Саха норуодунай суруйааччыта, П.А. Ойуунускай аатынан СӨ судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, Россия Суруйааччыларын сойууһун Үрдүкү сүбэтин чилиэнэ, Бүтүн Кытайдааҕы Лао-Цзы наукалыы уопсастыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, СӨ Духуобунаска академиятын вице-президенэ Николай Алексеевич Лугинов быйыл атырдьах ыйын 14 күнүгэр 75 сааһын туолла. Кини «Таас Тумус» сэһэнинэн «Алжир на перекрестке культур» норуоттар икки ардыларынааҕы бириэмийэ лауреата буолан саха литературатын аан дойдуга бастакынан дорҕоонноохтук ааттаппыта. Кэлин «Чыҥыс-Хаан ыйааҕынан» трилогията уонунан омук тылыгар тылбаастанан, кинилэр бөлүһүөктэрин, политиктарын, генералларын харахтарын далыгар киирэн, бу сүдү киһи суолтатын аныгы кэмҥэ саҥалыы ырыҥалыырга, судаарыстыба уонна көҥүл, сокуон уонна кырдьык, үгэс уонна киһи туһунан улаҕалаах анаарыылары оҥорорго олук уурда. Бүгүн биһиги сурунаалбытыгар Николай Алексеевич саха литературатын, искусствотын уонна олоҥхо туһунан кичэмэ санааларын үллэстэр.
«КИҺИ УЧУУТАЛА ЭЛБЭХ БУОЛАР»
– Николай Алексеевич, быйыл дойдубут үрдүнэн Учуутал уонна уһуйааччы сыла биллэриллэн турар. Эн бэйэҥ уһуйааччы учууталларгынан кимнээҕи ааттыаҥ этэй?
– Элбэх бөҕө буоллаҕа дии. Киһи киһиттэн олоххо атаҕын угуоҕуттан үөрэнэр. Ол иһин да этэллэр, икки атахтаах икки атахтааҕы тайахтанан киһи буолар диэн. Киһи бэйэтиттэн аҕа, элбэх билиилээх-көрүүлээх, быдан бэлэмнээх дьонтон үөрэнэр. Учуутал биир-икки буолбат. Олох хас биирдии олугун аайы көрсүбүт дьонуҥ эйигин толкуйдатар, хараххын арыйар буоллахтарына, ол аата эйигин туохха эмэ үөрэтэллэр. Аны онтуҥ эмиэ киһититтэн тутулуктаах – үөрэҕи ылынар киһи үөрэнэр, сайдар киһи сайдар. Оттон «бэйэм билэбин» диир киһиҥ төһөлөөх даҕаны муударай учууталларынан үөрэттэрэ сатаабытыҥ иһин төрүт өй-санаа сыстыбакка син биир тэйэн хаалар. Онон саамай сүрүнэ – киһи тус бэйэтэ эрэ уустугу иҥэн-тоҥон өйдөөтөҕүнэ, кыһалыннаҕына эрэ үөрэнэр.
Мин бэйэм олоҕум кэрдиис кэмнэрин ахсын элбэх кэрэхсэбиллээх дьону көрсүбүтүм. Оскуолаҕа да буоллун, кэнники университекка эмиэ. Суруйааччы эйгэтигэр киирэн баран убайдарбыттан эмиэ элбэххэ үөрэммитим. Миигин норуоппут улахан дьоно сөбүлүү көрөн, айымньыбын ааҕан, бэйэлэригэр чугаһатан, анаан болҕомто ууран, иитэн-үөрэтэн, такайан таһаарбыт киһилэрэ эбиппин аны санаатахха.
Биир түгэни кэпсиэм этэ. Биһиэхэ биир эдэр учуутал кэллэ. Үһүс-төрдүс кылааска. Мин олох сөбүлээбэт уруогум – ырыа уруога. Ол гынан баран бу саҥа учуутал ырыаны эрэ буолбакка, музыка уонна композитордар уустук дьылҕаларын туһунан олус кэрэхсэбиллээхтик кэпсээн саҕалаата. Холобура, Бетховен «Сурок» диэн ырыатын үөрэппитэ уонна бу улуу композитор кырдьар сааһыгар үтүөх-батаах сылдьыбытын туһунан олус долгутуулаахтык кэпсээбитэ миэхэ үйэм тухары куппар түһэн, ону кэлин өрүү үчүгэйдик махтана саныыбын.
Аны киһи хайдах буоларыгар, киһи олоххо хайдах салгыы сайдыахтааҕар үөрэтэр, киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник сабыдыаллыыр учууталлар баар буолаллар. Холобур, университекка математика аналиһа диэн предмети Василий Васильевич Алексеев үөрэппитэ. Кини теоремалар дакаастабылларын быыһыгар аныгы интэлигиэн киһи хайдах буолуохтааҕын кыбытан кэпсээн кэбиһэрэ. Үөрэхтээх киһи театрга булгу сылдьыахтаах, операны-балеты көрүөхтээх диэн үөрэтэрэ. Кини сабыдыалынан биһиги, тыа оҕолоро, онно эрдэттэн сыстыбыппыт кэлиҥҥи олохпутугар элбэҕи биэрбитэ. Оччолорго операны, балеты соччо өйдөөбөтөрбүн да, син биир туох эмэ өйбөр хааллаҕа. Онон мин дьиҥнээх искусствоҕа сыстыбыт кэмим – устудьуон эрдэҕинээҕи сылларым эбит.
«ОЙУУНУСКАЙГА МУҤУРА СУОХ МАХТАНАБЫТ»
– Быйыл үбүлүөйдээх сылыҥ, ол быһыытынан биһиги эйигин кытта туох туһунан кэпсэтэбит диэн толкуйдаан баран, классик суруйааччыларбыт туһунан санааҕын этэриҥ суолтата улахан буолсу диэн, салгыы кэпсэтиибитин онно туһаайабыт. Ойуунускайтан саҕалыах. Быйыл Платон Алексеевич төрөөбүтэ 130 сыла. Кинини феномен быһыытынан көрдөххө, киниэхэ ханнык сыанабылы биэриэххэ сөбүй?
– Ойуунускайга Сыанабыл, киниэхэ махталбыт, биллэн турар, муҥура суох үрдүк буоллаҕа дии. Саха литературата классикаттан саҕаламмыт литература буолар. Онон саха суруйааччыта буолар наһаа ыарахан. Хара ааныттан классика айымньыларынан саҕаламмыт литература аҕыйах. Ханнык баҕарар суруйааччы «ученическай» диэн үөрэнэр кэмнээх буолар. Ол эрээри биһиги дьоммут аан бастакы айымньыларыттан уһулуччу дириҥ хорутуулаах, норуот кутун-сүрүн өтө этэр айымньылары суруйан саҕалаабыттара. Бу маны өйдүүр улахан суолталаах. Россияҕа биһиги элбэх омук ортотугар олоробут, олор бары кэриэтэ өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн суруктаммыт-бичиктэммит, литератураламмыт омуктар. Ол күөннэригэр көрдөххө, саха литературатын курдук бастакыттан уһулуччулаах бөдөҥ суруйааччыларынан тута үөскээбит литература суох диэн быһа этиэххэ сөп. Киһи олус сөҕөр-махтайар суола уонна биһиги, сахалар, ити улахан табыллыыбыт буоларын өйдүөх, сыаналыах тустаахпыт.
Ойуунускай кэнники сайдан барыахтаах улахан хайысхаларбытын барытын өтө көрөн, онуоха сөптөөх суоллары торумнаан кэбиспит, онон кэнники ону-маны саҥаны көрдөөн булумахтанар, мунар-тэнэр диэн биһиэхэ суоҕа. Аан бастакыттан литература хайдах сайдыахтааҕын Ойуунускайбыт оҥорон кэбиспит. Кини айымньылара миэхэ олус күндүлэр. Мин төрүөм быдан иннинэ олоҕум сүрүн соруктара эрдэттэн бэлэмнэммиккэ дылы. Кини өтө көрөн суруйан кэбиспит «Соломуон Муударай», «Александр Македуонускай» айымньылара – мин инники суолум торума эбит диэн өйдүүбүн.
Биһиги литературабыт саамай чулуу айымньылара бары норуот номоҕор тирэнэн тахсыбыттар. Ойуунускай «Улуу Кудаҥсата», аны «Дойду оҕото Дорогуунап Ньукулай»! Норуот номоҕо наһаа элбэх көрүҥнээх. Онтон сүһэн ылан Ойуунускай ити оҥорон кэбиспитэ хайдах курдук бриллиант буолла. Ол биһиги барҕа баайбыт, биһиги улахан дьолбут.
– Ойуунускай айар үлэтигэр «Кыһыл Ойуун» айымньыта уһулуччу миэстэни ылар. Биһиги учууталбыт Баһылай Никиитис биирдэ ыһыах кэмигэр Авксентий Мординовтан ыйыппыт: «Ити «Кыһыл Ойуун» идеята туох эбитэ буолла?». Ону Авксентий Егорович толкуйдуу түһэн баран: «Ии, ону баҕайы бэйэтэ да билбэт ини», – диэн бэрт эйэҕэстик сонньуйан кэбиспитэ үһү…
– «Баҕайы» диэнэ наһаа үчүгэй дии. Тоҕо диэтэххэ, итини иҥэн-тоҥон быһааран «тылбаастаатахха» маннык тахсар: улахан суруйааччы айымньы уһулуччулаах түгэннэрин этитиинэн суруйар, этитиини арыт кини бэйэтэ да ситэри өйдөөбөт буолуон сөп. Туох эрэ биллибэт модун күүс киниэхэ этигэр-хааныгар иҥэн киирэн, өйүн-санаатын үмүрү тардан, ону кини өтө этэн кэбиһэр. Кини бэйэтэ буолбатах, туох эрэ «этэрин», «бэлэми» суруйар курдук тахсар. Уонна, биллэн турар, аан бастаан тугу суруйбутун бэйэтэ да өйдөөбөт. Авксентий Егорович ону этэр уонна убайын манньыйан, таптаан инньэ диир буоллаҕа дии.
Этитии – чахчы айар үлэ саамай улахан муҥутуур чыпчаала. Сорох дьон чэпчэки баҕайытык ылан суруйан кэбиһэллэр быһыылаах дуу диэри гынабын, ордук поэзияҕа. Прозаҕа оннук буолбат, бычыах-бычыах, хатан хаалбыт түүбүгү ыган таһаарар курдук, ыараханнык эрэйдэнэн суруйаҕын. Уонна биирдэ буолбатах, хас эмэ ыйы-ыйынан, сылы-сылынан, бычыах-бычыах, кыра-кыратык. Ол туһугар эн бэйэҥ ыт күтэр хороонун хаһарын курдук хастаххына, ону дириҥэттэххинэ, оччоҕуна эрэ арыллан кэлэр. Оттон дириҥэппэккэ бастакы көрүҥүн омоонноон баран быраҕан кэбистэххинэ, кэлин туох эйигин эккирэтэн кэлэн маннык суруй диэн этэн биэриэй? Суох буоллаҕа дии. Эн бэйэҥ үлэлээтэххинэ, дьэ, иһиттэн тахсан арыллан кэлэр түгэнэ баар буолар. Аны ити улахан литератураҕа эрэ оннук буолар. Ону киһи үксэ билбэт, этитии диэни тугун-ханныгын өйдөөбөт. Өссө сиилиэхтэрэ, сүөлүргүөхтэрэ, ойуумсуйуу-удаҕамсыйыы курдук саныахтара. Бэл, үгүс атын сайдыылаах да омуктар ити этитии диэни билбэттэр. Этитии диэн олох атын, биһиги билэ-өйдүү илик айылҕабыт көстүбэт күүһэ буолар. Ону наука «информационное поле» диэн сэрэйэ былаан сабаҕалаан этэр.
Киһи үксэ ону билбэт, аны билбэт киһи санаата модун уонна баламат буолар. Билбэт эрэ киһи быһа-хото «оннук үһү дуо?!», «оннук буолбатах!», «хантан ылан ону этэрий?», «ханна баарый ол?» диэн сөп. Этээччи эттэҕинэ эмиэ да оннукка дылы, эмиэ да оннук буолбатах курдук. Ол гынан баран, быһа-хото малтаччы Орто дойду кистэлэҥин «билэбин» диир дьэ уустук буолуо. Сорох киһи бэйэтэ билбэтин уонна көрбөтөҕүн суох диир, ол гынан баран үгүс түгэн тус киниэхэ эрэ көстүбэт, иһиллибэт буолуон эмиэ син. Оттон ким эрэ атын, кини аттыгар сылдьар киһи, киниэхэ иһиллибэти истиэн, көстүбэти көрүөн, биллибэти билиэн сөп. Ойуунускайга баар дии, «суохтан ыла суоҕу тобулу көрөн олоробун» диэн. Мин, техническэй үөрэхтээх, математик буоламмын, итини атыннык сабаҕалаан өйдүүбүн, онон ордук чугас курдукпун. Биһиэхэ оннук түөрүйэлэр бааллар, ол гынан баран быһа-бааччы тыллаах-өстөөх дьон мин урукку коллегаларбар эмиэ бааллар. Киһи суоттаан таһаарбат формулата суох буоллаҕына, ол аата суох, сымыйа диэхтэрин сөп.
– «Соломуон Муударайы», «Александр Македуонускайы» ахтан аһардыҥ. Элбэхтэ аахпытыҥ буолуо, билигин санаатаххына, ити айымньылар ис санаалара тугуй?
– Быһа-хото киһи кыайан эппэт. Македонскай туһунан кинигэ бөҕөнү ааҕан бөҕө. Барыта кэриэтэ олоҕун кэпсээһин: онно барбыта, маннык гыммыта, ону сэриилээбитэ… Судургу эридьиэс. Оттон биһиги Ойуунускайбыт ити кээмэйинэн бэрт кыра айымньыга, дьэ, доҕоор, олох дириҥник, төрдүттэн, концептуальнайдык ырытан таһаарбыта киһини сөхтөрөр. Кини курдук ырыппыт, үтүө-мөкү икки ардыгар утарыта турсууну чинчийбит атын бөлүһүөк суох! Баҕар, баара буолуо, мин аахпатаҕым буолуо, ол гынан Александр Македонскай туһунан баар үгүс өттө нууччалыы тылбаастаммыта, бэчээттэммитэ буолуо эбээт. Онон мин билиэхпин син этэ даҕаны, Ойуунускай киэнигэр тэҥнээх айымньы суох. Хомойуох иһин, итинник үрдүк таһымнаах айымньыга сөптөөх тылбаас оҥоһулла илик. Онон Ойуунускайы ити өттүнэн аан дойдуга ким да билбэт. Бу туох улахан суруйааччытай диэн сөҕүөхтэрин-махтайыахтарын сөп киһилэрэ. Алампаны Владимир Солоухин тылбаастаабытын курдук, итинник үрдүк таһымнаах тылбаасчыкка биһиги түбэһэ иликпит. Ойуунускай, уопсайынан, бары айымньыта да оннук.
Мин саамай астыммытым – олоҥхо тылбааһа. Сорохтор быһа-хото сирэллэр, мөлтөх дииллэр. Ол эмиэ тугу да билбэт дьон билээҕимсийэн тылга тииһэллэр. Оттон дьиҥ иһигэр Владимир Державин тылбааһа олоҥхо ис туругун, ис хоһоонун олус дириҥник биэрбит диибин мин. Онон биһиги дириҥ хорутуулаах тылбааска инникитин болҕомтобутун ууруох тустаахпыт. Кулаковскай эмиэ итинник Солоухин, Поделков курдук таһымнаах тылбаасчыттарга түбэспэтэҕэ буоллар, букатын атын буолуох этэ. Алампа даҕаны үгүс айымньыта билиҥҥи кэм ирдэбилигэр сөп түбэһэн дьиҥнээх нуучча литературатын таһымынан тылбаастана илик.
«УҺУЛУЧЧУ АЙЫМНЬЫ БИИРДЭ ЫРЫТЫЛЛЫБЫТЫНАН БҮППЭТ»
– Өксөкүлээх диэн кимий? Билиҥҥи кэмҥэ биһиги бу туһунан төһө толкуйдуубутуй?
– Өксөкүлээх туһунан санаа Ойуунускайы эппиппэр эмиэ сөп түбэһэр. Классик диэн этэр судургу. Биһиги дьоммут чахчы улахан классиктар. Ол эрэн биһиги бэйэбит эмиэ ол сүдү суолу өйдүүр таһымҥа тахсыах тустаахпыт. Оччоҕуна эрэ үгүс хаттыгастаах Өксөкүлээхпит уустук айымньыларын иҥэн-тоҥон өйдүөхпүт. Оттон мин көрүүбүнэн, билигин баар наукабыт уруккуга холоотоххо эстэн-сүтэн хаалбыт кириитикэбит таһымынан биһиги классиктарбытын дириҥник ырытар таһымҥа тиийэ илигин билиниэх тустаахпыт. Биһиги ону кыайбатыбыт. Мин көлүөнэбиттэн аҕыйах киһи хаалла. Онон ити эһиэхэ, эдэрдэргэ, сүктэриллэр: Өксөкүлээҕи, Алампаны, Неустроевы, Ойуунускайы дьиҥнээхтик дириҥник ырытан, кинилэр айымньыларын уһулуччу суолтатын дьон-сэргэ киэҥ араҥата өйдүүр, ылынар гына ырытан быһаарыы.
– «Ойуун түүлүн» ырытыы кэмиттэн кэмигэр, холобур, көлүөнэ көлүөнэни солбуйан истэҕин аайы барыахтаах дии саныыгын дуо?
– Ол булгу. Улахан, улуу айымньы олох саҥаттан саҥа көрдөбүлүгэр сөп түбэһэн, урут этиллибэтэх атынтан атын өйү-санааны этэр. Ону кэмигэр өйдөөн, атылыытын көрөн туһаныах тустаахпыт. Онон дьэ ити эн саамай сөпкө эттиҥ: хайдах да уһулуччу айымньы биирдэ ырытыллыбытынан бүтэн хаалбат. Олох уларыйдаҕын ахсын инники күөҥҥэ саҥа сыһыаннар, өйдөбүллэр тахсан иһэллэр. Ол ахсын классиканы саҥалыы, уруккутааҕар дириҥэтэн, ситэрэн-толорон ырытан иһии ирдэнэр.
«Ойуун түүлэ» суругунан уонна тылынан литературалар үөрүйэхтэригэр тэҥҥэ тирэҕирэн суруллубут айымньы, аны театр сыанатыгар олус табыллан турбута, онон ааҕааччыга, онтон көрөөччүгэ дьайыыта ордук дириҥ, ордук күүстээх буолбута дии саныыбын. Суругунан уонна тылынан… Урут тылынан литератураны хайдах эрэ намтата көрөр кэм баара, ол билигин да баар. Суругунан литература ордук өрө тутуллара. Тылынан айымньы чопчу биир көрүҥэ суох, уларыйа турар, ким баҕарар онно кыттыһан, хайдах баҕарар уларытыан-тэлэритиэн сөп диэн сириллэрэ. Аан дойдуга кэлин «нематериальнай» диэн ис хоһоонугар соччо сөп түбэспэт дубук быһаарыы тарҕанан хаалла. Ити үөрэҕи ситэ иҥэриммэтэх дьон итинник быһаарар. Дьиҥэр буоллаҕына, олох дьиҥнээхтик иҥэн-тоҥон толкуйдаатахха, тылынан литература үйэтэ – хас эмэ тыһыынча сыл. Сүүһүнэн биллибэт поэттар чочуйсан, поэзия, олоҥхо буолбут поэмалар, норуот номохторо былыр-былыргыттан кэлбит буоллахтара дии. Ол иһин тылынан литература наһаа дириҥ, суругунан литератураттан ордук күүстээх дии саныыбын. Суругунан литературанан эрэ норуот култууратын үйэтин кээмэйдиир алҕас быһыылаах. Олоҥхо литература буолбатах үһү дуо?! Норуот номоҕо литература буолбатах үһү дуо?!
– «Наследниктар» диэн дьонтон наһаа элбэх суол тутулуктаах буолар эбит дии…
– Ону биһиги барытын бу сылларга туох даҕаны мэлдьэҕэ суох Ойуунускай холобурунан өйдөөтүбүт. Мэһэй үөскээн Ойуунускайбыт тахсыбатаҕа сүүрбэччэ сыл буолла. Аан бастаан политика матыыбынан репрессияламмыт суруйааччыны айымньытын бобон, суруйааччыны ааҕааччыттан тэйитии баара. Иккиһинэн, ааптар быраабын туһунан сокуон түгэҕэ, муҥура суоҕун дьэбэлэйдээн туһанар дьонтон кини айымньыта кыайан норуокка тиийбэт буолла. Аны билигин өссө туох уларыйан хайдах буолуохпут биллибэт.
Рустам Каженкин кэпсэттэ