо биһиэхэ эппэтэҕэй?! Сири тарыйар уһун халадаайбынан нырылыҥнаан, кулуубу биир гына режиссербун көрдүү сүүрбүтүм. Түгэх репетицияланар хостон, режиссерум Сергейдиин эрчиллэ сылдьалларын булбутум.
– Антонина, бу күрэхтэһии эбит дии! Тоҕо ону биһиэхэ эрдэ эппэтэххиний? – аҕылаан-мэҥилээн, салайааччыбын сэмэлиир тэҥэ ыйытан төлүтэ биэрбитим.
– Аайа, тоҕо итинник түргэнник, киһи өйдөөбөт гына саҥараҕын? Эмиэ бүтэй дорҕоонноргун сиэн кэбистиҥ. Сыанаҕа итинник саҥарар табыллыбат! Оттон күрэхтэһии да диэтэхпинэ, онтон туох уларыйарый? Долгуйуу эрэ эбиллэр. Эһиги күрэхтэһэ сылдьабыт дии саныа суохтааххыт! Төрүкү! Сыанаҕа тахсан бэлэмнээбиппит курдук остуоруйаҕытын оонньоон көрдөрүҥ. Дьоруойдаргыт тириилэрин толору кэтиҥ. Бүттэ! – диэн итэҕэтиилээх баҕайытык этэн кэбиспитэ.
Антонинабыт кытаанах ирдэбилин толорон, бары биир тыынынан туох да иІнигэһэ суох бэркэ арыллан ооньообуппут. Ордук Чаачахаан оруолун Сергейбит олус үчүгэйдик биэрбитэ. Кини таба тириитэ соннооҕо, төбөтүгэр париктааҕа. Букатын атын киһи этэ. Көрөөччүлэр дохсун ытыс тыаһынан хаста да төхтүрүйэн биһигини сыанаҕа төттөрү ыҥырбыттара. Улахан артыыстар курдук тоҥхолдьуйбуппут. Бэйэбит да соһуйуохпут иһин, биһиги бастакы миэстэҕэ тиксибиппит. Ол кэннэ салгыы аны оройуон фестивалыгар кыттар чиэскэ тиксибиппит. Онон репетициябытын тохтоппотохпут. Саҥа Дьыл саҕана буолбут фестивальга остуоруйабытын туруорбуппут. Режиссербут дууһатын биэрэн туран эрчийэн биһиги саҥалыын-иҥэлиин, сыанаҕа тутта-хапта сылдьардыын уларыйан, олох астынан туран оонньообуппут. Фестивальга эмиэ кыайыы өрөгөйүн туппуппут. Оо, үөрдүбүт да этэ!
– Ийээ, биһиги улахан дьоннору кыайан, бастакы миэстэ буоллубут! – аантан хаһыытаабытынан дьиэбэр көтөн түспүттээҕим.
Ийэм барахсан үөрүүтүттэн, тутан турар чаанньыгын ханна ууруон булбатахтыы тэпсэҥнээбитэ.
– Биһиги аны Дьокуускайга барар буоллубут! Улахан сыанаҕа тахсабыт! Мин туочуна артыыска буолар эбиппин! – омун-төлөн муҥутаан, бигэ быһаарыныыны ылбыттыы чиҥэтэн эппитим. Ийэм харахтарыгар үөрүү кыымнара мичилийэ оонньообута.
Саҥа дьыл кэнниттэн истибитим, Антонинабытын Дьокуускайга үлэҕэ ыҥырбыттар. Ол сонун оҕолорго эрэ буолбакка, төрөппүттэргэ кытта олус соһуччу этэ. Хомойон кэри-куру буола түспүппүт.
– Ол иһин даҕаны, итинник талааннаах киһи манна тоҕо да хаалыай? – саҥата суох чэйдии олордохпутуна, ийэм тыл быктарбыта.
– Хайдах тоҕо диэн? Оччоҕуна талааннаах дьоннор бары киин куоракка эрэ барыахтаахтар да? Оччого тыа сирин ким сайыннарар?
– Онтон көрбөккүн дуо, ким эмэ үлэлээн бэйэтин көрдөрдө да, тута киин сиргэ ыҥыран ылаллар дии. Оскуолаҕа былырыын үлэлээн испит физика учууталын бары хайҕаан бөҕөтө буолбуттара, чиҥ билиини биэрэр учууталланнахпыт диэн үөрэн эрдэхтэринэ ханна баарый? Өр гымматахтара, комсомолга ылбыттара. Тыа хаһаайыстыбатыгар биир оннук. Мин итини сыыһа дии саныыбын. Киһи бэйэтин идэтинэн үлэлиэхтээх, оччоҕо киниттэн туһа тахсыаҕа.
– Ол да иһин биһиги оскуолабытыгар биир да эдэр эр киһи учуутал суох быһыылаах дии. Хата дириэктэрбит Николай Дмитриевич баарыгар баһыыба! Мин кинини үтүктэн көрдөрөбүн да? – инньэ диэт, остуолтан ойон туран, дириэктэрбит туттарын, саҥарарын үтүктэн көрдөрбүтүм. Мин артыыстыырбыттан ордук аҕам үөрбүтэ. Дириэктэр атаһа буолан, ордук кинини үтүктэрбин олус астыммыта. Күлэн быарын тыыттыбыта.
– Что такоо-оо– ее оо-бществооо – ээто-о лүүүдии, – дии-диибин, дириэктэрбит ньылбаарыйбыт саҥатын үтүктэбин, сирэйбин уһата-уһатабын харахпын симириктиибин, сөмүйэбинэн айаҕым дьабадьытын имэринэн ылабын. Киэҥник хардыылаан төттөрү-таары хаамыталыыбын. – Попов, сиди смирно!!! А ну, повтори, что сказал! Что-о-о?! Садись, два!!! – аны бардьыгынаан тоҕо барабын.
Дьонум бары күлэн быара суохтар.
Мин артыыска буолбатаҕым. Ол эрээри тоҕо эрэ кылгас кэмҥэ үлэлээн ааспыт Антонина режиссеру санаан кэлэбин, умнубаппын. Оҕо сааспытын киэргэтэн, ураты иэйиини бэлэхтээн ааспытыгар махтанабын. Шурам ахсыс кэнниттэн педучилищеҕа киирбитэ. Олохпут суола тус-туспа ыллыгынан салаллыбыта. Өр кэмҥэ билсибэккэ сылдьыбыппыт, онтон эмискэ үөрүүлээх үбүлүөйүгэр ыҥырыы тутан соһуйбутум. Оҕо сааһым доҕотторун көрсөн, умнуллубат түгэннэри өйдөөн кэлэн, үөрбүтүм-көппүтүм. Ааспыт кэми санаппыт, бүгүҥҥү күммүн ыраас иэйиилэринэн байыппыт оҕо сааһым дьүөгэтигэр Шураҕа барҕа махтал!
Айталина Никифорова
Чолбон. – 2016. – №2