Климент Иванов,
1991-1993 сылларга СӨ Үрдүкү сэбиэтин, 1991 сыллаахха Саха ССР бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ, СӨ бочуоттаах гражданина
Ханнык баҕарар дойду сайдыытын туһунан ураты историялаах. Историяҕа киирэр кэрдиис кэмнэр дьаалата суох устан ааспаттар. Ол историяҕа киирэр хамсааһыннары салайар, норуоту түмэр, обществоны хамсатар, баһылыыр-көһүлүүр күүс баар буолара ирдэнэр.
Бары өттүнэн кыахтаах салайааччы эппиэттээх кэмҥэ норуотун түмэр, араас тирээн кэлбит ыарахаттары туоратар, сайдыы суолугар таһаарар. Улуу Россия урукку уустук, аныгы даҕаны историята ону кэрэһилиир. Холобура, бүгүҥҥү аан дойду үрдүнэн бүрүүкээбит уустук кэмҥэ дойду муударай салайааччылара Улуу Россия дьылҕатын быһаарыыга сатабыллаахтык уонна хорсуннук ылыстылар. АХШ, Арҕаа Европа дойдулара Россия сувереннай быраабын күөмчүлээн экономикаҕа санкциялары оҥороллор, сэриинэн суоһууллар. Украина нацистарын утары байыаннай операция ситиһиилээхтик түмүктэнэригэр, эйэлээх, айар-тутар олоххо төннөрбүтүгэр бигэ эрэллээхпит.
Дьэ итини этэн туран, Россия аныгы кэмнээҕи биир биллэр-көстөр, сатабыллаах, хорсун-хоодуот салайааччыта, Саха сирин, бүтүн Россия дьиҥнээх патриота Михаил Ефимович Николаев туһунан, кини 85 сааһын туолар үбүлүөйүнэн сибээстээн, бэйэм санаабын тириэрдэбин.
Биллэрин курдук, 1990-с сылларга ССРС сатарыйар, дойдуга өтөрүнэн буолбатах дириҥ экономика, политика кризиһэ сатыылаабыт кэмэ этэ. Ити ыарахан дьылларга дойду кииниттэн, промышленностаах регионнарыттан ыраах сытар, мөлтөх суоллаах-иистээх Саха сиригэр олорор дьоҥҥо ордук уустук кэм бүрүүкээбитэ. Ол дьыллар дьалхааннара – уруккута улуу Сэбиэскэй Сойуус араас муннуктарыгар күөдьүйбүт политика иирсээннэрэ, түгэҕэ көстүбэт таҥнары түһүүлээх экономика кризиһэ – туманынан бүрүллүбүт инники барыахтаах суолбутун торумнуур уустук күннэр-дьыллар сатыылаан ааспыттара отуттан тахса сыл буола оҕуста.
Аан дойду биир бөдөҥ судаарыстыбатын укулаата күөрэ-лаҥкы баран, төрдүттэн саҥалыы дьаһанан олорууга киирии мунуулаах-тэниилээх кэмигэр Саха сиригэр общество хамсааһынын иилээбит-саҕалаабыт, Саха сирин нэһилиэнньэтин быстыыттан-ойдууттан араҥаччылаабыт, салайыы төрүт атын, аныгылыы ньыматын саамай табыгастаахтык олохтообут, экономиканы сөптөөх суолга киллэрбит саха норуотун чулуу уолунан Михаил Николаев буолар. Оччолорго кини бэйэтин төрөөбүт норуотугар, Саха сирин бары олохтоохторугар оҥорбут сүдү өҥөтүн дьиҥнээҕинэн сыаналыыр кэм дьэ кэллэ. Ол туһуттан төрөөбүт дойдубут историятын ырыҥалаан көрүөхтээхпит. Соторутааҕыта биһиги Саха Өрөспүүбүлүкэтин 100 сылын бэлиэтээтибит. Өрөспүүбүлүкэбит үйэлээх историятыгар тосту уларыйыылаах икки кэрдиис кэми бэлиэтиирбит тоҕоостоох. Ол 1922 сыллаахха, Гражданскай сэрии кэнниттэн, дойдуга быстыы-ойдуу кэмигэр Саха сиригэр автономия статуһун иҥэрии, судаарыстыбаннаһы олохтооһун. Ол кэнниттэн өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар реформаны ыытыы. Ити социалистыы сайдыы уратыларын билигин дьон-сэргэ бэркэ билэр. Бу сүҥкэн суолталаах дьаһаллары саҕалаабыт дьонунан М.К. Аммосов, П.А. Ойуунускай, И.Н. Барахов буолаллар. Кинилэр ааттара Саха сирин уһулуччулаах политическай, судаарыстыбаннай деятеллэрин быһыытынан историябытыгар бигэтик киирдилэр. Манна даҕатан этэр буоллахха, Михаил Ефимович саха чулуу дьонун үтүө ааттарын тилиннэриигэ уонна үйэтитиигэ элбэх дьоһуннаах үлэни ыыппыта. 1994 сыллаахха муус устар 27 күнүгэр «О восстановлении справедливости в отношении репрессированных в 20-30-е годы представителей якутского народа» диэн РФ Президенин анал Ыйааҕа тахсарын туруорсан ситиспитэ. Дьэ ол кэнниттэн саха чулуу дьонун ааттарын үйэтитиигэ элбэх үлэ ыытылынна: кинилэр ааттарынан болуоссаттар, уулуссалар, музейдар баар буоллулар, мэҥэ өйдөбүнньүктэр турдулар.
Итини этэн туран, тус бэйэм туох даҕаны саарбахтааһына суох Саха сиригэр судаарыстыбаннаһы олохтообут, норуот хаһаайыстыбатын салайыыны сөптөөх суолга таһаарбыт саха норуотун чулуу уолаттара М.К. Аммосов, И.Н. Барахов, П.А. Ойуунускай кэнниттэн М.Е. Николаевы, өрөспүүбүлүкэ бастакы президенин, аныгы Саха сирин реформаторын быһыытынан сыаналыыбын уонна үгүс биир дойдулаахтарым ити сыанабылы кытары сөбүлэһиэхтэрэ диэн эрэнэбин.
1990 сыллаахха ылыныллыбыт Судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларацияҕа уонна 1992 сыллаахха бигэргэтиллибит Конституциябытыгар демократиялыы, дьон быраабын көмүскүүр судаарыстыбаннаһы олохтуур, биһиги өрөспүүбүлүкэбит экономика өттүнэн туруктаах уонна сокуоннарга олоҕуран сайдар Россия Федерациятын биир тутаах өрөспүүбүлүкэтэ буоларын туһунан ыйыллыбыта. Ити Саха сирин сайдыытын төрдүттэн уларыппыт, саҥа суолга киллэрбит дьоһуннаах докумуоннары бэлэмнээһини, ылыннарыыны уонна олоххо киллэриини Михаил Ефимович иилээн-саҕаалан ыыппыта. Кини судаарыстыбаннай былаас оруолун быдан үрдүк таһымҥа таһаарбыта, норуокка ордук чугаһаппыта. Россия Киин былааһын кытары сибээһи хаһааҥҥытааҕар даҕаны бөҕөргөппүтэ. Саха сирин сайдыытыгар саҥа олугу охсубута. Онтон ыла Саха Өрөспүүбүлүкэтэ автономияттан көҥүл өттүнэн аккаастанан, Россия Киин былааһын кытта саҥалыы дьиҥнээх федеративнай сыһыаннаһыыны олохтообута. Сир баайын туһаныыга быраап ылан, экономика сайдыытын өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ былааннаан норуот туһатыгар хайыһыннарар суолугар турбута. Михаил Николаев итинник суолунан сайыннаран, Улуу Россия судаарыстыбатын Уһук Илин эҥэригэр форпост буолар соругу туруорбута.
Бастакы президент норуот өйүн-санаатын уһугуннарбыта саха дьоно олохтоох норуоттар омук быһыытынан сайдалларыгар, цивилизация үрдүк чыпчаалыгар талаһалларыгар олук буолбута. Өрөспүүбүлүкэҕэ ону иилиир-саҕалыыр судаарыстыбаннай уорганнары сэргэ, араас общественнай тэрилтэлэр үлэлээбиттэрэ. Норуот үөрэҕириитигэр, доруобуйа харыстабылыгар, физическэй култуураҕа уонна спорка бөдөҥ уларыйыылар тахсыбыттара. Ити салаалары үбүлээһин улааппыта, аныгылыы сайыннарыыга, саҥаны киллэриигэ улахан хардыылар оҥоһуллубуттара. Материальнай базалара саҥа тэриллэринэн хааччыллыбыттара, аныгы технологиялары баһылааһын саҕаламмыта.
Өрөспүүбүлүкэ сайдыытын саҥалыы тэрийэри ситиһэргэ кадрдары бэлэмнээһиҥҥэ күүстээх үлэ барбыта, саҥа үрдүк үөрэх тэрилтэлэрэ арыллыбыттара. Дьоҕурдаах эдэр Россия бастыҥ үрдүк үөрэҕин тэрилтэлэригэр уонна дойду тас өттүгэр үөрэнэллэрин тэрийиигэ анал департамент үлэлээбитэ, аныгы Саха сирин кадрдара уһаарыллан тахсыбыттара.
2000 сылга диэри тыа хаһаайыстыбатын олох ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн уларыта тутуу хайысхата олоххо киирбитэ. Олус ыарахан, Россия үрдүнэн сир боппуруоһун быһаарыыга бытаарыы тахсыбытын үрдүнэн, Саха сиригэр 1995 сылтан саҕалаан, бастакы президент анал дьаһалынан, «Тыа сирин сайыннарыы концепциятын» олоххо киллэрии түмүгэр, дойду үрдүнэн бүрүүкээбит кризистэн тахсан, дьон олоҕо тыа сиригэр сыыйа көммүтэ уонна аныгылыы сайдыы суолугар үктэммитэ. Төһө даҕаны бюджет кырыымчыгын үрдүнэн Михаил Ефимович дьаһалынан олорор дьиэ тутуутун тэтимирдэн, дьон олоҕун тупсарар кыах үөскээбитэ. Ол курдук, олорор дьиэлэри тутуу кээмэйэ 1991-2001 сылларга ортотунан сыл аайы 500 тыһыынча кв. м. тиийбитэ.
Ити ылыллыбыт дьаһаллар түмүктэригэр бастакы президент үлэлиир кэмигэр Саха сирэ бүтүн Россия үрдүнэн бүрүүкээбит экономика кризиһин эрдэ туораабыта. Ону экономикабыт даҕаны кэрэһилиир. Отчуот сыыппаралара көрдөрөллөрүнэн Саха сирэ 1989 сыллаахха промышленность валовай продукцияны оҥорон таһаарыыта Россия регионнарын ортотугар 71-с миэстэҕэ турар буоллаҕына, 2000 сыл түмүгүнэн ити көрдөрүүгэ 15 бастыҥ регион, оттон нэһилиэнньэ, биэнсийэлээхтэр, инбэлииттэр социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолууларыгар 10 бастакы регион кэккэтигэр киирбитэ. Биһиги бастакы президеммит Михаил Николаев саҥа Саха сирин тутууга, дьон уйгулаах олоҕун оҥорууга киэҥ далааһыннаах, дириҥ толкуйдаах, ситиһиилээх үлэтин түмүгүн сорох өттө итинник.
Михаил Ефимович дойду ыарахан историческай кэрдиис кэмигэр үлэтин кээмэйин, оҥорбут үтүөтүн ырыҥалаан көрдөххө, аныгы үйэҕэ Россия чулуу дьонун ахсааныгар киириэхтээх. Кини Россия дьиҥнээх патриота. Экономика өттүнэн кыахтаах регионнар Улуу Россияҕа күүс эбэллэр, оттон аҥаардас киин былаас көмөтүгэр эрэнэн, илиилэрин уунан олорор регионнар дойду сайдыытын мөлтөтөллөр диэн санаанан салайтарара. Кини 90-с сылларга Россия сайдар кыаҕын үөскэтэргэ аналлаах үгүс идеялары көтөхпүтэ уонна олоххо киллэрсибитэ.
Михаил Ефимович Николаев 85 сааһын туоларынан сибээстээн, кини өр сыллаах айымньылаах үлэтигэр Россия Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтатыттан сөптөөх сыанабыл бэриллэригэр эрэнэбит. Россия сорох регионнарын уһулуччулаах салайааччыларыгар өссө тыыннаахтарыгар үрдүк сыанабыл бэриллэр, ааттарын үйэтитии дьаһаллара ылыллаллар. Онно биир үтүө холобурунан Татарстан бастакы президенигэр Минтимер Шаймиевка «Россия үлэҕэ геройун» үрдүк аатын иҥэрбитэ, Казань куорат киинигэр киниэхэ аналлаах мэҥэ өйдөбүнньүгү туруоруу буолар. Манан татаар норуота бэйэтин историятын ытыктыырын, ыччаты иитиигэ чулуу дьонун холобуругар улахан суолта биэрэрин, үтүө санаалааҕын, киэҥ дууһалааҕын көрдөрдө.
Саха норуотун аныгы үйэтээҕи чулуу салайааччыта М.Е. Николаев төрөөбүт норуотун, Ийэ дойдутун иннигэр оҥорбут баараҕай өҥөтө сөптөөхтүк сыаналанарыгар эрэнэбин.
Егор Жирков,
РФ Судаарыстыбаннай думатын
I ыҥырыытын депутата, 1992-1993 сылларга
СӨ Үөрэҕин миниистирэ
Ааспыт үйэ бүтүүтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ дьонун-сэргэтин, норуотун дьылҕатын быһаарыныыны бэйэтин илиитигэр ылан, сирин баайыттан туһанар кыахтанан, Сахабыт сирэ салгыы сайдар оҥкулун бэйэбит дьаһанар бырааптанан, бары өйбүт-санаабыт кэҥээбитэ, сүргэбит көтөҕүллүбүтэ. Ити сүдү соругу ситиспит, олус уустук кэмҥэ эппиэтинэһи хорсуннук сүкпүт киһибитинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы президенэ Михаил Ефимович Николаев буолбута.
Кини биһиэхэ, Саха сирин олохтоохторугар, туох да мөккүөрэ суох тута билиммит бас-көс салайааччыбыт этэ. Оччолорго итинник салайааччылаахпыт табыллыыбыт, дьолбут эбит диэн кэм-кэрдии аастаҕын аайы ордук дьэҥкэтик өйдүүбүн.
Кини өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар оҥорбут сөҕүмэр үтүөлэрин ытыска ууран ырытан, холобурдаан көрдөрүүм. Оччолорго дойдуга бүтүннүүтүгэр ыһыллыы-тоҕуллуу, таҥнары түһүү бүрүүкээбитэ. Ити кэмҥэ биһиги бас-көс киһибит, онтон президеммит саха санаатын салайбыта, дьонун-сэргэтин түмпүтэ, өрөспүүбүлүкэ норуотун лидерэ буолбута. Нэһилиэнньэ араас араҥатыгар сыал-сорук туруоран киэҥ хамсааһыннары тэрийбитэ, ону сатабыллаахтык салайбыта.
Ол кэмҥэ атын автономиялаах өрөспүүбүлүкэлэр эмиэ туох кыахтаахтарынан, тус көрүүлэринэн суол-иис көрдөөн, тэринэн барбыттара. Сорохтор кэтэһэр тоҕойго тохтообуттара, үгүс уобаластар мунан-тэнэн муннукка быраҕыллыбыт курдук санаммыттара. Оттон биһиги бас-көс киһибит тула түмсэн, тэтимнээхтик үлэлээн бэйэни салайыныыга быдан бырааптаах, сир баайыттан-дуолуттан өлүүскэлэһэр кыахтаах буоламмыт судаарыстыбаннастаах өрөспүүбүлүкэ тэриммиппит. Былаас бары таһымыгар, нэһилиэктэргэ тиийэ, бары хайысханы хабар толору эппиэтинэстээх систиэмэни үөскэппиппит.
Гражданскай уопсастыба, дьиҥ демократия, көҥүл быыбар сайдыбыта. Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ иннин туруулаһар ис хоһоонноох сокуоннары оҥорууга ылсыбыта. Конституция суута баар буолбута. Киһи бырааба көмүскүүр тустаах эйгэ, араас араҥаҕа аайы дьон кыһалҕатын, норуот иннин көрөр политика туругурбута. Итинник киэҥ далааһыннаах, дьоҥҥо-норуокка улахан туһалаах үлэни Михаил Ефимович сатабыллаахтык салайбыта.
Итини таһынан өрөспүүбүлүкэ таһымыгар ыытыллар туох баар үлэ-хамнас, салалтаҕа саҥалыы дьаһаныыны киллэрии дойду оччотооҕу былааһа ыытар политикатын кытта дьүөрэлэһиитэ эмиэ улахан суолталааҕа биллэр. Холобур, Саха АССР тэриллэрин ситиспит өрөспүүбүлүкэбит бастакы салайааччыта Максим Кирович Аммосов Ленин, Сталин таһымнарыгар тахсыбатаҕа, итэҕэтиилээхтик туруорсубатаҕа буоллар туспа өрөспүүбүлүкэ буоларбыт кыаллыа суоҕа этэ.
Михаил Ефимович киһи, личность быһыытынан улахан таһымнаах, эппитин ылыннарар, туруорсуулара сөптөөҕүн итэҕэтэр буолан Арассыыйа президенэ Борис Николаевич Ельцини кытта ураты сыһыаны олохтоон Саха сирин саҥа таһымҥа өрө дабаппыта. Ол түмүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин былааһа толору боломуочуйаламмыта, баай-дуол тоҕус уон түөрт бырыһыанын бас билиигэ ылбыта. Бу биһиги лидербит сүҥкэн ситиһиитэ этэ. Мин тус бэйэм сыанабылым оннук. Оччолорго, сүүрбэһис үйэни түмүктүүр уон сылга, итинник үрдүккэ дабайыыбыт кэм-кэрдии аастаҕын аайы сөҕүмэр суолталааҕа өссө дьэҥкэтик көстүө, бастакы президеммит улуута биллиэ.
Кэм-кэрдии көрдөрөрүнэн олох хаамыыта, ол быыһыгар дойдулар сайдыылара өрө тахсыылаах, аллараа түһүүлээх буолар. «Саха – өлбөт үөстээх омук» диэн биир суруйааччы бэлиэтээн турар. Биһиги үс аҥаар, түөрт тыһыынча сыл анараа өттүгэр айыллыбыт олоҥхо курдук дириҥ ис хоһоонноох уус-уран айымньылаах омукпут. Хаартан хаайтарбат, муустан буойтарбат өбүгэлэрбит хаалларбыт киэҥ нэлэмэн иэннээх, барҕа баайдаах дойдулаахпыт. Онон кэскилбит өссө кэҥиэ.
Түмүккэ мин Национальнай оскуола сайдар концепциятын ааптарын, бастакы президент салайар кэмигэр ону олоххо киллэриини иилээбит-саҕалаабыт, салайбыт киһи быһыытынан тус санаабын этиим. Национальнай оскуола концепциятынан биһиги ыччаты үөрэтии, оҕону иитии ис хоһоонун сүнньүн булларбыппыт, быһаарбыппыт. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр национальнай-регионнааҕы судаарыстыбаннай үөрэх систиэмэтин тэрийбиппит. Ол туһунан бырабыыталыстыба туһааннаах уурааҕа 1992 сыл бэс ыйын 19 күнүгэр тахсыбыта. Ол түмүгэр күн бүгүҥҥэ диэри уһуйааннар атын аатынан бааллар, олохтоох салайыныы чэрчитинэн үлэлиир бары оскуолалар өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннай хааһынаттан үбүлэнэн тыыннаахтар, сэниэлээхтик үлэлииллэр.
Ол эрээри национальнай оскуола концепциятыгар сыһыан лаппа мөлтөөтө, үгүс салайааччылар ахтан да ааспат буоллулар. Былаас дьоно тэйиччи тутталлар, букатын ааспыт кэм көрүҥүн курдук көрөллөр. Кинилэргэ туһаайан манныгы санатабын. Национальнай оскуола концепцията өрөспүүбүлүкэҕэ норуот үөрэҕириитин сайдыытын стратегиятын быһыытынан бырабыыталыстыба 1991 сыл ыам ыйын 23 күнүгэр ылыммыт уурааҕынан бигэргэтиллибитэ. Ол иннинэ, 1990 сыл ыам ыйын 16 күнүгэр, оччотооҕу Үрдүкү Сэбиэт бэйэтин уурааҕынан национальнай оскуола концепциятын бүтүн норуот ырытыытыгар таһаарбыта. Бары нэһилиэктэргэ, улуустарга, куораттарга дьүүллэһиллэн биһирэммитэ концепция ураты суолталааҕын туоһулуур. Норуот биһирээбит национальнай оскуола кэнсиэпсийэтин билигин билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолуу сүөргү быһыы. Сахабыт сирин төрүт омуктарын кэскилин быһар, сарбыйар суол.
Бу күннэргэ хомуурга хабыллан Ийэ дойдуларыгар ытык иэстэрин төлүү барар ыччаттарбыт сүргэлэрин оһуохайынан көтөҕөн айаннаатылар. Ити биһиэхэ эрэ буолбатах, бүтүн Арассыыйаҕа араас омуктар ыччаттарын иитиигэ национальнай, культурнай уратылаах буолуулара улахан суолталааҕын ырылыччы көрдөрөр. Ол аата федеративнай судаарыстыба таһымынан национальнай оскуолалары өйүүр политика баар буолара эрэйиллэр. Аһаҕас кэм кэлиэ, ол онно национальнай оскуола концепцията саҥа тыыннаныа диэн саарбахтаабакка итэҕэйэбин, ол кэмҥэ тиийдэрбин диэн санаалаахпын.
Онтон билигин өрөспүүбүлүкэбит баһылыгар туһаайабын, дьон баҕа санаатын тиэрдэбин. Бастакы президеммит Михаил Ефимович Николаев үтүө дьайыытын үйэтитэн национальнай оскуола концепциятын сэттэ бириинсиптэрин, сүрүн балаһыанньаларын тилиннэрэриҥ буоллар дьонуҥ-сэргэҥ улахан биһирэбилин ылыаҥ этэ.
Түс-бас киһибит, ытыктыыр салайааччыбыт, Эн норуотуҥ, Саха сирэ сайдарын туһугар турууласпыт күүстээх санааҥ, үйэлэри өтөрү көрөр өркөн өйүҥ, норуоккар туһаайбыт улахан суолталаах суруйууларыҥ, этиилэриҥ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн дьоҥҥор-сэргэҕэр туһалыахтара, сайдыы суолун тутуһарга тирэх буолуохтара. Биһиги уҕараабат махталбыт, дириҥ сүгүрүйүүбүт Эн үйэҕин уһаттын!
Виктор Ноговицын,
1993-1998 сылларга СӨ Ыччат дьыалаларыгар, туризмҥа,
физическэй культураҕа уонна спорка миниистирэ
Баһылык диэн былыр-былыргыттан омук олоҕун-дьаһаҕын, инники дьылҕатын торумнуур, кэлэр кэскилгэ, сырдыкка көҕүлүүр, дьонун, норуотун сомоҕолуур киэҥ-куоҥ санаалаах, дириҥ өйдөөх, мээнэ киһи ылыммат ыар соругун сүкпүт уһулуччулаах киһини ааттыыллара буолуо. Дьон-сэргэ оннук бас-көс киһи өйүн-санаатын ылынан, тылын-өһүн иҥэринэн, олохторун-дьаһахтарын тупсарар үлэтин-хамнаһын сыаналаан, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ уос номоҕо оҥостон кэпсии-ипсии сылдьара – үйэлээх махталларын бэлиэтэ. Холобур, биһиги, аныгы дьон, хаһан эрэ түҥ былыр саҥа сиргэ кэлэн дьонугар-сэргэтигэр сир үллэрэн олохсуппут киһини Дойдуһа Тарҕан (Дархан) диэн аат биэрэн үйэтитэ сылдьабыт. Мунньан Тарҕан (Дархан) диэн аҕа, ийэ уустарын түмэн, биир сомоҕо оҥорон бүтүн норуоту түмпүт баһылыкпытын аатын ааттаан ыччаттарбытыгар саната сылдьабыт.
«Тарҕан» диэн тыл туох өйдөбүллээҕин билээри Гуманитарнай чинчийии институтугар тыл төрдүн үөрэтэр В.Г. Попову кытта кэпсэтэ сылдьыбытым. Бу тыл уйгуур омук XII-XIV үйэлэринээҕи суут-сокуон туһунан суруктарыгар баар эбит. Уйгурдар, татаардар, каракалпактар уо.д.а. Азия омуктара туттар тыллара буолан таҕыста. Түүрдэр уонна монголлар төрүт тылларын элбэх киһи үөрэппитин ырытан баран Б.И. Татаринцев түүр тылын төрдө отой былыргы тыл, иран тылыттан сыдьааннаах, ол аата скифтэр тылларыттан төрүттээх диэн быһаарбыт. Ол туһунан уонна «Древнетюрский словарь» уонна В.И. Абаев «Историко-этимологический словарь осетинского языка» диэн тылдьыттарга суруллубут. Былыргы түүрдэр тылларыгар «Тархан» диэн тыл «соло» (титул), Баһылык солото (титул Правителя) диэн өйдөбүллээх эбит. Оттон Дархан диэн монгол тылыттан төрүттээх тыл. Бүрээттэргэ «дархан» диэн «тимир ууһа» диэн өйдөбүллээҕин биллим. Онон «Тарҕан» диэн сахалыы тыл былыр-былыргыттан азиаттарга олохтоммут Баһылыкка сыһыаннаах төрүт тыл буолан таҕыста.
Былыргыны түөрдэххэ уонна саха итэҕэлин көрүүтүнэн, Баһылык киһи, бука, айылҕаттан ананан төрүүр буолан буолуо, ахсаана адьас сэдэх буолар эбит. Түҥ былыргы өбүгэлэрбит сирдэриттэн тэйбиппит ырааппыта бэрт, онон чугастааҕыны ырытыахха. Кытай үөрэхтээҕэ Лю Мао-цай суруйуутунан саха аймах Алтаайга олохсуйан иһэн, Байҕал күөл кытыытыгар тиийэн өр кэмҥэ тохтоон олорбут. Онтон Өлүөнэ өрүс сүнньүгэр кэлэн үс саханы үөдүтэн, түөрт саханы төрүттээн балай эмэ уһун кэмҥэ – 1462 сыл усталаах туоратыгар сурукка-бичиккэ киирбит Баһылыгын ахсаана баара-суоҕа 40-ча эрэ буолбут. Итиччэ уһун кэмҥэ, дьиҥ иһигэр киирдэххэ, хас эмэ сүүһүнэн киһи саханы салайа сырыттаҕа. Ол аата аата-суола суох сүппүт салайааччыларбыт араас ньыманан алҕас былааска кэлбит буолуохтарын сөп эбит. Ол дьон Айыы итэҕэлин кэһэн, Кут-Сүр үөрэҕин үтүрүйэн, омукпутун ыарахан кэм толуга оҥорбуттарын, тус бэйэлэрин уйгуларын тупсарарга эрэ дьулуспуттарын иһин дьон-сэргэ бэйэтиттэн туоратан, уос номоҕор киирбэккэ умнулуннахтара. Бэл, биһигиттэн чугас кэм иһигэр дьон-сэргэ өйүгэр-санаатыгар хаалбыт дьоммут аҕыйахтар. Холобур, улахан булкуурдаах-тэлкиирдээх, уларыйыылаах-тэлэрийиилээх, өлүүлээх-сүтүүлээх, онтон өрө көбөн атахха туруулаах сылларга саха дьоно өйүгэр-санаатыгар тутан хаалбыт, дириҥник махтанар дьоннорун ааттаатахха эмиэ тарбахха баттанар киһи баар – Максим Кирович Аммосов, Исидор Никифорович Барахов, Платон Алексеевич Ойуунускай, Илья Егорович Винокуров, Гавриил Иосифович Чиряев. Кинилэр оҕолоро, сиэннэрэ биһиги кэммитигэр дьон тэҥинэн олороллоро даҕаны бу Баһылыктарбыт дьон туһугар олорбут олохторун туоһулуур.
Мин Саха сирин Баһылыга Михаил Ефимович Николаевы кытта 18 сыл бииргэ үлэлээммин кини ис санаатын-оноотун, кутун-сүрүн иэйиитин, норуотун туһугар ыалдьар кыһалҕатын балачча итэҕэтиилээхтик арыйыахпын сөп. Кини саха дьонун олоҕун олус уустук кэмигэр чахчы айылҕаттан ананан кэлбит Баһылык буоларын туоһулуур хас да түгэни илэ көрөн итэҕэйэн турабын. Бу суруйуубар оннук биир түгэни кэпсиэхпин баҕарабын.
Икки тыһыынча сыллар кирбиилэригэр икки сыл Өлүөнэ өрүс мууһа харан, улахан халаан буолан үгүс нэһилиэктэри ууга ыыппыта. Дьиэ-уот, баай-дуол бөҕө урусхалланан, сүөһү-ас ууга былдьанан улахан хоромньу тахсыбыта. Айылҕа бэйэтэ биһигини туохтан эрэ сэрэтэр курдуга. Халаан уутугар ордук Хаандыга уонна Ленскэй урусхалламмыттара бэйэтэ туспа таабырын. Михаил Ефимович тутаах боппуруостары быһаарар үрдүк сололоох аҕыйах киһини ылан, ол иһигэр миигин киллэрэн, Өлүөхүмэҕэ тиийдибит. Муус харан уу таһымнаан аҕай турар эбит. Үөһэттэн көрдөххө, дьон өрүс кытыытыгар кумах, буор таһан кымырдаҕас уйатын сүпсүгүрдүбүт курдук сүүрүү аҥаардаах үлэ үөһүгэр сылдьаллар. Кыыллаах Арыы ордук кутталлаах диэн рациянан эттилэр, үргүлдьү онно көтөр буоллубут. Кыыллаах Арыыга түспүппүтүгэр Ыксаллаах быһыы-майгы тэрилтэтин салайааччытын солбуйааччы Михаил Ефимовичка: «Аҕыйах чааһынан бу арыы дьиэлэрин үрдүнэн биир миэтэрэ курдук үрдүктээх уу охсор кутталлаах. Дьону күүспүтүнэн уҥуоргу биэрэккэ вертолетунан таһан куоттардыбыт, сүөһүнү, сылгыны хайдах быыһыырбытын билбэккэ турабыт», – диэтэ. Ыаллар баар-суох баайдарын – сүөһүлэрин, сылгыларын киһи дэбигис быыһыы охсубата биллэр туруга тирээн турар. Тугу да гынар кыах суох курдук буолла. Арай түүн үөһэ арыы хоту өттүгэр турар уһук дьиэттэн биир киһи өрүс кытыытыгар киирэн тугу эрэ көрөн баран төттөрү таҕыста. «Хайдах баҕайыный, дьону уҥуоргу кытылга куоттарбыппыт диэбиттэрэ ээ» дии саныы-саныы, ол дьиэҕэ тиийдим. Торговкин диэн киһи эбит, миигин хаҕыс баҕайытык көрүстэ. Оргууй уу туһунан ыйыталастым. Киһим Ленскэй утары өрүс кыараҕаһа бачча, биһиэхэ хочо киэҥэ бачча, онно эбии өрүс сүнньүн дириҥэ оччо, туора барар үрэх дириҥэ оччо, онон уу бу арыыны үйэ-саас тухары ылбатаҕа, ылыа да суоҕа диэтэ. «Ыллаҕына даҕаны соҕуруу өттүнээҕи кытыытын эрэ ылыаҕа», – диэн эрэллээх баҕайытык эттэ.
Төннөн тиийэн Семен Николаевич Назаровка эттим, киһим итэҕэйдэ. Манна улахан куттал суох эбит, Михаил Ефимовиһы Өлүөхүмэҕэ ыытыахха, улуус киинин хааччыйар бары тэрилтэлэр өрүс кытыытыгар тураллара быдан кутталлаах диэн сүбэлэстибит. Биһиги манна онуоха-маныаха хаалыах диэн буолла. Аны муус Өлүөхүмэттэн аллара эмиэ харбыт диэн сурах ол быһаарыыбытын чиҥэтэн, Михаил Ефимович барарга сөбүлэстэ. Арыыны уу ылбата. Өлүөхүмэҕэ дьон оҥорбут дамбатын уу үрдүнэн таһыйара икки сантиметр хаалбыт. Михаил Ефимович хара сарсыардаттан Өлүөхүмэ тутаах салайааччыларын мунньан мунньахтаан эрдэҕинэ, харыы бэйэтэ төлө баран, уу ылар куттала ааһан хаалла.
Салгыы Хаҥалас улууһун Кытыл Дьураа диэн дэриэбинэтигэр тиийдибит, муус харан, уу тахсан, аллара турар дьиэлэр ууга барбыттар, суол-иис уунан туолбут. Түһэммит уу таһаарбыт хоромньутун саҥа билсэн эрдэхпитинэ, харыыбыт тоҕо баран, дьон-сэргэ ыгылыйбыта ааһа оҕуста. Тойон Арыыга дьон мустан Баһылык туох быһаарыы ылынарын күүтэн олороллоругар тиийдибит, кэпсэтэ олордохпутуна, уубут таһыма намтаан киирэн барда. Салгыы көттүбүт. Рациянан Намҥа муус харан, улахан халаан буолан аймалҕан буолла диэн иһитиннэрдилэр. Хаҥалас тумуһун аһары түһээппитин кытта чахчы уу киэҥ сиринэн халыйбыта, дьиэлэр ууга тураллара, муус быыһынан дьиэлэр, оҥочолор, араас барыта устан эрэрэ көрөргө амырыын этэ. Ону көрөн олорон улахан хоромньу тахсыыһы, дьону да сүтэрииһибит дуу диэн санаа үүйэ тутта… Аны санаатахха, Айылҕа барахсан иҥсэ-обот иитэ суох барыан өтө көрөн сэрэппит быһыыта эбит. Үөһэнэн харыыны үөрэтэн эргийэ көттүбүт. Ол сырыттахпытына, харыы төлө барда, уу түһэн киирэн барда.
Аны Хаандыгаҕа алдьархай ааҥнаата диэн буолла. Үөһэттэн көрдөххө, чахчы урусхал улахана эбит. Биир дэриэбинэни муус олоччу сотон ааспыт, улахан бэйэлээх самоходкалар, баржалар түҥнэстэн, үлтү анньыллан түгэхтэринэн үөһэ көрө сыталлар. Хаандыга бөһүөлэгин дьаһалтатын таһынааҕы болуоссакка араас омук дьоно бөҕө тоҕуоруспут, сирэй-харах олоруута мөлтөх, бэйэҕэ эрэл ааһан кэтэһэр-манаһар аатыгар эрэ сылдьаллар, быыһыыр-абырыыр тылга-өскө, дьаһалга эрэ эрэнэллэрэ өтө көстөр. Маннык быһыыга-майгыга хайа да Баһылык дьоҥҥо-сэргэҕэ этэр тыла, быһаарар, дьаһайар, ыйар-кэрдэр кыаҕа иннэ үүтүн саҕа буолара саарбаҕа суох. Ол да буоллар Михаил Ефимович, биһигини кытта кылгастык сүбэлэһэ түһэн баран, трибунаҕа таҕыста. Саҥатын саҥа саҕалаан эрдэҕинэ, харыы төлө барда диэн ЫБММ-тан рациянан биллэрдилэр. Бары санныбытыттан ыар таһаҕаспыт түспүтүнүү «һуу-у» диэн үөһэ тыынан налыйан хааллыбыт.
Мин ити сырыыбытын испэр улаханнык сөҕөн-махтайан, дьиибэргээн, Дьокуускайга кэлэн баран анаан-минээн көрбүөччүлэри булан, өрүс майгытын сиһилии кэпсээн ыйыталаспытым, туоһуласпытым. Икки бэйэ-бэйэлэрин билсибэт ичээн дьонум: «Айылҕаттан ананан кэлбит Баһылык буолан айылҕа бэйэтэ көмөлөспүт», – диэн мин сабаҕалаабыт санаабын бигэргэтэн Баһылыкпыттан өссө биирдэ астынан турардаахпын.
Чахчыта да оннук быһыылаах. Кини үлэлиир кэмэ сүрдээх күчүмэҕэй кэм этэ. Россияҕа туох барыта ыһыллар-тоҕуллар кэмигэр, атын сир дьоно аат эрэ харата хамсыыр кэмнэригэр, сахалар Баһылыктарыгар эрэнэн Аан дойдуну тилийэ сүүрбүттэрэ, кэлэн-баран, билэн-көрөн, ону ааһан бэйэлэрэ онно-манна биллэн-көстөн киирэн барбыттара. Ааттаах-суоллаах дьоммут биллэ элбээбиттэрин бары да бэлиэтии көрбүппүт. Онон омук олоҕо, кини туруга, инникигэ тардыһыыта, көҕө бүүс-бүтүннүүтэ Баһылык дьүһүнүттэн-бодотуттан, туттарыттан-хаптарыттан, дьону-сэргэни кытта кэпсэтэр тылыттан-өһүттэн, дьон кыһалҕатын төһө билэриттэн-көрөрүттэн, баҕа санаатыттан, быһаарар, ылынар дьаһалыттан, дойду үрдүкү салайааччыларын кытары сыһыаныттан, сирин-уотун, бар дьонун туһугар кыһамньытыттан улахан тутулуктаах. Ол ситиһиитин төрдө айбыт Айылҕабытыгар, Айыыбыт итэҕэлигэр, Куппут-Сүрбүт үөрэҕэр таҥыллан тарҕаммытын Таҥара диэн ааттаан итэҕэйэбит.
Онон быыс кэми охсуһуута-этиһиитэ, өлүүтэ-сүтүүтэ, сэриитэ суох, ол оннугар бэйэбитин билинэн инникигэ эрэлбитин күүһүрдэн этэҥҥэ ааспыппытыгар махтанан туран, Баһылыкпыт Михаил Ефимович Николаев 85 сааһын туолар бэлиэ күнүгэр «ТАРҔАН» диэн аат-суол биэрэн кэлэр көлүөнэлэргэ холобур оҥорон, саха туһугар туруулаһар дьону иитэргэ олукта охсуоҕуҥ диэн санааны бар дьоммор тиэрдэбин. Бука барыбыт олоҕо Саха сирин Баһылыгын дьонугар-сэргэтигэр сыһыана истиҥиттэн, сырдык көрдүүр тобуллаҕас өйүттэн-санаатыттан, чулуулары таһаарар булугас-талыгас майгытыттан улаханнык тутуллар. Онон ыччаппытыгар бас-көс дьоммут холобуругар салайааччыны иитэр үлэни ыыттахпытына эрэ суол-иис тэлэр кыахтаах Саха сирин чулуу Баһылыга иитиллэн тахсыа этэ диэн бигэ эрэллээхпин.