МХАТ-ка биһиги режиссербыт Андрей Борисов туруорбут «Матералыын бырастыылаһыы» диэн спектаклын премьератын көрөн кэлэн, гостиницам барык хоһугар олоробун.
Хас киһи уус-уран айымньыны – роман биитэр хартыына, спектакль биитэр симфония да буоллун – тус-туспатык ылынан эрдэҕэ. Бу спектакльга миигин туохтан да улаханнык Тоҥус дьахтара долгутта. Долгутта уонна харааһыннарда.
…Ол-бу эргэ, сэмнэх таҥастаах Дьахтар. Эдэр дуу, кырдьаҕас дуу кини? Кини – сааһа суох. Таҥаһа-саба эргэтэ кини бүгүҥҥү бөрүкүтэ суох олоҕун эрэ буолбакка, бу Сир уонна Тоҥус бииһэ түҥ былыргыттан биир дьылҕалаахтарын этэргэ дылы. Кырдьыга да, Матера билиҥҥи олохтоохторун төрүттэрэ Сибиргэ Ермак кэнниттэн, аҕыйах үйэтээҕитэ, кэллэхтэрэ дии. Тоҥустар буоллаҕына манна тыһыынчанан сыллар улаҕаа өртүлэриттэн төрөөн-ууһаан олордохторо.
Атын персонажтар тугу гыналларыттан, тугу саҥаралларыттан тутулуга суох Тоҥус дьахтара спектакль былаһын тухары сценаҕа биир кэм сибиэн курдук барыҥнаан тахсар. Арыт туора баран, соҕотоҕун соҥуйан олорон, бытыылканы таҥхатар.
Гидростанция тутуллар буолан, Матера уу анныгар киирэр дьылҕаламмытыттан олохтоохтор айманаллар. Ол аймалҕан быыһыгар биир да киһи бу Тоҥус дьахтарын туһунан ороһуйбат, кини дьылҕатыгар кыһаллыбат. Спектакльга үгүстүк аһыыллар да, ким да кинини, киһи бааргын ээ диэн, остуолга ыҥырбат, ас бэрсибэт. Эгэ, ким эмэ кинини кытта ирэ-хоро кэпсэтиэ, муҥатыһыа баара дуо. Быһата, Тоҥус дьахтара бу көй үгүс дьон ортотугар чороҥ соҕотох сылдьар курдук.
Бу Сир тыыннаах сибиэнигэр кубулуйбут Тоҥус дьахтарын дириҥ кутурҕанын, ынырык дьылҕатын дорҕооно хантан эрэ үөһэттэн, халлаан түгэҕиттэн, эҥсиллэ сыналыйар эмиэ да хараастан хаһыырыыга, эмиэ да кэп туонан эймэниигэ маарынныыр кылыһахтаах уорааннарга биллэргэ дылы. Саҥата суох барыҥнаан, ньим уоһуйан сылдьар бэйэтэ арай биирдэ аҕыйах тылы төлө ыһыктар: «…Манна мин өбүгэлэрим олорбуттара. Халлаан хатыытын курдук кыймалас элбэх этилэр. Ол бэйэлэрэ туман буолан сүппүттэрэ. Өбүгэлэрим сирдэрин тимирдэн эрэҕит. Кинилэр ааттыын умнуллар кэмнэрэ тирээтэҕэ…» Тоҥус дьахтарын ити кутурҕаннаах тыллара Матера олохтоохторун сүрэхтэрин букатын таарыйбат. Спектакльга «бу, кырдьык, кини өбүгэлэрин сирдэрэ этэ ээ» диэн биир эмэ киһи, санаатыгар оҕустаран, тыл быктаран аастаҕа дуу…
Тоҥус дьахтарын трагичнай дьылҕатыгар холоотоххо, Матера дьоно дэриэбинэлэрэ көһөрүттэн айманаллара дуона суох суол буолан хаалар.
Гостиницабар уһун түүн харахпын симмэккэ, ити туһунан саныы сыттым. Тоҥус дьахтарын дьылҕата – киниэнэ эрэ да буолуо дуо – утуйар уубун аймаата…
Талаан диэн тугуй? Нарыннык-намчытык ойуулаан, сонуннук, саҥатык образтаан суруйуу дуо? Ити, биллэн турар, хайаан да наада. Ол гынан баран, талаан диэн, туох-ханнык иннинэ, кырдьыгы өтө көрүү. Күннээҕи быстах чахчыны буолбатах, төрүт кырдьыгы, бар дьон кырдьыгын, норуот кырдьыгын. Валентин Распутин ону өтө көрбүт. Көрбүт уонна ити кырдьык алдьархайын тиһэҕэр тиийэ өйдөөбүт. Өйдөөбүт уонна ону харса суох эппит.
Ити курдук күннээҕи чахчыны нөҥүө төрүт кырдьыгы, норуот кырдьыгын өтө көрөр, ону куттаммакка, чаҕыйбакка этэр Талаан баар дуо биһиэхэ, саха суруйааччыларыгар? Чэ, ылан көрүөҕүҥ, холобура, Бүлүү муората диэн ааттанары. Гидроэлектростанцияны үлэлэтэргэ баһаам үгүс уу саппааһа наадатын бары билэбит. Алмааһы хостуур промышленность сайдарыгар электроэнергия суолтатын ким да мэлдьэспэт. Ити эрээри, алмаас төһө да күндүтүн иһин, билигин муора буолбут сиргэ үгүс үйэ устата үтүмэн табаны ииттэн, балысхан күндү кылааннааҕы бултаан олорбут дьоннору кыһарыйан көһөрүүнү, кэмэ суох элбэх иэннээх сири, онно үүммүт тыаны бүтүннүүтүн туруорбутунан эрэ букатыннаахтык тимирдиини, ол-бу салааларыныын-тымырдарыныын Саха сирин арҕаа өттүн бүтүннүүтүн кэриэтэ иитэн-аһатан олорор тыын өрүс уутун өтөрүнэн өрүттүбэт гына дьүдэтиини, көмүс хатырыктааҕын көлбөҕүрдүүнү – Норуот уонна Сир дьылҕатыгар ити улуу хоромньуну бу күн анныгар туох эмэ толуйар кыахтаах дуо? Бука, суох буолуо.
Оттон биһиги Бүлүү өрүһүн сүүрүгэ бохсуллубутун уруйдаан-айхаллаан төһө үлүгэр үгүс тойугу туойдубут, ырыаны ыпсардыбыт этэй! Ити кэмэ суох элбэх эҕэрдэлиир ырыа-тойук быыһыгар биир эмэ, дьөрү биир эмэ дьиксинэр саҥа иһиллибэтэҕэ. Оннук саҥа дьэ билигин иһиллэн эрэр. Ол да биһиги суруйууларбыт страницаларыгар буолбатах, улахан мунньахтар трибуналарыттан. Тугуй бу: кырдьыгы өтө көрөр, ону сатаан суруйар уонна хоһууннук этэр дьоҕур чычырбаһа дуу биитэр тугу эт, тугу суруй диэбиттэрин эрэ этэ-суруйа үөрэнэн хаалбыт муҥмут дуу?
Киллэһик. Кэлин Якутскайга Андрей Саввич бу курдук кэпсээтэ: «Тоҥус дьахтарын оруолун мин РСФСР үтүөлээх артисткатыгар Е.Г. Королеваҕа биэрэргэ быһаарыммытым. Ону эппиппэр актрисам ытаан тоҕо барбыта. Соһуйбутум: ама үөрбүтүн иһин итиччэ үлүгэр ытыа дуо? Арыый тыын ылан баран, ытыырын кыана сатыы-сатыы, актрисам ботугураабыта: «Күннэй Игнатова диэн өлбүт дьүөгэлээх этим. Саха кыыһа. Киноактриса… Тунгуска обраһын миэхэ ити кини анараа дойдуттан ыыттаҕа…» Ити тыллартан этим атыйа түспүтэ».
Софрон Данилов
Чолбон. – 2022. – № 6