Утуйбакка эрэйдэнэ сыттахха, эчи, түүн уһунун. Анна Семеновна эҥин араастаан бары сыта сатаата да, хата уута кэлиэх быһыыта биллибэт. Бүгүн күнү быһа аалбыт күнүскү санаалара, үтүрүһэ-үтүрүһэ, төбөтүгэр төттөрү эргийэн кэлэ тураллар, бу утуйар уутун көтүтэн сордууллар. Устунан аны түүн уһунуттан буолбакка, аанньа утуйбакка, сарсыарда сирэй-харах буолан турарыттан санаата оонньоон барда. Тыый, түөт буолан эрэр. Үс эрэ чаас утуйара хаалбыт. Оо дьэ, сарсын дьүһүн-бодо буолан сылдьыыһы.
Атын эбитэ буоллар, кини бу түүн кыыһын сарсыҥҥы сыбаайбатын тэрийэн олох атын санаалары саамылыы сытыахтаах этэ. Ону баара суох… Эдэр, акаары сылдьан сыыһа быһаарыыны ылыммытыттан бу бэйэтин буруйдана, эрэйдэнэ сыттаҕа. Ол кэмҥэ кини онтон атыннык быһаарынар кыахтааҕа дуо? Арааһа, суох ини.
Анналаах кэргэннии олохторун отуора алдьанан, бэйэ бэйэлэригэр сыһыаннара бүтэһиктээхтик тымныйбыт, сойбут кэмэ этэ. Уолчааннара Владик иккитин саҥа туолан тыллана сатыыра. Иринньэҕэ, ыалдьара бөҕө. Анна оҕотун кытта балыыһаттан орпоттор этэ. Онон үлэлиир да кыаҕа суоҕа, сотору-сотору оҕото ыалдьан олорон хаалар киһини ханнык тэрилтэ сөбүлүөй?
Дьиэ кэргэнин иитэр-аһатар аналлаах аҕалара буоллаҕына арыгылыыра, дьиэтигэр хоммото элбээн кыһалҕалары эбии үөскэтэрэ эрэ. Анна оннук муор-туор олохтоох сылдьан эмиэ ыарахан буолбутун билбитэ. Балыыһаҕа сүүрэн тиийбитэ, оҕотун түһэртэрэр болдьоҕун аһарбыт этэ. Эдьиийэ Маринаҕа тиийэн кэпсээбитин сэмэлии, мөҕө көрсүбүтэ. «Сарсын аһыыра суох кэриэтэ олорон, итинник кэргэҥҥэр эрэнэн, өссө төрөөрү гынаҕын дуо? Ыалга биэр, билигин оҕоҕо наадыйар дьон элбэх», – диэбитэ.
Анна санаан көрдөҕүнэ, кырдьык даҕаны, икки кыра оҕону улаатыннарар уустуктардаах буолуох курдуга. «Баҕар, Өндөрөйүм, иккис оҕону күүтэрбитин биллэҕинэ, өйүн-төйүн булаарай, түспэтийэн да бараарай», – диэн эмиэ быстах санааларга куустаран ылбыта.
Биирдэ өйдөөх кэлбит үтүө күнүгэр сөп түбэһиннэрэн сонунун кэпсээбитэ. Киһитэ үөрүөхтээҕэр буолуох, төттөрүтүн, быыппастан, күргүйдээн турбат дуо?! «Аккаары дьахтар, эмиэ үлэлээбэккэ мин моонньубар олороору оҥоһуннуҥ дуо? Эчикийэ, эн төрүү-төрүү сытыыһыгын дии, сорох буоллаҕына эһигини аһатаары икки хараҥаны холбоон сылдьыахтаах. Бэйэм көрүөм диир буоллаххына, оҕолон! Мин уопсайынан даҕаны эйигиттэн бараары сылдьабын. Атыны таптаатым, өйдөөтүҥ?» – диэн баран ааны хайа быраҕан тахсан барбыта.
Ол күн дьиэтигэр хоно кэлбэтэҕэ. Оо, онно Анна түүнү быһа ытаан-соҥоон да муҥнаммыта. Уолчаана эмиэ, дьоно адаарыспыттарын билбит курдук, эмискэ кыраадыстанан, хаппырыыстаан аанньа утуйбатаҕа. Анна бу түүн, эдьиийэ эппитин курдук, саҥа төрүөхтээх оҕотун үчүгэй ыалы булан биэрэргэ быһаарыммыта.
Эдьиийэ Марина, киэҥ сиринэн сылдьар, үлэлиир киһи, сотору боппуруоһу быһааран эрэрин туһунан иһитиннэрбитэ. Оҕо ылыан баҕалаах ыалы куораттан булбуттар. «Аанчык, санааҕын уларыппат инигин? Дьону сааратан саакка угаайаҕын. Кыыс буоллун, уол буоллун – оҕоҕун биэрэбит», – диэн Марина, балтын бүтэһиктээх санаатын истиэн баҕарбыттыы ыйыппыта.
Анна барыга бары ээл-дээл сыһыаннаһар, хайдах эрэ олохтон салҕан, сылайан хаалбыт курдуга. Оннук түүл-бит курдук сырыттаҕына, Өндөрөйө «арахсабын» диэн этинэн дьиэтиттэн тахсан барбыта. Кырдьык, атын дьахтардаммыт эбит этэ. Уопсай дьиэҕэ олорор киномеханик Тоняҕа иирбит сураҕа иґиллибитэ.Онтун кытта син оҕолонон-урууланан билигин да олорор ээ. Атын дэриэбинэҕэ көһөн эрэ биэрбиттэрэ. Кытаанах майгылаах, киириилээх-тахсыылаах, сытыы-хотуу дьахтар түбэһэн син өйүн-төйүн буллардаҕа.
Анна улуус киинигэр болдьоҕор этэҥҥэ оҕоломмута. Кыыс оҕо төрөөбүтэ. Оҕотун хараҕын кырыытынан эрэ көрбүтэ, эмтэрэ да аҕалбатахтара. Аҕыйах хонугунан кэпсэтии быһыытынан куоракка илдьэ барбыттара. Анна сүрэҕэ сытыытык «аһыс» гынан ылара, ыанньыйбыт эмиийдэрэ ыарыылаахтык тэһитэ кэйиэлииллэрэ.Марина балыыһаттан ыла кэлэригэр балтын саппаҕырбыт сирэйин-хараҕын көрөн бэйэтин буруйдана да санаабыта быһыылааҕа. «Аанчык, олус санаарҕаама дуу. Төбөҕүн өрө көтөх. Этэргэ дылы, өссө да эдэргин. Биир оҕолоох олорон хаалыаҥ суоҕа. Үчүгэй киһи түбэстэҕинэ, ыал буолуоҥ, өссө да кыргыттары төрөтүөҥ. Уолуҥ ахтан иэдэйдэ. Детсадка миэстэ буллум. Уоскуй, үлэлээн көр. Хайдах эмит олорон көрүөхпүт», – диэн уоскутар тыллары үрүт-үөһэ саҥарбыта.
Анна ити курдук оҕотун куорат ыалыгар биэрэн, бириэмэ барытын эмтиир дииллэринии, күннээҕи, сибилигин баар олоҕун сүүрээнигэр киирэн күнү-дьылы сырсыһан, түбүгүрэн барбыта. Үлэтигэр тахсан аралдьыйан, син кыаҕын иһинэн олоҕун оҥостон барбыта. Тугу булбутун-талбытын барытын соҕотох оҕотугар анаан, кини эрэ кыһалҕаны билбэккэ, атыттартан хаалсыбакка улааттар диэн баҕалаах тохтообокко түбүгүрбүтэ.
Владик хата син этэҥҥэ оскуоланы бүтэрбитэ. Ийэтиниин син өйдөһөр курдуга. Анна онтон иһигэр сэмээр үөрэрэ эрэ. Атын ыал оҕолоро араас кыһалҕаланалларын, дьоннорун кытта сыһыаннарыгар эмиэ уустуктар үөскүүллэрин истэ-билэ сылдьара. Ол тухары аҕата Өндөрөй оҕолоохпун диэн билсибэтэҕэ. Арай оскуолатын бүтэрбит сураҕын истэн буолуо, биирдэ көрсөөрү кэлэн барбытын уола дьиэтигэр киллэрбэтэх этэ. Хомойбута, хоргуппута оччо быһыылаах.
Анна тус олоҕун оҥостор туһунан тоҕо эрэ санаабат, өйүгэр оҥорон да көрбөт этэ. Улааппыт уола атын эр киһини киллэрэрин утарыаҕын сүрэҕинэн сэрэйэрэ. Владик аармыйаттан этэҥҥэ сулууспалаан кэлэн куоракка сибээс техникумугар киирэн үөрэнэ сылдьан кэргэннэммитэ. Анна дьэ аны уолун олоҕун оҥорор, дьон тэҥинэн сыбаайбалыыр түбүгэр түспүтэ. Хата Владик куоракка бэйэтэ дьиэлээх-уоттаах, библиотекарь идэлээх кыыһы кэргэн ылбыт этэ. Ийэлээх, аҕалаах, элбэх халыҥ аймахтардаах кийиит кыыс Анна Семеновнаҕа ыал буолуохтарыттан аҕыйахтык тахса сырытта. Иитиллибит, улааппыт эйгэтэ атына бэрт, тыаҕа тэһийбэт. Билигин оҕолонон ончу да быкпаттар. Анна Семеновна сиэнэ уолчаан улаатарын хаартысканан эрэ ситэн көрөр. Владик өр буола-буола дойдутугар тахса сырыттаҕына оҕотун илдьэ кэлэр.
Дьэ онон Анна Семеновна кырдьар, кыаммат сааһыгар бэйэтин кытта тэҥҥэ эргэрбит дьиэтигэр «бур-бур» буруо таһааран соҕотоҕун олордоҕо бу. Аҕыйах сыллаахха диэри эдьиийэ Марина олорсон иһэн, эмискэ ыалдьан өлөн хаалаахтаабыта. Ыал буолбакка, оҕо-уруу төрөппөккө, этэргэ дылы, кыыһынан кырдьан бараахтаата. Анна Семеновна күн сириттэн суох буоллаҕына, эдьиийэ барахсан аатын ааттатыах, ахтыах-саныах да киһи суохха дылы.
Билигин санаан көрдөххө, акаарытык да быһыыламмыттар кинилэр, эдьиийдии-балыстыылар. Оттон кини оҕотун Марина саатар бэйэтэ ылан оҕо гыныан сөп эбит дии. Күн сиригэр кэлэн бараары оҕо минньигэс сытын ылан, сылаанньыйан, сүрэҕин сымнатан барбатаҕыан…Олоххо атын көрүүлээх киһи этэ Марина… Мэлдьи кими эрэ тохтообокко салайара, дьаһайара, үлэтинэн сөп буолан күнү-дьылы барыыра. Ыйааҕа оннук эбит…
Алта чаас буолбут. Анна Семеновна сарсыарда буолан истэҕин аайы утуйбатаҕа биллэн төбөтө улам ыараан барда. Ол эрээри утуйар санаата билигин да суох, бүүс-бүтүннүү ис иһиттэн өрүкүнэйэ сытар.
Ааспыт субуотаҕа Пашаҕа таарыйбатах буоллун, маннык муҥнана сытыа суох этэ… Паша даҕаны саҥарбакка да хаалыаҕын. Оо, дьахталлар, дьахталлар, арыт хайдахпыт эрэ ээ… Дьэ тугу туһанаары кини эдьиийэ Мариналыын буолан сүбэлэһэн, сүүрбэттэн тахса сыл анараа өттүгэр ыалга биэрбит кыыстара сыбаайбалаан эрэрин иһитиннэрдэ? Кини, Анна Семеновна, бу орто дойдуга кэлэн ааһаары кыталык кыыс оҕону төрөтөн баран, кыһалҕаҕа киирэн мүлчү туппут кыһыыта-абата маннык сытыытык, ыарыылаахтык киириэн билбэтэҕэ, таайбатаҕа буолуо эрээри…
– Аанчык, кыыһыҥ ыал буолан эрэр эбит. Оҕонньорум ырааҕынан аймахтара ылбыттара дии. Ыҥырыы ыыппыттар ээ. Көр, ол хаартыскалара сервант үрдүгэр баар. Кыыһыҥ оруобуна эйиэхэ дылы чоҕулуччу көрөр эбит. Өндөрөй уоһа баарга дылы, – диэн Паша, туох да кыһалҕата суох дьиэтин харбыы-харбыы кэпсээбитэ.
– Кыыһым даа?! Ыал буолан эрэр? Т-тугу, т-тугу этэҕиний? – Анна Семеновна мэктиэтигэр кэлэҕэйдээн ылбыта.
– Эчикийэ соһуйдаххын. Оттон кыыстаах этиҥ буолбат дуо? Сүүрбэ сыл ааспыт, эргэ барар кэмэ кэлбит.
– Ханна сыбаайбалыыллар диигин?
– Куоракка, аныгы бээтинсэҕэ. Мин онно баран испэтим чуолкай. Дьоммут билиҥҥэ диэри олус махтанар сурахтара иһиллэр. Ол иһин анаан-минээн ыыппыттар.
– Көрүүм эрэ, саатар ол хаартыскаҕын, – Анна Семеновна долгуйан хайдах эрэ атаҕар уйуттуо суох курдуга.
Салҕалас буолбут илиитинэн хаартысканы сулбу таһыйан ылбыта. Аныгылыы оҥоһуулаах, олус тупсаҕай көстүүлээх ыҥырыы. Тоҕус ый тухары сүрэҕин анныгар илдьэ сылдьыбыт оҕотун, иэйэхситин кэрэ бэлэҕин – кыысчаанын, Күннэй диэн ааттаабыт эбиттэр. Кырдьык даҕаны, оҕото суох кураанахсыйбыт дьиэҕэ кини оҕото күн тэҥэ буолан киирдэҕэ, ийэ, аҕа буолбут дьонун олохторун сырдыгынан сыдьаайдаҕа. Ыал олоҕун дьолун толору түстээтэҕэ, арахсыбат аналлаан ситэрэн-хоторон биэрдэҕэ. «Оҕом дьон дьолугар төрөөбүт эбит…» Анна Семеновна хараҕын уута бычалыйан тахсыбытын Паша эрэ көрбөтүн диэн куоптатын сиэҕинэн туора-маары соттумахтаабыта.
– Майгынныыр ахан дии, эһигини көрөн төрөөбүт оҕо. Быраас буолан эрэр үһү, күтүөт инженер үөрэҕин бүтэрбит, – Паша тохтоло суох кэпсиирэ.
– Майгыннаамына, хааннаах ханна барыай? Бэйи эрэ, эһиги бу сыбаайбаҕа бараҕыт дуу? – Анна Семеновна төһө кыалларынан холкутук саҥара сатаабыта.
– Хантан барыахпытый. Ыҥырбыттара да үчүгэй. Этэбин дии, оҕоломмуттарыгар биһиэхэ махтаналлар, – Паша солуурун туппутунан таһырдьа тахсыбыта.
«Балаҕан ыйын 14 күнэ. Бээтинсэ. Регистрация Дьокуускай к. эр-ойох буолуу дыбарыаһыгар, 12 чааска» диэн кэннигэр суруллубутун булан ылан Анна Семеновна олус үөрбүтэ. «Мин онно киирэр эбиппин, оҕобун саатар ыраахтан көрөн ааһыам буоллаҕа», – диэн түргэн-түргэнник санаабыта уонна онтуттан хайдах эрэ сэргэхсийэн, дьиэтигэр сүүрэр-хаамар икки ардынан кэлбитэ. Кимиэхэ да кэпсээбэт курдук быһаарыммыта. Паша соло буллаҕына кэпсээн оҥостуо ээ. Кылаабынайа, кини онно барбытын ким да билиэ суохтаах.
Нэдиэлэтин күүтэн-күүтэн дьэ бүтэрэн, бу куоракка айаннаары сыттаҕа… Анна Семеновна сарсыарда буолбутуттан хайдах эрэ уоскуйбукка дылы буолан, ойон туран суунан-тараанан, туран эрэ чэйин ыймахтыы охсон, аанын хатаан, массыынаны таһырдьа күүтэргэ сананна. Ыала Сөдүөрэ обургу баччаҕа диэри дэлэҕэ утуйа сытыа дуо? Хайы-сах туран күүлэтин боруогар табахтаан унаарыта олорор. Ынаҕын ыы баран иһэр быһыылаах. Аттыгар биэдэрэтэ олорор.
– Хайа, Аана, бачча эрдэ ханна «күрээтиҥ»? – дии-дии, күлэн саһыгыратта.
– Куораттаатым, наада баар буолла, – «күрээтиҥ» диэн оруобуна эппититтэн сонньуйа санаата.
– Эчи хаарыаны, сүөһүтэ-аһа суох, куоракка оҕолоох эмээхсин күүлэйдээн эрдэҕиҥ. Кэһиигин аҕалаар. Ээ, кырдьык, хотуй, хаппыыста тууһуур улахан баахта көрөөр эрэ. Вокзал иһигэр баар кыра хаһаайыстыбаннай маҕаһыыҥҥа киирбит диэбиттэрэ. Харчытын биэрэбин дуо? – Сөдүөрэ сүгүн олоруо да, аны үлэһэн барбыта.
– Ыксыыбын-ыксыыбын, сэгэр. Ону хаһан соһобун? Баҕар, ханна да сылдьыбакка, бу киэһэ төннүөм. Чэ, массыынам бу иһэр. Хата дьиэбин көрө сылдьаар, – дии-дии, тиийэн кэлбит массыынатыгар олорбута.
Куоракка тиийээт, уолун аахха таарыйыан тоҕо эрэ баҕарбакка, уон икки чаас чугаһыгар диэри Ленин проспегар баар маҕаһыыннарга киирэ-тахса сылдьыбыта. Кини дыбарыаска эрдэ тиийэн, кимиэхэ да мэһэйдээбэккэ, ким да болҕомтотугар киирбэккэ кытыыттан көрөр-истэр миэстэ булунар былааннаах.
Саҥа үлэҕэ киирбит дыбарыас үчүгэйэ да дьикти. Киһи эрэ сүргэтэ көтөҕүллүөх, дьэндэйэн, дьэргэйэн. Дьон да элбэх, киирии-тахсыы үгүс эбит. Пааралар болдьоммут чаастарыгар регистрацияҕа уочарат быһыытынан кэлэн иһэр буоланнар, биир кэм кэлии-барыы, аалыҥнаһыы тохтообот. Хата кини кимиэхэ кэлбитэ, кимнээх ыалдьыттара буолара өйдөнүө суох. Оруобуна киирэр-тахсар сирдэрин аттыгар сынньанар кириэһилэ баарыгар икки-үс киһи олорор, эмиэ дьону күүтэллэр быһыылаах. Анна Семеновна онно олорунан кэбистэ. Саһардыы уоскуйан, баттаҕын көннөрүнүөх, таҥаһын-сабын бэрээдэктэниэх буолан истэҕинэ, күлбүт-үөрбүт, өрүкүнэйбит дьон бөлөҕө Дыбарыас аанын толорон кэбистэ. Араспаанньаларын ааттаан ыҥырбыттарыттан сылыктаатахха, кинилэр дии!
Бу иһэр дии кини кыысчаана, айылҕа бэлэхтээбит кэрэтэ… Бүүс-бүтүннүү туус маҥаҥҥа сууламмыт, сиртэн-буортан тэйбит курдук ыраас, сырдык кийиит кыыс Күннэй кэргэн тахсар уолун илиититтэн күүскэ тутуһан киирэн иһэрэ. Уоһун толлоччу туттубута, барытын сыныйан-чинчийэн, эргим-ургум көрөрө атаах, хаппырыыс да соҕус көрүҥү биэрэр эбит. Оннук да буолбута. Ыҥыралларыгаар кэтэһэн турбахтыы түһэллэригэр Күннэй сүгүн буолбакка аҕатын, кэргэнин дьаһайталыы турбута. «Па-пуо-уо, эн шампанскайга атын үрүүмкэлэри бэлэмнээбиккин буолбат дуо?!», «Саша-аа, бириэмэбит ааспыт быһылаах, тоҕо ыҥырбаттарый?» – диэн аҕала сатыы-сатыы араастаан хаппырыыстыы турдаҕына, саалаттан мааны бэйэлээх, сып-сырдык көстүүмнээх дьахтар тахсан кэлбитэ. Тахсаат, уоллаах кыыска чугаґаан, таҥастарын-саптарын көннөрбөхтөөбүтэ уонна Күннэйгэ сыста түһэн «Доченька, билигин эһиги киирэҕит», – дии-дии, кыыһын иэдэһиттэн сыллаамахтаан ылбыта. «Паапа ханнаный? Оҕотун алтаарга илдьибэт дуо?» – диэн Күннэй аны аҕатын сүтэрэн атаахтаан турбута. Аҕалара кыыһын таһыгар баар буола охсон эмиэ сырылаччы сыллаабыта, тугу эрэ эппитэ-тыыммыта.
Анна Семеновна итини барытын көрө олорон тыына-быара ыгыллан, хараҕа хараҥарталаан ылбыта. Кэлбитин кэмсинэ да санаабыта. Регистрациялыыр саалаҕа киирбиттэрин кэнниттэн куотарга сананан олобута. Мендельсон вальса ньиргийбитэ, эдэрдэр дьонноругар арыаллатан саала диэки хаамсыбыттара. Анна Семеновна сонно тута ойон туран: «Оҕом сыыһа, дьоллоох да дьоллоох дьахтар буол», – диэн бэйэтигэр эрэ иһиллэр курдук саҥа таһааран ботугураамахтаан ылбыта уонна таһырдьаны былдьаспыта.
Күһүҥҥү курас тыал сирэйин быһыта охсоро, сүрэҕэ эмиэ сытыытык нүөлүйбэхтээн ылара. Оо, дьылҕа барахсан, эҥин араастаан эргитэн, өрө-таҥнары тутан… Күннэй хаана даҕаны тардан кини диэки бэрт кыратык көрөн да ылбата. Ол эрээри киниэхэ, барыларыгар даҕаны билигин кэлэн оннуга ордук буолбаат? Кини, саҥа төрөөт, атын ыал дьиэтигэр биһик ырыатын ыллаппыт быыкайкаан киһичээн, эбэтэр олохторун киниэхэ анаабыт кэргэнниилэр туох буруйдара кэлиэй?!
Анна Семеновна атахтара аҕалбытынан уолун аах дьиэлэригэр тиийэн кэлбитэ. Бу дьиэҕэ бааллар дьэ кини бэйэтин дьоно – сыралаһан улаатыннарбыт, үөрэхтээбит, ыал оҥорбут уола, тымныытык да сыһыаннастар, кыыһы солбуйбатар, кийиитэ Женя, хайа уонна сиэнчээнэ, Сэмэнчигэ. Аҕалбыт кэһиитин куораты биир гына илдьэ сылдьан быста сыста. Владик бүгүн сибиэһэй сүөгэй сиэн үөрүө-көтүө буоллаҕа.
Ааны собунуоктаабытыгар кийиитэ Женя аста. Дорообо да биэрбэккэ:
– Оо, оруобуна Владик суох ээ. Кустуу барда, өйүүн биирдэ кэлэр, Сэмэнчиги дьоммор илдьибитим, – дии тоһуйда.
– Ээ оҕом барахсан…Эһиэхэ кус амсатаары бачча тыалга, ардахха бараахтаатаҕа, – диэн Анна Семеновна бэйэтин кытта бэйэтэ кэпсэтэ-кэпсэтэ, аан хоско атаҕын таҥаһын устан бодьуустаста. Ол кэмҥэ кийиитэ түгэх хоһун аанын «лип» саптар тыаһа иһилиннэ.
Анна Семеновна хайыай, баарыҥҥыттан аһаабакка аччыктаабыта, тыалга, самыырга түбэһэн тоҥмута да бэрт, куукунаҕа ааһан, тугу эмит булан үссэнэргэ сананна. Куукунаҕа киирбитэ, остуолга кураанах кэриэтэ чаанньык олорор. Түгэҕэр уулааҕа хайыы-үйэ сойон хаалбыт. Аны уу сүүрдэн оргутуон иһин, газ оһохторун сатаан холбообот.
Анна Семеновна саатар сылаас чэй куттан иһэр кыаҕа суоҕуттан олус кыһыйа-абара санаата. Ол иһин этэн эрдэхтэрэ, кыыс оҕо уота сылаас диэн. Уола, аналын толорон, бултуу-алтыы бардаҕа, иһирдьэнэн-таһырдьанан сырыттаҕа. «Кийииппэр, оо, ама итинник туора киһи буолуом дуо? Кыыһа суох киһи кыыһым курдук саныам этэ буоллаҕа», – диэн саныы-саныы, Анна Семеновна кураанах чааскытын одуулуу соҥуоран олордо…
Галина Нельбисова
Чолбон. – 2015. – № 11