Саллаакка, суруйааччыга,
Күн Дьирибинэҕэ – Степан Саввиҥҥа аныыбын
Араҕас халтаҥ сонноох, тэбэнэттик бааммыт күөх солко косынкалаах кыыс үс мэндиэмэннээх таас дьиэ эрэһиэҥкэлээх олбуорун ааныгар турар. Кини тыаттан киирбитэ бэлиэ: эргэ чымадааннаах, тууйастаах уонна, тохтоон, куорат мааны кыргыттарын ымсыыра, сөҕө одуулаһар. Онтон дьэ аа-дьуо олбуорга киирэн, дьиэ ааныгар эмиэ тохтоон ылла. Кини, чахчыта бу дьиэҕэ, кэлбит ыалыгар киириэн олус баҕарбат.
Сибилигин элбэх буолан олбуор ааныгар массыынанан кэлтэрэ, үгүстэр кини курдук куоракка туох да ыҥырыыта, кэпсэтиитэ суох да киирдэллэр, тута университет уопсайыгар харса суох аастылар, бу кини, агроном атаах кыыһа, аҕатын тылын толорон, урут билбэт ыалыгар хонуохтаах. Баҕар, ыала киэбириҥсэ буолуохтара, баҕар, кыараҕастара буолуо, куорат дьоно соччо ылбаҕайдара биллибэт… Арай, суох буоллуннар? Оччоҕо хайдах буолар? Кыыс ыгылыйда, үһүс мэндиэмэҥҥэ түргэнник тобугураан таҕыста. Суох буоллахтарына – дьэ ханна барыай?
Дьолго, ыала бааллар этэ…
Быр курдук, маанытык, дьиҥ куораттыы айгыстан ахан олорор ыал эбит. Иккиэйэх бэйэлэригэр – икки улахан хос, куукуната туспа, өссө ваннай, өссө кыбыстан «туалет» диэн тупсаран ааттыыр сирдэрэ, туох суоҕуй? Оһох суох… Уу баар, дьиэ мэлдьи ичигэс. Аныгылыы саҥалыы олох. Дьиэлэрин тээбиринэ даҕаны оннук – диван-орон, ханнык эрэ муокас долбуурдар, этажеркалар, радиоприемник, төгүрүк остуол, ол аайы араас таас, тимир киэргэл, статуэткалар, эркиҥҥэ элбэх кинигэ… Комод, ыскаап эҥин суох. Барыта, барыта аныгылыы.
Ыаллара үчүгэйдик көрүстүлэр, тууйастаах дьэдьэн барыанньаҕа олус үөрдүлэр, кинилэргэ олордоҕуна эрэ табыллар курдук этэн таһаардылар.
Дьиэлээх киһи Афанасий Степанович пижама да кэттэҕинэ иһэ иннигэр үтэ сылдьар, маҥан сирэйигэр эттээх иэдэстээх, ыарахан халтаһалаах кыараҕас хараҕын өҥө биллибэт, ол эрээри үөннээхтик көрөр, күлэ сылдьар курдук. Кини үчүгэйдик моточчу уойбут ханнык эрэ эмис хотугу балыгы санатар – чыыры дуу, муксууну дуу.
Оттон кини кэргэнин Мария Михайловнаны элгээн соботугар холуоҕуҥ – оннук нанах, төкүнүк, бэл, моонньун омооно биллибэт: хап-хара көп баттахтаах, лыксыгыр төбөтө санныгар лаҕыччы олорбут. Бу суонун билиммэт курдук, Мария Михайловна муҥар араҕас солко халааттаах, онон эбии малбайан хаалар.
Дьоно итинник көрүҥнээх буоланнар, үһүөйэх бэйэлэрэ төгүрүк остуолу толору олорор курдуктар. Остуолга ас дэлэй буолла, онон өрүһү туораан, Чурапчы улаҕатыттаи кэлбит кыыс куорат аһын тутуспахтаата. Ол үрдүнэн дэлэгэй бэйэлээх Мария Михайловна өссө көрдөһөр:
– Баһаалыста, Дина, өссө тиий… Ити сардинка саҥа суорда… мин бэйэм астыыр торпуттан амсай, кыыспытын атаарбыт малааһыммыт быйаҥа… Чэйдэ кутуум.
– Биһиги дьоллоох ыал буоллубут, – диир Динаны таптыы симириччи көрөн, быар куустан олорор Афанасий Степанович. – Биир кыыһы атаардыбыт, иккис үчүгэйкээн, эйэҕэс кыыс эмиэ чуҥкуйан испит дьиэбитин киэргэттэ… Дьэ аҕаҥ, ааттаах агроном атаһым, Мишенька туһунан кэпсээ… Аҕынным сатана уолун – бэйэтэ да киирэ сылдьыбат… Пардон, өстүбэһи, үлэтин үгэнэ буоллаҕа… Чэ, кэчигирэтэ олор, Дина…
Өр олорон аһаатылар, сэһэргэстилэр. Афанасий Степанович Динаҕа таай, онон Мария Михайловна – саҥас. Оттон Динаны кинилэр субу аҕай врачка үөрэнэ Благовещенскай куоракка көппүт бэйэлэрин кыыстарын курдук саныах буоллулар. Бэл, университекка билэр учууталын кытта Мария Михайловна кэпсэтиэх буолбутун Дина көрдөһөн бопсуста. Итинтэн дьиэлээхтэр Динаны өссө сөбүлээтилэр быһыылаах.
Икки-үс хонук ааста. Дина куоракка бэйэтин курдук кыһалҕалаах элбэх доҕордоно-атастана оҕуста, учебник эккирэтиһиитэ, библиотеканы эрэспиэскэлээһин эҥин буолла. Бэл, Афанасий Степановичтаахха телефоннуур эдэр киһи көһүннэ (ол-бу расписание, экзамен эҥин уларыйыыларын туһунан).
Дина паркаҕа сырытта, дьиэлээхтэрин кытта биир киэһэ киинэлэстэ, куорат ортотун лаппа биллэ, бэл, маҕаһыыҥҥа килиэп ыла, көрдөһөн туран, баран кэллэ.
Өссө хас да хонук элэкис гынна. Сайыҥҥы куорат төһө да угуйдар, Дина учебник ааҕарыгар тиийдэ. Онон таайа аах биир күнү быһа сүүрэн, ханнык эрэ аатырар ырыаһыт концерыгар билиэт ыларга туруммуттарыгар, Дина үөрэххэ дьулуһар кытаанах майгытын ситэри бигэргэтээри, аккаастаан соһутта.
Киэһэ хойукка диэри суос-соҕотоҕун учебник ааҕа, көтүмэхтик конспектыы олордо. Онтон радионан сыыйыллаҕас музыканы ылан баран, дьиэни хомуйуон баҕаран кэллэ. Пылесос баарын аахайымына, сиэҕин ньыппарынан, күлэ-күлэ саҥаһын баартыгынан бэйэтин иккитэ эринээт, ол-бу малы өрө-аллара тутта, муостаны сууйан кылбатта. Ситэ астына, сылайа илигинэ, дьиэ хомулла оҕуста. Онтон аны дьонугар астаан, куукунаҕа эргичиҥнээтэ, тиһэҕэр, бадаҕа, маннааҕы кыыс врач үөрэҕэр барарыгар умнубут эбэтэр соруйан хаалларбыт сибэккилээх соломо сэлээппэтин булан, кэтэн, сиэркилэҕэ көрүнэн сэгэҥнээн эрдэҕинэ, дьоно кэллилэр, буолаары буолан – ыалдьыттаах. Дина куукунаҕа хорҕойдо, ыалдьыттары кытта аһаамаары гыммытын, Афанасий Степанович бэйэтэ кэлэн көрдөһөн, Дина тиһэҕэр, бэл, бүтүн биир бакаал шампанскайга тигистэ, кыбыста да, тэһийиминэ да олордо. Таайа икки ыалдьытын кытта туой политиканы хастылар, сэрии буоларын, буолбатын, ол-бу Де Голль эҥин туһунан ылахтастылар. Дина туран, түгэх хоско түннүккэ турар сибэккилэргэ уу кута сырытта, утуйуон баҕарбыт этэ, ыалдьыттарга кыһыйара – хайа муҥун барбаттар, түүн буолла. Эмискэ кинини ыҥырдылар.
– Дина, эн манна оҕо этэрбэһин көрбөтөҕүҥ дуо? – диэн сирэйэ кытарбыт, туохтан эрэ хараҕа кыайыылаахтык кылапачыйбыт Афанасий Степанович кыһаммыт-мүһэммит быһыынан ыйытта – Манна эргэ таҥас оҕо этэрбэһэ баара, хара… оокком ээппэһэ, – дии-дии күллэ-үөрдэ.
– Таһырдьа бырахпытым! – диэтэ Дина.
Ити кэмҥэ таайын оспут кэриэтэ хараҕа кэҥээн ылла, сирэйэ мэрбэс гынна. Ыалдьыттар бэйэ-бэйэлэрин көрсөн кэбистилэр, санныларын ыгдах гыннардылар. Устуулу кыычыгыратан, саҥаһа туран эрэрэ…
– Бар, киллэр, бул хайаатар да оҕом этэрбэһин. Көр эрэ! – диэн хоско олорор дьону барытын соһутан баргыйаат, Афанасий Степанович тыына хаайтарбыт курдук түөһүн харбанна, хаалтыһын сүөрэ тарта.
Дина саҥата суох умса көрөн турбахтаата. Хоско им-ньим буолла. Мария Михайловна аргыый аҕай:
– Афоня, тыый тоҕо… – диэн испитэ баара, эр киһи дьэбидийбит саҥата өрө күөрэйдэ:
– Суох, буллун. Дина, киллэр ол этэрбэһи… Булан аҕал…
Дина өчөһө, өһүргэнэ оҕуста, ааҥҥа ыстанна, икки мэндиэмэн кирилиэһин сүүрэн түстэ, онтон тохтоон, сүүһүн тымныы таас эркиҥҥэ тирээн туран, ытаан ылла. Бу туох атаҕастабылай? Тоҕо кинини дьон ортото таайа үүрдэ, туохтан кыыһырда? Оҕо этэрбэһэ диэн, сылтаҕа буолуо. Уонна ыалдьыттар баалларына…
Дина өйдүүр: дьиэни хомуйа сылдьан, ханнык эрэ эргэ оҕо этэрбэһин булбута, өссө бастаан үтүлүк дуу, тугуй дуу дии санаабыта. Ханна гынна этэй? Ээй, ваннай тимир оһоҕун иһигэр укпута, кэлин уматаары. Бэйэ эрэ, оттон Афанасий Степанович түүн ортото тоҕо ол этэрбэскэ наадыйда? Ити ыалдьыттарга врач буолан эрэр кыыһын таптыырын көрдөрөөрү, ол-бу иттэлэнэн эрдэҕэ. Өссө оҕотун бачыыҥкатын, үс саастааҕар кэппит ырбаахытын, бэл, сэлиэччигин эҥин көрдөрүө этэ! Уойан, байан, киэбирэн эрдэҕин! Кинилэргэ билигин туох суоҕуй! Былыргы баай даҕаны маннык олорботоҕо буолуо! Оттон кини тотон, ырҕайан, оҕо этэрбэһинэн баайсан, бу түүн ортото үүрэн таһаарда. Оо, аҕам баара буоллар! Кинини ити иһин бэйэтин самнары саҥаран биэриэ этэ. Суох, сарсын, бу түүн мантан көстөххө сатанар. Дина хараҕын уута кууран хаалла. Кинини төрүөҕүттэн ким даҕаны атаҕастыы илигэ. Таайыгар да атаҕастатар санаата суох. Оҕотун этэрбэһин булан, остуолга быраҕан бэриллиэ, бэйэтин үтүктэн, үөрэхтээҕимсийэн: «Пардон! Ыл ооккоҥ ээппэһин! Пардон, оттон мин сарсыарда көһөбүн!» – дэниллиэ.
Үөһэ саҥа иһилиннэ – ыалдьыттар таҕыстылар. Дина саһаары оҥостон баран, буруйа суоҕун санаан, абаккаран, өчөһөн, утары барда, бэл, ыалдьыттары кытта куолаһын чаҥкынатан, быраһаайдаста, быһа куукунаҕа ааста, оҕо этэрбэһин булла – аҥаардас этэ, бу баар…
Бу түүнү Дина хаһан да умнуо суоҕа!
Афанасий Степанович, бэйэтэ куукунаҕа киирэн, ытамньыйбыт Динаттан оҕо таҥас этэрбэһин ылан сүрэҕэр туттубута, кыыһы санныттан сымнаҕастык имэрийээт, эппитэ:
– Дина, миигин бырастыы гын. Буруйдаахпын эн иннигэр…
Олох атыны, тугу эрэ уһуктааҕы, тарбааһыннааҕы этээри чиччигинии турбут Дина таайын ити эйэҕэс тылын тулуйумуна, ботугур гыммыта:
– Эн миигин бырастыы гын…
Итинэн кинилэр быһаарсымына, ол эрээри эмиэ да иллэспит курдук, арахсыбыттара. Утуйаары сыттаҕына, Динаҕа саҥаһа били араҕас халаатынан былгыһыйан киирэн, өр олорон, уоскуппута, альбом көрбүттэрэ, хойукка диэри олус эйэлээхтик кэпсэппиттэрэ.
Соҕотоҕун хаалан баран, Дина өр утуйбатаҕа. Оо, саат, саат! Кини таайын былыргы баайдарга холообута, иһэ ырҕайбытыгар өстүйбүтэ, көһүөх буолта, аҕатынан сааммыта. Оттон ол? Отучча сыл үлэлээн, үһүс сылларын кини таайа, саҥаһа маннык табыллан олортор. Иккиэн үлэлииллэр, бэйэлэрин кыыстарыттан ураты элбэх аймахтарыгар көмөлөһөллөр. Афанасий Степанович үлэтин кэнниттэн – аҕыс чаастаах сылаалаах бухгалтер үлэтин кэнниттэн, кинигэ кэпсэтэн тылбаастыыр, түүннэри олорор, Мария Михайловна үөрэҕэ кыра, кыра хамнастаах үлэлээх. Бу туох баар тээбирин сатаан кичэнэн олоруу түмүгэр ылыллан испит. Кырдьык, астара үчүгэй. Афанасий Степанович ыарыһах ээ… Ханна эрэ кини этигэр Гитлер фашистарыгар немец банкира кутан биэрбит ыстаал буулдьата өссө да муна сылдьар. Сэриигэ Афанасий Степанович үстэ бааһырбыт… Манна Дина аҕатын санаан кэлэр – кини эмиэ саллаат этэ, Афанасий Степановичтыын бииргэ түспүт хаартыскалара баара – эдэрдэр, кустуу сылдьаллар. Онтон – сэрии. Иккиэн саллааттар, иккиэн түөрт сыл устата Днепртэн сэрии суостаах суолунан биирдэрэ – Белградка, Дина аҕата – Берлиҥҥэ тиийэн төннүбүттэрэ.
Кинилэр ээ – бу эйэлээх олоҕу аҕалсыбыт, хааннара тохтубут, эрдээх санаалаах, эрэйдээх сырыылаах урукку буойуттар. Волгоград дьоно…
Билигин кинилэр төһө сатанарынан үчүгэйдик олордуннар, кыһалҕаны билбэтиннэр, баҕар, истэрэ да ырҕайдын… Сүрүүн! Куһаҕан да тыл ээ – ырҕайан диэн! Үөхсүү кэриэтэ…
Сарсын Дина таайын иннигэр сүгүрүйүө, көрдөһүө, эбэтэр судургутук, аныгылыы быһаарсыа, бырастыы гыннарыа…
Дина өссө өр утуйбата… Оо, санаалар, санаалар!
Оттон оҕо этэрбэһэ? «Оокком ээппэһэ!».
Оччоҕо саҥа төрөөн, хаамаары үөрдүбүт кырачаан кыыһын биллэр-биллибэт аһыы сыттаах эргэ таҥас аҥаар этэрбэһин Афанасий Степанович сэриигэ барар күнүгэр хоонньугар уктубут. Сэриигэ Волгоград саамай ыарахан күннэригэр, бааһырдаҕына, уһук ыгылыйдаҕына бу «ооккотун ээппэһин» сыллаан ыллаҕына, санаата дьайҕарара, сүрэҕэ сылааһыран кэлэрэ үһү! Ол курдук оҕотун этэрбэһин сэрииттэн аҕалбыт, ол иһин кэриэстээн уурар, күндүтүк санаахтыыр эбит.
Ааспыт сэрии күтүр, көр, арыт бэйэтин итинник санатар…
1964 с.
Николай Габышев
Чолбон. – 2020. – № 5