(Биллиилээх топонимист М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ 80 сааһыгар)
Саха народнай суруйааччыта В.С. Яковлев-Далан «Дьылҕам миэнэ» роман-эссетин аан тылыгар бу курдук суруйбута: “Мин олорбут олоҕум общество тутула уларыйар кэмнэрин баттаста, тус бэйэбиттэн туох даҕаны тутулуга суох норуотум чулуу уонна олус интэриэһинэй дьонун – Г.П. Башарины, Н.Е. Мординовы — Амма Аччыгыйын, В.М. Новиковы — Күннүк Уурастыырабы, Семен П., Софрон П. Даниловтары, М.С.Иванову — Багдарыын Сүлбэни, Е.Е. Алексеевы уо.д.а., кинилэр охсуһууларын, дьулуурдарын кытта алтыста. Саха норуота үйэлэргэ үөскэппит интеллектуальнай баайын-дуолун кини бэйэтигэр төннөрөр туһугар ити дьон бэрт уһун сыллаах дьаныардаах туруулаһыыларын ортотугар олорон аастым, онтон туора туран хаалбатым диэххэ сөп”.
Автор бу романыгар хайдах репрессияҕа түбэһэн эдэр сааһыгар эрэйи-муҥу көрбүтүн, оччотооҕу былаас сыһыанын, хаайыы хараҥа олоҕун этинэн-хаанынан билбитин, онно сыһыа- ран төрөөбүт сахатын норуотун ыар дьылҕатын киһини долгутар, дууһатын аймыыр гына ойуулаан көрдөрбүтэ. Бу ромаҥҥа Миша Иванов аата элбэхтик ааттанар, быһата айымньы биир “геройа” буолан көстөр.
Бүгүн бу айымньыга кэпсэнэр дьоннорбут бары да кэриэтэ суохтар. Холобур, айымньы автора В. Яковлев-Далан, суруйааччылар Афанасий Федоров, Иван Федосеев уо.д.а.
Арай суос-соҕотох, таҥара көмөтүнэн, М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ биһиги дьолбутугар научнай үлэ, дойду общественнай-политическай олоҕун сүрүн үөһүгэр сылдьар, сырыттар ханнык.
“1952 сыл. Олунньу 19 күнэ. Үһүс лекция кэмигэр Иванов Мишаны директорскайга ыҥырбыттара. Миша онно мэлийбитэ, лекциятыгар төннүбэтэҕэ. Биһиги бастаан онно кы- һаллыбатахпыт, партиялаах, активист студены администрация онно-манна соруйара кэмнээх буолуо дуо? Лекциябыт бүтэн уопсайбытыгар тиийбиппит, арай хоспут иһэ букатын да ха- рахтаабатах дьоммутунан туолбут. Мишабытын хос ортотугар олоппоско олордубуттар уонна кинигэтин ньэҥньийэн аххан эрэллэр эбит. Биһигини эмиэ хоспутуттан таһаарбакка олор- дуталаан кэбистилэр. Ньэҥньиир оҥорор дьон тимири тимиргэ охсубут курдук кытаанах са- ҥалаах, дьиппиэн көрүҥнээхтэр, буолумуна даҕаны, советскай былаас өстөөҕүн тутан, олус улахан суолталаах үлэни толорон эрэр дьон. Бүттүлэр. Миша кинигэлэрин матараас хаатыгар хаалаатылар, тэбиэлээн чиҥэтэ симнилэр. Онуоха Миша кыыһыран:
- Мэнээк тэбиэлээмэҥ, итинтикэлэриҥ Маркс, Энгельс кинигэлэрэ ээ, — диэбитэ.
Тойонноро, биир ачыкылаах, хайдах эрэ киинэҕэ көстөр гестаповеһы санатар киһи:
- Это не горох, — диэн суостаахтык саҥарда. Уолбутун ортолоругар уктан тахсан бардылар.
Миша хаайыллыбытын кэннэ мөккүөрдээҕэр буолуох, студеннар икки ардыларынааҕы аһаҕастык кэпсэтии да уурайбыта. Кистээн- кистээн муннукка-ханныкка: «Ити туохха бу- руйдаан хаайдахтарай” диэн сибигинэһэбит…»
“Баһаарын дьыалатыгар” эриллии оччотооҕу саха ыччатыгар ити курдук саҕаламмыта. Со- тору саха чулуу ыччаттара студент В. Яковлев, эдэр талааннаах суруйааччы, издательство ре- дактора А. Федоров уо.д.а. түптүрдээх түрмэҕэ умса анньыллыбыттара.
Кинилэр: М. Иванов, В. Яковлев, А. Федоров, буруйдара суоҕа дакаастанан, түрмэ, колония ыар олохторун хаһан даҕаны умнубат гына эттэринэн-хааннарынан билэн, икки сыл олорон баран. 1954 сыллаахха саас көҥүлгэ тахсаллар.
Далан ону бу курдук суруйар: “Афоня биһикки маҥнайгы колония аанын аһан, 1954 сыллаахха ыам ыйын 26 күнүгэр киэһэ сэттэ чаас саҕана көҥүлгэ үктэннибит. ССРС Вер-ховнай суугун Уголовнай дьыалаҕа судебнай коллегиятын быһаарыыта 1954 сыл муус устар 24 күнүгэр үһүөммүтүн босхолуурга диэн тахсыбыт эбит. Ол быһаарыы ыйтан ордук айаннаан кэлбит…
Онтон Бриндакит бириискэтигэр сылдьар Иванов Мишаҕа өссө хойут, атырдьах ыйын 9 күнүгэр эрэ тиийэн босхоломмута. Көҥүлтэн ордук күндү бу орто аан Ийэ дойдуга туох баар буолуой!”
Саха Республикатын үтүөлээх учуутала, оҕолорго аналлаах хас да кинигэ автора, историк, публицист, топонимист-учуонай, бөдөҥ общественнай деятель М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ 1928 сыллаахха сэтинньи 8 күнүгэр Ньурба улууһун I Ньурба нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Удьуордара бары тимир уустара эбиттэр. Ол туһунан “Саха — сир түннүгэ, көмүс илии” диэн кинигэтигэр Саха сиригэр тимири уһаарыы, уһаныы туһунан сирдэр, дьоннор ааттарыгар сыһыаран сиһилии суруйбут.
Михаил Сипирдонович уоннааҕар төгүрүк тулаайах хаалан, убайа Сүөдэргэ иитиллибитэ. Кини Бүлүүтээҕи педучилищены, Дьокуускайдааҕы пединститут историяҕа салаатын бүтэрбитэ (хаайыыттан тахсан баран). Идэтинэн историк. Өлөөҥҥө хас да сыл учууталлаабыта, онтон Кэбээйи орто оскуолатыгар 1956 -1958 сс. Директорынан үлэлээбитэ. Ол кэмҥэ мин 6-7 кылаастарга үөрэммитим. Оччолорго кини төрөөбүт норуотугар Багдарыын Сүлбэ диэн аатынан биллэ илик, эдэр киһи этэ. Кини көбүс-көнө орто уҥуохтаах, кубаҕай хааннаах, баттаҕын «ежиктыы» кырыттарбыт, алтан кылдьыылаах ачыкы нөҥүө көрбүт сытыы уоттаах харахтаах, өрүү харатыҥы халлаан күөҕэ гимнастерканан сылдьар хатыҥыр, кэлбит-барбыт, сытыы-хотуу киһи этэ.
Саас эрдэ хараарар оскуола тиэргэнигэр учууталлары, үрдүкү кылаас уолаттарын кытта волейболлаан күөгүлдьүтэ, сөп-сөп сытыытык быһыталаан ылаттыыра харахпар бу баар. Сэттис кылааска сыл аҥара биһиэхэ историяны үөрэппитэ. Мэникпитинэн-тэникпитинэн биллибит, «ыарахан кылааһынан» оскуолаҕа аатырбыт сэттистэр кини уруогар тоҕо эрэ, «уутааҕар чуумпу, оттооҕор намыһах» буолан хааларбыт. Быһата, кини биһигини, история диэн дьикти үөрэҕинэн интириэһиргэтэн, умсугутан кэбиспитэ быһыылааҕа. Ол сэттис кылааһыттан РФ Генеральнай прокурорун солбуйааччыга тиийэ үүммүт В.Колмогоров, философскай наука кандидата, поэт П.Максимов, прозаик, поэт В.Левин, суруйааччы В.Иванов, РФ үтүөлээх суол тутааччыта Н.Кобяков, РФ үтүөлээх учуутала В.Зверева уо.д.а. дьоһун-мааны дьон үүнэн-үөскээн тахсыбыттар.
Учуутал буоларга ананан Үрүҥ Айыылартан айыллан төрүөххэ сөп. Ол да иһин учуутал буолуу эппиэтинэһэ сүдү улахан. Оннук учууталга дьоллоох оҕо түбэһэн үөрэнэр. Ол оҕо кэлин олоххо бэйэтин дьоҕурунан миэстэтин чэпчэкитик, эрэйэ суох булунар. Михали Спиридоновиһы мин оннук учууталлар ахсааннарыгар киллэрэбин. Дьиҥнээх учуутал олоҕун устата өрүү учуутал оруолун толорор. Кини хас биирдии суруйар ыстатыйаларыгар, кинигэлэригэр иитэр-үөрэтэр, ыйан-кэрдэн биэрэр учуутал куолаһа, сылаас тыына өрүүтүн сылдьыһар. М.С.Иванов анаан-минээн үөрэтэбин диэбэтэр даҕаны, син биир үөрэтэ сылдьар курдук. Хаһан баҕарар олох уустук.
М.С.Иванов – Багдарыын Сүлбэ 1958-1974 сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа айымньылаахтык үлэлээбитэ.
М.С. Иванов саха литературатыгар саҥа сырдык сүүрээни оҕо суруйааччытын быһыытынан киллэрбитэ. Оҕо саҥатыгар түөрт кинигэлээх: «Атах туппай» (1967, 1977 сс), «Оҕо саҥата» (1983с.), «Чугдаарар чуорааннар» (1993с.). Оттон репрессия хааннаах сылларыгар анаммыт үс документальнай уус-уран кинигэлээх. «Олох долгуна», «Нөрүөн нөргүй буолуохтун!», «Ааспат-арахпат сырҕан баас». Бу кинигэлэр бэйэлэрин кэмнэригэр норуот өр сылларга улу- гурбут өйүн-санаатын уһугуннарыыга ураты суолтаны ылбыттара. Бу кинигэлэр билигин да- ҕаны хас биирдии саха киһитин остуолун кинигэтинэн буолуохтаахтар. Ордук эдэр ыччакка!
М. Иванов саха аатырбыт снайпера А.А. Миронов туһунан “Хоту дойду хонноҕунан” диэн очерк кинигэтэ эдэр ыччаты патриотическай тыыҥҥа иитиигэ сүҥкэн суолталаах. Бу элбэх уус-уран кинигэлэрдээх киһи Суруйааччылар союзтарыгар чилиэнинэн киирэргэ дьулуспатаҕа. Ол эрээри, суруйааччыны айымньылара эрэ быһаараллар диэн баар.
Багдарыын Сүлбэ наука биир дьоһун салаатын — саха топонимикатын төрүттээччи бы- һыытынан, тыыннааҕар бэйэтигэр пааматынньык туруорунна. Ол туһунан саха тыллаах бука барыта билэ-көрө сылдьабыт, киэн туттабыт. Дьиҥ-чахчы дьоһуннаах, үйэлээх үлэни толордо. Кини топонимикаҕа барыта 13 кинигэни суруйда. “Мэҥэ ааттар” (1979), “Дойду сурахтаах, алаас ааттаах” (1982), “Сири-сиксигинэн” (1985), “Топонимика Якутии” (1985), “Ис иһигэр киирдэххэ” (1988), “Аал уоту оттунан” (1993), “Ыал — ийэтинэн” (1994), “Үс… Сэт- тэ… Тоҕус…” (1998), “Саха топонимиката. Устудьуоннарга көмө пособие (1998), “Улуустар ааттара” (2001), “Саха — сир түннүгэ, көмүс илии” (2002), “Топонимика Якутии” (2004). Бу күннэргэ “Сири-халлааны кытта анааран” диэн саҥа кинигэтэ таҕыста. Бу научнай кинигэлэр үксүлэрэ сахалыы тылынан суруллубуттара астык. Төрөөбүт төрүт ийэ тыл кыаҕа, күүһэ, ди- риҥэ, үрдүгэ муҥура суох диэн бэрт сөпкө этэллэр. Ону Багдарыын Сүлбэ кинигэлэрэ көр- дөрөллөр. Саха тыла наука тыла буолар толору кыахтааҕын дьиҥ-чахчы итэҕэйдибит. Бу өт- түнэн Багдарыын Сүлбэ наукаҕа саҥа суолу тэлээччинэн буолла.
Бүгүн Сахабыт сирин историятын топонимика көмөтүнэн билэр, үөрэтэр толору кыах- танныбыт. Мин санаабар, бу биһиэхэ, сахаларга, ордук чугас, өйдөнүмтүө быһыылаах.
- Михаил Спиридоновин, бутун олоххун анаабыт топонимикан туһунан сэһэргээ эрэ.
Саха топонимикатын үөрэтиинэн, чинчийиинэн дьарыктаммытым Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үлэлээбит сылларбытган саҕаламмыта. Оччолорго училищеҕа республика бары оройуоннарыттан кэлэн үөрэнэллэрэ. Кинилэри хас биирдиилэрин кытта сирэй көрсөн кэпсэтэр идэлээҕим. Саҥа сиргэ үөрэнэ кэлбит оҕолорго оччолорго да проблема элбэҕэ. Холобур, уопсайга, интернакка ылыы уонна оттон иитэн, үөрэтэн учуутал оҥортоон таһаарыахтаах киһиэхэ интеллектуальнай сайдыыларын барыллаан билии хайаан да наада этэ. Аан бастаан ыйытыым “хантан сылдьаҕыный” диэн буолара. Оччоҕо “Мэҥэ Төхтүрүттэн”, “Дьааҥы Табалааҕыттан”, “Кэбээйи Куокуйуттан” о.д.а. сирдэр аатгара быыстала суох ааттанан иһэллэрэ. Сирдэр ааттарынан интэриэһиргээһиним, умсутуйуум итинтэн ылата саҕаламмыта.
Онон Бүлүүгэ үлэлээбитим мин дьолум эбит. Саха топонимикатын үөрэтиинэн дьарыктам- мытым быһа холоон 50 сыл буолла. 500 тыһыынча кэриҥэ сир ааттаах, 50-ча тыһыынча дьон ааттаах, сир, дьон аатын 200-тэн тахса сыһыарыыларынан наардаабыт картотекалаахпын, сүүһүнэн заметкалары, ыстатыйалары хаһыаттарга, сурунаалларга бэчээттэттим. Сахалыы ха- һыаттарга аналлаах рубрикалардаахпын. Топонимика диэн дьоһун наукаҕа хас да наука салаа- та, түмсэр, алтыһар — география, тыл үөрэҕэ, история, этнография.
Мин төрүт үөрэхпинэн — историкпын. Онон сирдэр ааттарынан киирэн норуотум история- тын, олоҕун-дьаһаҕын, культуратын үөрэтэбин. Ол аата мин история, этнография өттүнэн ор- дук хото киирэбин. Өссө дириҥэтиэхпин юкагир, эбээн, эбэҥки, монгол тылларын билбэтим мэһэйдиир. Бу тыллары үчүгэйдик билэрим буоллар үлэм өссө далааһыннаах буолуох этэ. Элбэх үөрэнээччилэрдээхпинэн, көмөлөһөөччүлэрдээхпинэн киэн туттабын, үөрэбин. Бэйэм учуонай степеним суох. Онно, кырдьыга, дьулуһа да сатаабатаҕым. Түбүгэ, эрэйэ да бэрт. Топонимиканы үөрэтэн, чинчийэн В. Монастырев, Нь. Иванов наука кандидаттара буоллулар. Уолум Ньургун Михайлович 1997 сыллаахха “Монголизмы в топонимии Якутии” диэн тиэмэҕэ кандидатскайын көмүскээбитэ. Саха норуота үйэлэр тухары олорон кэлбит олоҕо огдолуйуута сэбиэскэй былаастан ылата саҕаламмыта. Холбоһуктааһынтан ылата төрөөбүт ийэ буор сирдэр ааттара иинэн-сүтэн умнуллан барбыттара. Билигин ону барытын чөлүгэр түһэриэх диэтэххэ ыарахан. Сир түннүктэрэ — кырдьаҕастарбыт да аҕыйаатылар. Ону ол диэбэккэ, нэһилиэктэринэн сирдэр ааттарын чөлүгэр түһэриэххэ наада. Онуоха кыраайы үөрэтээччилэр сүрүн күүс буолуохтаахтар. Холобур, Кэбээйи улууһун Куокуй нэһилиэгин олохтооҕо Г.В. Иванов диэнкиһи балтараа тыһыынча кэриҥэ сирдэр ааттарын сурукка-бичиккэ киллэрэн, кинигэ оҥоро сылдьар. Бары бүттүүн маннык туруннахпытына сирдэрбит ааттарын өрүһүйүөхпүтүн сөп. Бу барыта кыаллар суол.
- Кэлин сылларга оҕолорун сахалыы ааттыыр төрөппуттэр элбээтэр элбээн иһэллэр. Сахалыы аакка тардыһыы, баҕатыйыы биллэ күүһүрдэ. Маны эн хайдах сыаналыыгыный?
- Бу үчүгэй көстүү. Төрүт культураҕа хайыстыбыт. Биһиги түҥ былыргы культуралаах, бэйэбит туһунан итэҕэллээх Айыы оҕолоро буолабыт диэн өй-санаа күүһүрэр. Киһи ордук соҕуруу сырыттаҕына, биитэр тас омукка таҕыстаҕына, сахалыы аата суоҕуттан кыбыстар. Бэйэбит сирэйбит суох курдук көстөбүт. Сорохтор дьиктиргии сатаан баран, сэнээһин да баар буолар. Дьиикэй аҥардаах омук эбиккит дуу, тугуй, муҥ саатар бэйэҕит ааккыт суох дэһээччилэр. Истэр-билэр былаһын тухары биһиги хаан урууларбыт, тюрдар уратыларын көрдөрөр, туоһулуур ааттаахтар. Аат — үөрүйэхтээх. Сахалыы аат кэлин олуонатык иһиллибэт буолла, буолуох буолуохтааҕын курдук. Үөрэннибит. Ити үчүгэй. Уолаттарым үһүөн сахалыы ааттаахтар Ньургун, Айдаар, Эллэй. Сиэннэрим эмиэ бары сахалыы ааттаахтар. Биир сиэним аата — Айдын. Дьоно “Айыы киһитэ айдын-туттун” диэн ааттыыбыт диэбиттэрэ. Уйгу-быйаҥ олохтоох, бэйэтин чахчы кыанар киһи буоллун диэн. Эмиэ кэскиллээх бөҕө аат. Кинилэр биир кыыстара – Кэрэчээнэ. Минньигэс аат. Кыыс бэйэтэ чахчы кэрэ киһи. Иккис быраатым биир уолун Мураан диэбитэ. Мураан – ити оҕо хос эһэтин бииргэ төрөөбүт инитин аата. Мураан Улянскай 1938 сыллаахха норуот өстөөҕө, дьоппуон үспүйүөнэ аатыран ытыллыбыта. Оҕону Мураан диэн ааттааһын ол буруйа суох сор суолламмыт, хаан-уруу киһибитин кэриэстээһин буолар. Эн адьас кыраҕыттан ыла туох иһин олороргун, туох иһин охсуһуохтааххын билэн улаат, киһи буол диэн. Биир сиэним араспаанньата Багдарыын диэн буолла. Бу үөрүүлээх суол. Ити курдук, сахалыы аат-суол, араспаанньа үксээн иһиэ буоллаҕа. Сахалыы ааттаах, сахалыы тыллаах оҕо сахалыы тыыннаах, куттаах буола улаатар. 1998 сыллаахха “Аатта тал” диэн кинигэбин ааҕааччылар киэҥник сэҥээрэн тураллар. Оҕолорун ааттыылларыгар киэҥник туһанар буолуохтаахтар.
— Билиҥҥи эдэр ыччаты, студент аймаҕы хайдах сыаналыыгыный? Ыччаттар диэн кэскилбит буоллахтара.
— Биһиги кэммит буолуо дуо, билиҥҥи ыччат сайдыылаах, билиитэ-көрүүтэ, аан дойдуну анаарыыта киэҥ. Ким ханнык баҕарар дойдуга тиийдэҕинэ атын сайдыылаах омуктардыын тэбис-тэҥҥэ хаамсар, үлэлиир, үөрэнэр, алтыһар. Кэлин сылларга арҕаа дойдулар культуралара, олохторун-дьаһахтарын сиэрэ биирдэ халыс гына түстэ. Бары барыта аһары көҥүл барда, таҥас-сап, арыгы, табах, туттуу-хаптыы, сиэр-майгы, киһи киһиэхэ сыһыана… Бу кэрдиис кэм сотору ааһыаҕа. Саха өйдөөх омук. “Саха — сир түннүгэ” диэн дэлэҕэ ааттаныа дуо. “Мин – сахабын“ диэн өй-санаа эдэр ыччакка сыыйа киирэн эрэр. Бу үчүгэй өй-санаа биһигини омук быһыытынан өрүһүйүөҕэ.
- Эн олоххор саамай дьоллох тугэниҥ туох этэй?
- Кэбээйи орто оскуолатыгар директордыы сылдьаммын, 1957 сыллаахха Варвара Михайловна диэн Чурапчыттан төрүттээх кэрэ кыыһы, үтүө киһини көрсөммүн дьолбутун холбоон ыал буолбут ытык күнүм.
- Саамай улахан хоргутууҥ, хомойууҥ?
- “Башарин дьыалатыгар” эриллэн туох да буруйа суох эрээри хаайыыга олоруум. Ол эрээри олоххо буоларынан, хаһан баҕарар куһаҕан даҕаны үчүгэйдээх буолар эбит, икки сыл хаайыыга олороммун марксистскай-ленинскэй үөрэх диэн туохха да сыһыана суох аҥардас дойҕох буоларын эт өйбүнэн өйдөөбүтүм. Ол да иһин историк киһи топонимика диэн наука саҥа салаатын Саха сиригэр аан-бастаан төрүттээтэҕим дии.
- Олоххор сыалыҥ?
- Топонимикаҕа үлэлэрбин өссө кэҥэтэн, дириҥэтэн картотекаларбын байытан иһии. Ма- ныаха Правительство өттүттэн өйөбүл наада.
- Хайдах майгылаах дьону сөбүлүүгүнүй?
- Сэмэй, тулуурдаах, дьулуурдаах үчүгэй дьону сөбүлүүбүн.
- Иллэҥ кэмҥэр сөбүлүүр дьарыгыҥ?
- Иллэҥ кэм диэн суох киһитэбин.
- Сөбүлүүр суруйааччыҥ?
- Алампа.
- Сүгүрүйэр, холобур оҥостор киһилээххин дуо, кимий?
- Ньурбаҕа, Сүлэ нэһилиэгэр Уйбаан Өлөксүөйэп диэн олус мындыр, түҥ былыргыны сүрдээҕин билэр сээркээн сэһэнньит, ытык кырдьаҕас баар этэ. Уонна оттон учуонайдартан Гавриил Васильевич Ксенофонтов сүдү талааныгар сүгүрүйэбин.
- Ытыктабыллаах Михаил Спиридонович, “ Чолбон ” сурунаал аатыттан 80 сааскын томточчу туолбуккунан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит. Саха омук саргыта салалларын, кэскилэ кэхтибэтин, өрөгөйө өлбөөрбөтүн туһугар өссө даҕаны ай, улэлээ, олор.
ВАСИЛИЙ ИВАНОВ
«Чолбон» сурунаал 2008 сыл 11 № — рэ