* * *
Үчүгэй даҕаны сарсыарда ‒
Сүрэхпэр кытары күн тыкта –
Тыыннаахпын, ыллыыбын, таптыыбын,
Сир дьолун, сайыммын алгыыбын.
Үчүгэй даҕаны сарсыарда ‒
Сүрэҕим кытары сылыйда,
Былыттан кылайбыт күн уота
Санаабын сырдыкка салайда.
Үчүгэй даҕаны сарсыарда ‒
Сүрэҕим күн диэки таласта,
Бу маннык судургу тылынан
Хоһоонум суруллан таҕыста.
* * *
Оо, сайыҥҥы сарсыарда,
Халлаан номнуо сып-сырдык,
Бүгүн ханна барыахтыы
Сүрэх ыксыыр кыратык?..
Харыс сири хаампакка
Көстүө миэхэ түбүгүм,
Күнү халтай ыыппакка
Күүтүө кыырай үрдүгүм.
Үөрүөм дьонум аттыбар
Үмүөрүһэр дьолуттан,
Үөрэ-дьүөрэ тойукпар
Дьиэрэҥкэйдиир олуктан.
Сайар уоттаах саҥа күн
Саҕыа уохтаах тапталы –
Саха буолан сир өтөн
Сылдьыах кэрэ аналы.
Сайыҥҥылыыр сарсыардам,
Саҕаланныҥ чаҕыллан –
Санааргыыртан, санньыартан
Сайҕаныаҕыҥ ырыанан.
ЫРЫА
Истибитим аан бастаан
ийэ тылым сүмэтин,
биһик симик ырыатын
иҥэмтэлээх дэгэтин.
Арыйбытым күн, халлаан,
килиэп сыттаах холумтан
эбэм күдьүс тойугар
аттарыллар олугун.
Ону кытта биир ситим
этэ быыһы сэгэтии
уонна дьикти сибики –
ырыа куттаах инники…
АРДАХ
Уруйуктаах-айхаллаах
Лыҥкыр-лаҥкыр ардаҕым,
Уйук-буйук былыттаах
Туллар-тохтор таммаҕым,
Табыгырыы түстэҕиҥ
Эриэккэһин эбитин,
Тыаһыыр-ууһуур күрэҕиҥ
Кэрэкэтин эбитин!
Аараан-аараан айаннаан
Арыылаабыт бэйэккэҥ,
Анаан-минээн абыраан
Аарыгырдыҥ айгыстан,
Иннэ-манна киэҥ айах
Иһит-хомуос тэлгэнэн,
Илгэ-быйаҥ диэлийиэх
Чинчилэннэ тэлгэһэм.
Кэтэһиилээх ардаҕым,
Чэпчэттэххин сүрэхпин,
Көймөстүбүт көхсүбүн
Көннөрдөхпүн үөрэммин.
Сирим-дойдум сирэйин
Суунан-суунан чэлгийэн,
Сибэккитин-симэҕин
Тэнитиэҕэ киэркэйэн.
* * *
Манна тулам чуумпу, холку,
Сөрүүн, налыы, нүөл, кэрэ,
Ыйым кытта халлаан үүтүн
Сүөгэйдэммит сүмэтэ.
Түүнүн өссө хараҥардар
Үрүҥ суорат ыһыллыа,
Куйаар тыйыс урсунугар
Сулус буолан тырымныа.
Онтон күнүм уһуктуута
Сырдьыгыныа хобордоох,
Халлаан сылаас алаадьыта
Буһуо куйаас оройдоох.
Күөрчэх, суорат үтэлэрдээх
Тылбын-өспүн ытыйыам,
Сүөгэй, арыы үрүттэрдээх
Ырыаларбын халбыйыам.
Дагда, көппөх былыттардыын
Куоталаһа сырсыаҕым,
Дойдум күндүл халлааныттан
Уйгу-быйаҥ тардыаҕым.
ОТЧУТ
Бэһис күммүн чуҥкуйабын ‒
Мин оҕобун ахтабын,
Арай үлэ үгэнигэр
Буһарыттан үөрэбин.
Төрүттэрин өтөхтөрө
Турбут ытык сиригэр
Отчут буолан оттомуран
Тиийдэ оҕом тэринэн.
Дьиҥнээх отуу олоҕугар
Сүрэхтэннэ дьолугар,
Эр дьон хоһуун үлэтигэр
Эрилиннэ дьон көҕөр.
Урут сиргэ хонон-өрөөн
Сылдьыбыта диэн суоҕа,
Отуу чэйин, оллоон күөһүн
Куоратыгар суохтуоҕа.
Көччөх көтөр кэмэ кэлэн
Дабыдала кытааттын,
Саха куттаах киһи буолан
Оҕом ыыра ырааттын.
ЭДЕЛЬВЕЙС
Хайыр тааска эрэ үүнэр
Хаарыан кэрэ сибэкки
Хайа түөһүн чэчирэтэр
Хаһыс сылын эргиччи.
Таастан атын сири билбэт,
Өҥ-тот баарын сэрэйбэт,
Тыалтан-куустан өрө баран
Өссө тупсар эдельвейс.
Сымнаҕаска, сынньалаҥҥа
Анаммакка, дьэ дьикти ‒
Өлө-тиллэ тыллар онно
Өһөс, хорсун сибэкки.
Кэхтэн биэрбэт ол кэрэттэн
Испэр сэмээр үөрэбин ‒
Миэхэ дьүөгэ «эдельвейстэр»
Элбэхтэрин билэбин.
МИН БҮГҮН СУРУЙУО СУОХТААҔЫМ…
Мин бүгүн суруйуо суохтааҕым –
Хоторбот курдугум дуоннааҕы,
Иччитэх иһиппин таһааран
Тоторбот буоллаҕым тылынан.
Кураанах ааспата бу күнүм,
Толору ыйданна күөх түүнүм,
Халлааным кыратык ардаата,
Санааттан санааҕа кыйдаата.
Сүрэҕим көҥүллүк биэтэҥнии
Үгүһү, элбэҕи дьэ кэпсиир,
Суругум-бичигим мэниктии,
Буолары-буолбаты тиһиктиир.
Мин бүгүн айбатах курдугум
Кимтэн да, туохтан да ордугу,
Арай бу кууһабын чуумпуну ‒
Хайҕалга кыһаммат хоһоону…
* * *
Бүгүн дьүөгэм ыалдьыттаата,
Хоһум иһин сырдатта,
Байбаралаах ырбаахыта
Дьон хараҕын сымнатта.
Үлэбиттэн дьиэбэр диэри
Сонун бөҕө хостонно,
Уруккуттан билиҥҥигэ
Сэһэн-сэппэн холбонно.
Дьэ, кыыстара субуруйар
Уһун хара суһуохтаах,
Биһилэҕэ, ытарҕата
Уһулуччу моһуоннаах.
Көрбүөччүлүү чараас эттээх,
Удаҕанныы ап тыллаах
Кэрэ киэнэ кэрэмэһэ,
Кэллэ миэхэ кэһиилээх.
Үрдүү түстүм өрө көтөн,
Өрүү үөрдэр дьүөгэлээх,
Күнү-ыйы ыаһах гынан
Ыһар-тоҕор киһилээх.
СЭБИРДЭХ ЫРЫАТА
Тулабар барыта сэбирдэх ырыата,
Түбүгүм, сүтүгүм, ааспытым былыта.
Сэбирдэх, сэбирдэх, дьол олус кэбирэх,
Суох этэ, суох этэ, суох этэ дии сэрэх.
Билбитим аһыыны, күһүҥҥү хаһыҥы,
Соҕотох даҕаны кыһыны уйары.
Сэбирдэх, сэбирдэх, дьол олус уйаҕас,
Уйаҕас, уйаҕас баар этэ дии алҕас.
Сэбирдэх, сэбирдэх, ким тугу эрэйэр,
Кыыс-дьахтар аймаҕа күһүнү мэлдьэһэр.
Сэбирдэх, сэбирдэх, мин эмиэ эдэрбин,
Эдэрбин, эдэрбин, иитэбин эрэлбин.
Тулабар барыта сэбирдэх ырыата,
Уһаабыт күһүнүм кэрэтэ, талыыта.
Мин, баҕар, билигин иккистээн таптыаҕым,
Таптыаҕым, таптыаҕым, эн тиһэх ырыаҕын.
* * *
Кэтэспэппин бу күнтэн
Сарсын кэхтэр кэрэни,
Эйигиттэн – бэлэҕи,
Дьылҕабыттан – элбэҕи.
Тоҕо эрэ курустук
Сурук түһэр холустук,
Туохтан эрэ оҕотук
Кутум бүгэр хоргустук.
Хом түһүүлээх бу турук
Түөспүн аалар хаҕыстык,
Хомойумуум, бэл, кустук
Сири кууһар кылгастык…
Сорох ааны сабаммын
Бэйэбиттэн саспаппын,
Сорох ааты сотоммун
Орохпуттан куоппаппын.
Сууйуом-сотуом түннүкпүн,
Күнүм тыктын дэлэччи,
Эмиэ аһыам сүрэхпин
Өрө тыынаат тэлэччи.
Кэтэһиэҕим иккистээн
Кистэлэҥнээх кэрэни,
Эйигиттэн – бэлэҕи,
Дьылҕабыттан – элбэҕи.
ЧЭЙ ЭРЭ!
Чэй эрэ, сырдырҕааҥ-сардырҕааҥ,
Сүрэҕим чаҕылҕан уоттара,
Чэй эрэ, курулааҥ-куугунааҥ,
Илгэлээх ардаҕым уулара!
Эргиллиҥ, таҥнарбыт күннэрим,
Иэйбэтэх, иэппэтэх түүннэрим,
Иччилиим имэҥнээх суоспунан,
Хардарыым ахтыбыт уохпунан.
Оо, айыым таҥарам, тыыннаахпын,
Угуйар, умайар кыымнаахпын,
Хоһооммор, ырыабар тапталбын
Үйэҕэ хаалларар кыахтаахпын.
КУОРАТЫМ
Күнү көрбүт күндү сирим –
Кииним түспүт куоратым,
Киһи буолбут кэтит киэлим,
Көмүскэлим эбиккин.
Тэлгэһэлээх көмүс уйам,
Тэлэһийбэт тиэргэним,
Саха буолан сайа тыынар
Салгын кутум курдуккун.
Күнү кытта күрэстэһэн,
Ыйы кытта ыаллаһан,
Хоһоон буолан, ырыа буолан
Дьоллонобун куораттан.
МАХТАНАБЫН
Махтанабын ааспыт сылбар,
Эрэнэбин саҥабар,
Орто дойдум олоҕугар
Суруллубут дьылҕабар.
Махтанабын истиҥ доҕор
Таптыыр, ахтар сүрэҕэр,
Оҕо дьонум үүнэр-сайдар,
Дьолу тутар күрэҕэр.
Махтанабын туохтан эрэ
Долгуйуохтаах кэмнэрбэр,
Тойук буолан, ырыа буолан
Тосхойуохтаах түүннэрбэр.
Махтанабын инникибэр
Үллэ туруох үлэбэр,
Дохсун, хорсун күннэрбиттэн
Эрэйиэҕим элбэҕэр.
Махтанабын ааспыт сылбар,
Эрэнэбин саҥабар,
Дьолу эрэ ыраланар
Дьоллоох түгэн баарыгар.
Мария Алексеева-Арылы Дуйдаах