МАННЬЫАТТААХ БАҺЫЛАЙ

(Ахтыы-сэһэн)

Никииппэрэптэр

Никииппэрэптэр төрүт сирдэрэ – Аһыкай диэн уһун синньигэс алаас. Лоомтукаттан кэлэр суолунан алааска киирдэххинэ, хаҥас диэки салаалаах. Ол салааҕа күөллээх, салаа арахсар тоҕойугар – аймахтарын көмөр сирдэрэ. Онтон барбахтаан истэххинэ, уҥа өттүгэр дьиэ-уот туттан олорбут сирдэрэ. Өссө бардаххына, бурдук ыһа сылдьыбыт бааһыналара. Манньыаттаах Баһылай оҕонньор бу алааска төрөөбүтэ, улааппыта. Төрөөбүт дьиэтэ – былыргы саха балаҕана. Дьиэттэн чугас – хотон, дьиэ утары – ампаар, аттар аһыыр даллара, тэйиччи соҕус – аттар баайыллар сэргэлэрэ турар.

Дьиэ иһигэр көмүлүөк оһох, оһохтон чугас оҕонньордоох эмээхсин сытар сирдэрэ, кыргыттар хаппахчылара, төгүрүччү наара – уолаттар уонна хоноһолор утуйар сирдэрэ. Дьиэ ортотун диэки остуол, олоппостор, ыскамыайка, кыра оҕо олоппоһо киһи хараҕар быраҕыллар. Улахан алтан сылабаар, чугуун күөс тустаах соруктарын толорор эрэ кэмнэригэр остуолга эбэтэр оһох холумтаныгар кэлэллэр. Сылабаар оргуталларыгар оһоххо чугаһыыр, күөс буһарыгар лахаан диэн тимир атахха олордуллар уонна анныгар кыһыл чоҕу тардыллар. Аһыыр бириэмэҕэ турбат инниттэн сылабаар даҕаны, күөс даҕаны остуолга ууруллаллар. Былыргы саха ууһа оҥорбут ыскаабыгар чааскылар, мин иһэр тэриэлкэлэр, ньуоскалар ууруллаллар. Үөһэ көрдөххүнэ оһох таһынан икки син уһун мас кирээдэлэр бааллар. Бииригэр таҥаһы куурдаллар, атыныгар бурдугу хатараллар. Хатарыллыбыт бурдугу хаҕын кэлиигэ араараллар уонна хаҕын тыалга көтүтэллэр. Дьэ уонна суорунаҕа мээккэлииллэр. Суоруна ыскаап икки оһох икки ардыгар турар. Бурдугу суорунаҕа мээккэлээһин оҕо, дьахтар үлэтэ. Уол оҕо уонун туолбут буоллун да быһа ааспат үлэтэ этэ. Баһылай убайдарын кытта охсуһа-этиһэ улаатыар диэри үлэлэспитэ.

Элбэҕи кутан, түргэнник эргитэн бүтэрээри бурдугу куһаҕаннык мээккэлээбиккит диэн мөҕүллүү ахсаана суох буоллаҕа. Лэппиэскэни ийэлэрэ көмүлүөк оһоххо кимнээҕэр минньигэс гына буһарара. Атыыһыт буолан баран, бэйэтигэр саха балаҕаннаах нуучча дьиэтин туттубута. Онно төрөппүттэрэ кийииттэрин, сиэннэрин кытта олорбуттара. Төрөппүттэрэ билиитэ оһоҕу сыттаах диэн, көмүлүөк оһохторун таһыгар саха балаҕаныгар өлүөхтэригэр диэри олорбуттара. Ыраахтааҕылаах Россияҕа ол бириэмэҕэ Саха сирин улуустарыгар бу Сэргэй Микииппэрэп курдук дьиэлээх-уоттаах, ынах, сылгы ииттинэн, кыра да буоллар бурдук ыһынан, бултаабыта, балыктаабыта буолан, оҕолорун улаатыннаран ыал оҥортообут сүүһүнэн, тыһыынчанан ыал алаастарынан, сыһыыларынан өрүс сүнньүнэн олорбуттара.

Бырааттыылар

Баһылай убайдардаах, эдьиийдээх уонна балтылаах этэ. Кыра эрдэҕинэ субу-субу ыалдьар буолан, дьоннорун эрэйдиирэ. Кинилэр кыра уолларын, эмиэ ыалдьыа диэх курдук харахтарын далыгар илдьэ сылдьаллара уонна атаахтаталлара. Баһылай уон сааһыттан аһыыра тупсан, күһүн-саас киирэр тымныйыылар умнуллан, бэйэтигэр сөп эттэнэн-сииннэнэн, мэнигилээн мөҕүллэр буолан барбыта.

Убайдара аҕалара тиэйэн аҕалбыт маһын күн аайы көмүлүөк оһоххо отторго бэлэмнииллэрэ. Онно илдьэ тахсан эрбии тутааҕын туттараллара. Тахсыһымаары, үтүлүгэ да, бэргэһэтэ да көстүбэт буоларыгар баҕарара да, балта көрө сылдьан бэрт түргэнник булан биэрэрэ. Онон убайдара балтыларын хайгыыллара уонна өссө да ити сүрэҕэ суох таҥаһын ханна устарын көрө сырыт дииллэрэ. Баһылай ону-маны өйдүөр диэри балтын хобуоччу диэн ааттыыра уонна абааһы көрөрө.

Баһылай алтатыгар-сэттэтигэр убайдарын кытта дьиэ таһынааҕы күөллэргэ барсара. Кини ыарыһах буолан бытаан этэ. Онон убайдара илдьэ сылдьалларын абааһы көрөллөрө. Ол да буоллар син биир ийэтин көмөтүнэн барсара. Ийэтэ илдьэ барымаары гыннахтарына, оҕоҕутун илдьибэт буоллаххытына бары барымаҥ диирэ. Оччоҕуна хайыахтарай, илдьээхтиир буоллахтара дии. Биирдэ күһүн кустаан баран хараҥаҕа дьиэлэригэр төннөн иһэн уолларын абааһынан, эһэнэн, бөрөнөн куттаатылар – ыраах буолан кини ытыырын дьонноро истибэттэрин билэллэр. Кыра уол куттаммыта. Дьиэлэригэр чугаһаан истэхтэрин аайы, аны уоллара ытаабытын дьонноро билбэт гына оҥоро сатаатылар. Дьиэҕэ киирбиттэрэ көмүлүөк эрэ оһох уота сырдатар, ийэлэрэ балтыларын кытта хотоҥҥо сылдьаллар, син өр буолан баран киирдилэр. Онуоха дылы Баһылай мас ынахтарынан, оҕустарынан оонньоото. Ол ыккардыгар уолаттар мииҥҥэ сэлиэй буолар бурдугу таппакка барбыттара ахтылынна. Аҕалара: «Чэ, биир киэһэ лапсата, сэлиэйэ суох миини иһиэҕиҥ ээ», – диэтэ. Онно бурдук тардыллан билигин этин хоторон баран сэлиэйдэнэрэ этилиннэ. Остуолга олорон аһыылларыгар чүмэчи аҕалан уматтылар. Баһылай ытаабытын ким да билбэтэ.

Ол курдук хас да күн ааста. Баһылай убайдарын сайыспат буолла. Онтон эмискэ биирдэ ийэлэрэ: «Бу уолаттар оҕону кырбаабыттар дуу, онон-манан куттаабыттар дуу? Тоҕо эрэ кэлин барсыбат буолла. Ыйыттахха саҥарбат, дьэ оҕо ыалдьан-хайаан көрдүн, иэҥҥитин хастаталыам», – диэтэ. Баһылай уруккутун курдук барсыбатыттан сэрэйдэ дуу, ийэ сүрэҕэ таайда дуу. Уолаттар саҥарбатылар. Онтон ойоҕо аҕаларыгар Сэргэйгэ түстэ:

– Эр киһи буолаҥҥын биирдэ да ити уолаттары мөхпөккүн, таһыйбаккын, ол иһин муораны тобугунан, халлааны хабарҕатынан өйдөөх-санаалаах дьон үөскээн эрэллэр.

Аҕалара олорон баран ыксаабакка:

– 13-14-тээх уолаттарынан итинтэн ордук тугу үлэлэтээри гынаҕын, мин көрдөхпүнэ дьиэ үлэтигэр барытыгар көмөлөһөр курдуктар дии. Хайа уонна бултаан аска-таҥаска эмиэ көмөлөһөллөр. Мэниктии сылдьаллара эмиэ көстүбэт, куһаҕаны оҥорботтор уонна хайдах оруо маһы ортотунан киирэн кырбаталаан барыахпыный?

– Кырбаталыыр ээ, эн биирдэ эмит биир эмэ оҕону мөхпүккүн мин тоҕо көрбөппүнүй?! Бу 15 сыл тухары, куруутун мин куһаҕаммын, эн үчүгэй аҕа буола сырыт, – диэн ийэлэрэ түмүктээтэ.

Уолаттар ийэлэрин билэллэр, куруутун иэннэрин хастыах буолар да, таһыллыбыттарын да олох билбэттэр. Бэркэ буоллаҕына үөрэтэр курдук мөҕөр. Кини дьиэни дьаһайан олорорун, онон кини эппитин толоруу булгуччулааҕын умнубаттар. Кыыһырбытын түргэнник аһарарын, сотору били мөҕүллүбүт киһи таптанарын билэллэр. Аҕалара кинилэри саҥа таһааран мөхпөт да, таптаабат да. Улахан уолаттар аҕаларын кытта улааттахтарын аайы сыһыаннара өссө тупсан иһэр, аҕаларын убайдарын курдук көрөллөр. Ити барыта үлэни сатыыр, кыайар буолбуттара эбиллибититтэн быһыылаах. Тыа оҕото кыра эрдэҕиттэн үлэлиир буолан, үлэҕэ үөрүйэх буол­лаҕа дии. Бу да уолаттар сыл аайы эбиллэн иһэллэр, ону көрө-көрө аҕалара икки-үс сылынан бэйэтин курдук турбут дьонноноруттан үөрэр.

Онтон биирдэ, уон иккитигэр быһыылааҕа, убайдара кустуу баралларыгар илдьэ бардылар. Саас, ыам ыйын бүтэһик күннэригэр быһыылааҕа, тыа быыһыгар баар хас да күөлү өҥөйөн көрдүлэр, кус суох дии-дии баран истилэр. Онтон биир сиргэ кэлэн бааллар эбит диэн буолла, кыра убайа сааны ылла да барда. Баһылай убайа кустар туһаайыыларынан үөмэн киирбитин көрдө. Онтон сотору соҕус буолан баран, саа дьэ эһиннэ. Онно сырсан тиийбиттэрэ, үс кус мууска иҥнэ сытар. Ол-бу ураҕаһынан кустарын ылаары уунан көрдүлэр да тиийбэтилэр. Хайалара эппитэ буолла: «Баһылай ыйааһына суох, онон кини киирэн ыллын», – диэн буолла. Кытыыны бэрэбиэркэлээбитэ буоллулар, чычаас буолан сиргэ муус тиийэ сытарын хантан билиэхтэрэй. Киир диэн буолла. Баһылай таҥастыын киирдэ, түөртэ-биэстэ эрэ хардыылаат ууга баар буола түстэ, хата уута моонньугар эрэ дылы, атаҕа сиргэ үктэнэн турар. Уолаттар куттанан хааллылар, улахан убайа ураҕас ууна охсон биэрдэ, онтон тутуһан кытыыга таҕыста. Убайдара ким ыстаанын, ким ырбаахытын, этэрбэстэрин уһула охсон таҥыннардылар. Кутаа оттон таҥас куурдунуута буолла, ол быыһыгар тээтэҕэр, ийэҕэр этээйэҕин дэстилэр. Кыра убайа маһынан сыыллан киирэн уһун төбөтүнэн тордуохтаан кустарын ылаттаабыта умсаахтар эбит.

Биирдэ маннык буолбуттаах. Саас ыһыктаах кустуу бардылар. Эрдэ тиийэн дурда туттан, киэһээҥҥи кус көтүүтүн дурдаҕа көрүстүлэр. Кус бу түүн киирдэ. Киэһээҥҥи ытыыга икки дурданан холбоон 12 куһу өлөрдүлэр. Сарсыарда сырдыырын кэтэһэ таарыйа чэй оргутуннулар. Улахан убайа Бүөтүр күтэр өлөрбүтүн дурдаҕа олорон сүлбүт, төбөтүн, кутуругун, атахтарын, иһин бырахпыт уонна кулуһуҥҥа үөллэ. Буспутун кэннэ сиэһин буолла. Убайдара сиэхтэрин иннигэр тыаҕа сылдьар киһи сиргэмсэҕэ суох, ол-бу үөнү, кыылы, көтөрү сиэхтээх диэн бэйэ­лэрин икки ардыларыгар Баһылай истэригэр кэпсэттилэр. Кулуһун сырдыгар көрдөҕүнэ, маҥнай бэйэлэрэ сиэтилэр, онтон Баһылайга сиэ диэн баран кыра гына кырбаммыт күтэр этин биэрдилэр. Күүһүнэн сии сатаата да олох төттөрү өҕүйэ турар, хата били күнүс аһаабыт аһын бүтүннүүтүн хотуолаата. Ол кэнниттэн нэһиилэ аһаата. Күтэрин этин санаатаҕына хотуолуох курдук.

Сарсыныгар кэлэн баран, убайдарын төһө эмэ кустаахтар да күтэри соруйан сиэтэллэр диэн үҥүстэ. Ийэтэ уолаттарын эмиэ кэһэтэлиэх буолла уонна Баһылайга: «Аны барсыма, ити дьоннор сотору баҕаны, чохуну, моҕотойу, киргили сиэтиэхтэрэ. Манна бултаан аҕаллахтарына, бука күөскэ күтэри буһарбаппыт буолуо», – диэн түмүктээтэ. Ийэтэ Баһылай дьиэҕэ баар буоларыгар баҕарара, ол-бу кыра үлэ элбэх буоллаҕа дии. Ыамҥа ынахтары аҕалыы, мэччирэҥҥэ үүрүү. Аҕата кэнники иһиттэ, дэлби күллэ уонна Баһылайтан булчут тахсыа суох диэн быһаарда. Ону дьахтар эмиэ таах истибэтэ: «Тоҕо итинник этэҕин, эһиги эрэ бэккит куруутун ахтыллар, оҕо иннин быһа этэҕит», – диэтэ. Сэргэй ойоҕуттан эмиэ сэмэлэнэн хаалла.

Баһылай онтон ыла убайдарын кытта бултаһа барбатаҕа. Булка бэйэтэ да таттарбат быһыылааҕа. Улаатан баран табаарыстара андыга, кыылга ыҥыра сатыыллар этэ да, ол-бу үлэлээхпин диэн барбат этэ.

Аналы быһаарыы

Күннэр-дьыллар ааһан испиттэрэ. Уолаттар улаатан, сорохторо ыал буолар кэмнэрэ чугаһаата. Сэргэйи дьахтара уолаттаргар бурдук ыһар сирдэ солоон, дьиэтэ тутун диэн дьаһайара иһиллитэлээн барда. Үлэ-хамнас күөстүү оргуйда. Сааскы бурдук ыһыытын, хомуурун, оттооһун ыккардыгар үлэ куруутун баар буолар. Саас ким да туораттан ыгылыппат, бүтэрэ охсуҥ диэбэт да, саҕаламмыт бүтүөхтээҕин бары билэр буоланнар, кыс тахсар маһы бэлэмнээһин, күрүө абырахтааһын, саҥа күрүө тутуу, солооһун үлэтэ – сыл тахсарга үлэлэнэр үлэ икки ардыгар сололоох буоллулар да, кэлэн үлэлээн бараллар.

Сири солооһун аҥардас хары күүһүнэн, эрбиинэн, сүгэнэн, лаппаакынан, оҕуһунан үлэлииргэ ыараханын уолаттар билбиттэрэ. Ол гынан баран, хас биирдии ыал бэйэтэ бурдук ыһар сирдээх, дьиэлээх, хаһаайыстыбалаах буоларын билэллэрэ. Онон бэйэлэрин иннигэр үлэлииллэрин билэр буолан ол-бу хаспахтардаах, иҥнэри ньуурдаах, сайыҥҥы күн уһуннук көрөр уулаах сирин булаллара. Улахан кырдьаҕас мас түбэстэҕинэ, үлэтэ элбэҕэ, хас биирдии силиһин ылгыахха наада. Ол эрэ кэнниттэн мас төрдүн оҕуһунан бааһына тас өттүн буллараллара. Сорох аарыма тиит төрдүн иккилии оҕус соһор. Мас төбө өттүн оттук маска, күрүө баҕанатыгар, хотон эркинигэр, сорох синньигэс өттүн күрүө сиэрдийэтигэр уонна да атын наадаҕа диэн араартаан, солуур сирдэриттэн чугас состорон таһааран хатырыктаан, бысталаан, саһааннаан бэлэмнииллэрэ. Олох туттуллубата – мутуга, мас төрдө, силиһэ эрэ хаалара.

Баһылай бу үлэлэргэ барытыгар сылдьыспыта. Кэпсэтии быһыытынан улахан уолаттарга ­дьиэлэнэллэригэр бэлэмнииллэрин билэрэ. Кини улахан дьон эрдэ ойох ылан, оҕо төрөтөн, кинилэр удьуордарын салгыылларын билэрэ. Ити курдук бааһына бэлэмниир солооһуннарын, дьиэ, хотон тутуутун үлэлэрэ икки-үс сыл барбыта. Убайдара кэргэннэрин бэйэлэрэ туппут дьиэлэригэр аҕалбыттарын илэ хараҕынан көр­бүтэ. Оттон киниэхэ ким да бу эн сириҥ буолар, дьиэ-уот тутуохпут диэбэтэҕэ, тутан биэрэр да туһунан кэпсэппэттэрэ. Кыра уол аҕатын аах дьиэлэ­ригэр хаалара, сирдэрин сир гынара былыргыттан баар суол эбит. Кыыс оҕо атын дьон анала дииллэр, онон дьиэ-уот туталлара – абыычайы кэһии, таҥараҕа айыыны оҥоруу этэ.

Биирдэ аҕалара сылгыларым хаанын уларытабын диэн атын нэһилиэккэ атыыр соноҕоһу атыыр соноҕоско атастаһа барда. Икки хонон кэллэ. Аһыы олорон дьахтарыгар эттэ:

– Уолбар Баһылайга кэргэн ылар кыыһы буллум.

– Өссө остуолтан быга иликтэриттэн кыыс көрө сылдьаллар, – дии-дии дьахтара күллэ, – Дьэ ону хайдах биллиҥ?

– Киирбитим, дьиэ иһигэр киһи суох, арай биир иккилээх-үстээх кыыс лэппиэскэлээх күөр­чэх сии олорор эбит. Мин өссө саҥарбата буолуо диэммин кэпсэппэтим. Бэргэһэбин, соммун уһуллум. Наара ороҥҥо баран олордохпуна били оҕом: «Хантан кэллиҥ? Ким тээтэтэ буолаҕын? Ийэм хотонугар тахсыбыта, аҕам от тиэйэ барбыта», – диэн соһутта. Өссө дьоно кэлиэхтэригэр дылы ону-маны ыйытта. Дьоно кэлбитигэр кэпсээбиппэр:

– Ээ, ити кыыс уот бэлэс, ону-маны туойааччы, – диэтилэр.

Онно эттим:

– Хата, оҕобун кийиит гыныам, – уонна таах олоруохтааҕар, – Кийиит буолуоҥ дуо? – диэн өссө да остуолга олорор кыыстан ыйыттым.

– Буолуом, – диэн күллэртээтэ.

Онтон аҕата этэр:

– Ити кыыс быһаас эбэтин аахха күүлэйдии бара сылдьан эбэтигэр манна миигин көрүөххүн сүрэҕэлдьээн олороҕун диэбит. Ону эбэтэ: «Эһиги саҥарар буолаҥҥыт, кыыскыт ону үтүктэр», – диэн мөҕүтэлээн кэбиһэн турар.

Дьахтар:

– Чэ, бээ, оҕом улааттаҕына, кыыс оҕото буолуо ээ, саҥар да диэбиттэрин иһин саҥарыа суоҕа, – дии-дии оҕотун таптаата.

Онтон уонча сыл буолан баран, Сэргэй Баһылайын илдьэ атыырын туһунан кэпсэтээри барбыт. Сөбүлэстэҕинэ, аны күһүн эмиэ хаан уларытарга аҕалан атастаһаары. Дьиэлэригэр киирбиттэрэ, дьонноро бааллар, өссө кыра оҕолор элбээбиттэр. Чэйдэттилэр, ону-маны кэпсэттилэр, сүрүн кэпсэтиилэрэ: сүөһүлэрэ, сылгылара уонна кыра да буоллар ыһар бурдуктара. От, бурдук үүнүүтүттэн олохторо сибээстээҕин ырыттылар. Чэйдэрин ортолуу иһэ олорон, Сэргэй дьиэлээх киһиттэн ыйытта:

– Били миэхэ кийиит буолар кыыскыт хайаларай?

– Ити эн таскар олорор, били күтүөт буолуохтаах киһибит бу кэлэн олорор дуо?

– Дьыл – хонук үчүгэйдик олордоххо, били кийиит буолуом дииригэр холоон хотун олорор этэ. Хата, ити кыра кыргыттартан хайалара буоллаҕай диэн таайа олорбутум. Баһылаай, үчүгэйдик көрөн кэбис бу оҕону, – диэн баран кыыс симиттибитин билэн, кэпсээнин олох атыҥҥа кубулутта.

Баһылай аҕата эппитигэр кыыс диэки көрбүтэ, кыыһа кинини одуулаан олорор этэ, көрбүтүгэр умса туттан кэбистэ. Онон маҥнайгы көрсүһүү бүппүтэ. Дьиэлэригэр кэлбиттэригэр ийэлэрэ:

– Хайа, били кыыскытын көрдүгүт дуо? – диэбитинэн тоһуйда.

– Көрөн бөҕө буоллаҕа дии, билигин да оҕо буоллаҕа дии, ситтэҕинэ киһи сирбэт кийиитэ тахсар кыыһа сылдьар.

– Эн ити улахан уолаттарыҥ ойох ылар саастара буолла да, баччааҥҥа дылы кийииттэрэ суох олоробут. Эн буоллаҕына ити уонуттан эрэ тахсыбыт уолгунан оонньуу сылдьаҕын.

Сэргэй эмиэ сэмэлэннэ. Дьөгүөргэ быйыл кыһыны аһарбакка ойох ылан биэрэргэ, эһиил Бүөтүргэ диэн буолла. «Дьөгүөр дьиэлээх, хотонноох, күрүөлэммит бурдук ыһар сирдээх, оттон Бүөтүр киэнин аны күһүн бүтэрэргэ» диэн аҕалара санаата. Уолаттар ойох ыллахтарына, аһыыр иһит-хомуос, иккилии тарбыйахтаах ынаҕы биэрэбит, сылгыны уопсай көрүллүө, күһүн идэһэҕэ өлүүлэрин сииргэ ылыахтара диэн быһааран сылдьаллар.

Сааһыары Дьөгүөрдэрэ кэргэннэммитэ. Кэргэнин саҥа дьиэтигэр аҕалбыта. Кэргэнигэр дьонноро үс ыанар ынаҕы, торбостору биэрбиттэрэ. Сылгы биэрдэхтэринэ чугас олорор буоланнар, төннөн кэлэн дьону эрэйдиэхтэрэ диэн санааттан сылгы биэрбэтэхтэрэ. Дьөгүөр хотон муҥунан сүөһүлээх, төбөлөөҕүнэн уонча ынах сүөһүлээх ыал буола түспүтэ. Кэргэнэ бүгүрү, үлэһит баҕайы кыыс түбэспитэ. Дьэ мантан ылата Сэргэйдээх «оҕонньордоох эмээхсин» аатын сүкпүттэрэ. Сыл буолуута сиэннэммиттэрэ.

Ити күһүнүгэр Сэргэй санаабытын курдук Бүөтүр убайын таһыгар дьиэтэ, хотоно тутуллан бүппүтэ. Бурдук ыһар сирдэрэ эмиэ кэккэлэһэ этилэр. Төһө да дьиэлэрэ чугас тутуллубутун иһин, тиэргэннэрэ тус-туһунан күрүөлээҕэ. Онтон бурдук ыһар солооһуннарын күрүөтэ биир этэ. Бүөтүр ол сыл кэргэннэммэтэҕэ, дьонугар ­кыстаабыта. Сирдэрин тиэрдэрэн оҥорторбуттара. Саҥа солооһун буолан силиһэ элбэҕэ, кырыһы бытарытыы элбэх үлэни эрэйэрэ. Бырааттыылар онно ылсан үлэлээбиттэрэ. Баһылай убайдарыгар улахан көмө буолбута. Кыра эрдэҕинээҕилэрин биирдэ эмит санаатахтарына күлсэллэрэ.

Маҥнайгы сүрэхтэнии

Биирдэ Баһылай ийэтигэр:

– Дьөгүөрдээҕи тоҕо дьаһайаҕын? Кини ыал аҕата буолбат дуо? Оччо дьахтар дьаһайар үйэтэ буоллаҕына, оттон ойоҕо дьаһайдын ээ, – диэтэ.

– Бу уол тылын көр эрэ, ойох ылла да бэйэтэ дьаһайарга бэлэмнэнэ сылдьар эбит дии, оннук буолбат, тоойуом, «кырдьаҕастан сүбэтин, эдэртэн эрчимин ыл» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Биһиги, кырдьаҕастар, олоххо билиибит-көрүүбүт элбэх буоллаҕа дии. Мин эһиги эбэҕититтэн тыыннааҕар үөрэннэҕим дии. Ити дьахтары баттаҕынааҕар кылгастык өйдүүр дииллэригэр сөбүлэһимээри гынабын. Дьиэни, оҕолору ким дьаһайарый – дьахтар. Эр киһи буллун даҕаны, ону дьиэҕэ кэлбитин кэннэ дьаһайааччы, ас буоллаҕына уһата сатааччы, таҥас буоллаҕына тириэрдэ сатааччы кимий – дьахтар. Хас ынах сүөһү, сылгы кыстыыра син-биир дьахтара суох барбат. Тугу барытын арыыны, чохоону, эти атыылаһан ылаҕын. Ону хаһаанааччы эмиэ – дьахтар. Эр киһи киирэн атыылыыр эрэ уонна манныгы ыл диэбиккин атыылаһан эрэ тахсааччы. Бу дьиэҕэ чугас сылдьар дьоннор таһыттан элбэҕи киллэрбэттэр, биһиги дойдубут курдук сиргэ бултаан ырааппаккын. Оннук булда да суох, – диэн быһааран кэбистэ. – Ити атыыһыттар таһыттан киллэрэн эрдэхтэрэ, ол гынан баран кинилэр да үлэлэрэ куруук сыанан аҕаабат үлэ буолуохтаах, кэлии-барыы, кэпсэтии-ипсэтии буоллаҕа. Дьиэҕэ-уокка бука аҕыйахтык көстөллөрө буолуо. Итини мин эдэр эрдэхпинэ дьонтон истибитим, – диэтэ.

Баһылай ийэтэ атыыһыттар олохторун кэпсээбитигэр: «Тоҕо үчүгэйэй, ону-маны көрөллөрө, арааһынай дьону кытта кэпсэтэллэрэ, оннук­буолбут киһи үчүгэй да буолуо этэ», – дии санаата. Ийэтин кэпсээнэ Баһылайы өйө-сүрэҕэ барыта атыыһыт буоларга ыҥырара. Ону маҥнай биллэрбэтэҕэ. Дьэ хас да сыл буолан баран, оннук олоҕу боруобалыырга туруммута. Кимиэхэ да эппэккэ бардаҕына эрэ табыллар курдук санаабыта. Эттэҕинэ – ийэтэ барарыгар сөбүлэспэтэ биллэрэ, дьоно да ону өйүүллэрэ биллибэтэ.

Биир күн, олунньу ортото, Баһылай убайдарыттан иэс диэн эт, арыы тиэнэн куораттаабыта. Хаһан да тахсарын эппэккэ, куораттан тугу атыылаһан таһаарарын ийэтиттэн да ыйыппакка барбыта. Биэс-алта хонук «бүгүн кэлиэ, сарсын кэлиэ» диэн бэйэлэрин уоскутуна таарыйа этэллэрэ, ордук ийэлэрэ айманарыттан куттаналлара. Уонтан тахса хонук ааспыта да, Баһылай биллибэтэҕэ. Ийэлэрэ аҕаларыттан саҕалаан ­уолаттарын мөҕөн-этэн барбыта. Бүтүн киһини сүтэрэн баран куоракка киирэн көрдөөбөккүт диэн кыыһырыы-тымтыы чаастатыйбыта. Ойохтоох уолаттар дьиэҕэ киириэхтэрин да куттанар буолбуттара. Кырдьык, кинилэр Баһылай ханна барбытын, тоҕо дьиэтигэр тахсыбатын билбэт этилэр. Биир киэһэ оҕонньор орто уолугар киирдэ, ону-маны кэпсэттилэр, онтон: «Куораттан сарсын Баһылай ханна баарын бил», – диэтэ уонна эмээхсин батарарын ааспытын эттэ. Куоракка маннык ыалларга сылдьан сураһан, ханна тиийбитин булгуччу билэн таҕыс диэн сорудахтаата.

Сарсыарда уол кыра эттээх, арыылаах, чэй, табах уонна да кыра наадаларын ылар соруктаах куораттаата. Сүрүн соруга быраатын булуу этэ. Куоракка киирэн икки хонно. Дьоннор Баһылайы бэйэтин курдук эдэр киһини кытта сылдьарын көрбүттэр. Онтон тахсаары турдаҕына, биир билбэт киһитэ быраата икки буоланнар Өлүөхүмэҕэ чугаһаабыттарын көрсүбүтүн кэпсээтэ. Ким эрэ ол киһиэхэ төрөппүттэрэ Баһылайы сүтэрбиттэрин эппиттэр быһыылаах. Ону үтүө санаалаах киһи буолан, көрсүбүтүн туһунан Бүөтүргэ кэлэн эттэҕэ дии. Бүөтүр куораттан тахсан итини барытын кэпсээн ийэлэрин уоскутта.

Баһылайдаах Өлүөхүмэни ааспакка утары кэлбит Сибиир атыыһыттарыгар эттэрин, арыыларын үчүгэй сыанаҕа батардылар. Бииргэ сылдьар киһитэ Уйбаан 5-6 сыл аҕа уонна урут икки сыл бу суолунан сылдьыбыт эбит. Баһылай кинини атыыны-эргиэни билэрин, нууччалыы да иҥнибэккэ саҥарарын сөхтө уонна «итинник буолбут киһи» диэн ымсыыра санаата. Дьонноро: «Өссө аҕалыҥ, биһиги манна кулун тутар сүүрбэтигэр кэтэһиэхпит», – диэтилэр. Сыаналарын кытта эттилэр. Сөбүлэһэн, кэлиэх буолан араҕыстылар. Харчыны нууччалары кытта кэпсэппит, ыйаспыт киһи Уйбаан ылбыта.

Нууччалар барааттарын кытта сиэбиттэн харчытын таһааран баран аахпата да, хайаабата да, аҥара бу манан буоллаҕа буолуо диэтэ, икки илиитигэр тутта да эргилиннэ: «Чэ, таай», – диэтэ. Баһылай хаҥас илиитин ыйда, киһитэ ол өттүн уунна. Баһылай харчыны ылан баран: «Хайа, доҕоор, тоҕо элбэҕэй», – диэтэ. Ону киһитэ: «Биир­гэ үлэлии сылдьан кыраны аахсыбат куолута. Биэрэллэр – ыл, охсоллор – куот», – диэн күлэн-оонньоон кэбистэ. Төннөллөрүгэр аттарын хабыалатар отторо, эбиэстэрэ суох буо­лан хаалла. Уйбаан Өлүөхүмэҕэ билэр дьонноруттан от, эбиэс атыыластылар, аттарын үчү­гэйдик сынньаттылар, бэйэлэрэ да сынньаннылар, өрөөтүлэр. Сарсыардаттан айаҥҥа турдулар. Аттар дьиэлэрин диэки баралларын билбит курдук соруттарыыта суох айаннаан, сороҕор хааман баран истилэр. Дьаамнарга, ямщиктар олорор сирдэригэр, хонорго аналлаах дьиэлэр уонна сылгылары ыытан аһатарга даллар бааллар. Онно кэпсэтиинэн харчы төлүүгүн. Бэйэлэрэ да, аттара да илистибэккэ, алтыс күннэригэр куораттарын буллулар. Уйбаан түһэр ыалыгар далга аттарын ыыталаан кэбистилэр. Бэйэлэрэ сынньана таарыйа куораты көрдүлэр. Биир дойдулаахтарын көрсөн кэпсэтэн, Баһылайы ирдииллэрин манна кэлэн дьэ биллэ. Сарсыныгар, аны биир нэдиэлэнэн атыылыыр таһаҕастарын тиэнэн, Уйбаан билэр дьонугар көрсүөх буолан дойдулаатылар.

Баһылай ийэтиттэн мөҕүллэрин билэр буолан, киниэхэ да, дьонноругар да кэһии ылаттаабыта. Дьиэтигэр кэлбитигэр ийэтэ үөрэн хаалан, мөҕөрүн да умнубут этэ, мэнээк уһун айаҥҥа сылдьыбытын сэмэлээтэ. Аҕата, убайдара олох да саҥарбатылар. Өскүөрүтүн ханна тиийэ сылдьыбытын, кимнээҕи кытта сылдьыспытын ыйыттылар. Баһылай­улахан убайыгар Бүөтүргэ этин, арыытын харчытын барытын төлөөтө, оттон Дьөгүөргэ аны саас­эргиллэн кэллэхпинэ төлүөм диэтэ. Онтон убайдарыгар бэрт сотору өссө барарын, онно эт, арыы атыылаһан буларын эттэ. Убайдарын көмөлөһүҥ диэбитин утарбатылар. Бүөтүр Ходоронон, Наахаранан сылдьыах буолла, Дьөгүөр Хаптаҕайынан, Нөөрүктээйинэн барыах буолла.

Убайдара:

– Ийэҕэр эппитиҥ дуо? – диэн ыйыттылар.

– Оттон эһиги кэллэххитинэ этиэм буоллаҕа, – диэтэ.

Убайдарыгар атыылаһар харчыларын биэртэлээтэ, бэйэтигэр наада буоллаҕына эрэ туттар бэрт кыра харчыны хаалларынна. Убайдара эт, арыы булан атыылаһан, хоммокко да сааскы киэһэ хойут эргилиннилэр. Баһылай олус үөрдэ,­убайдарыгар махтанан «хаһан эрэ мин ити иэстэрин төлүөм» диэн иһигэр бэйэтигэр андаҕайда. Онтукайын кэлин, кырдьык, толорбута. Таҕыстаҕын аайы убайдарыгар кэһиилээх буолара. Кини кэлиитэ улахаттарга да, оҕолорго да бырааһынньык курдук буолара, онно бэйэтэ да олус үөрэрэ.

Сырыыттан сырыыга

Дьэ, барар кэмэ бу тиийэн кэлбитэ, ийэтигэр эппитигэр утарбатаҕа, үчүгэй дьону кытта сылдьыс диэн сүбэлиир курдук эппитэ. Аҕата, эр киһи буоллаҕа дии, биир тылы быктарбатаҕа, үөрэрин да, хомойорун да биллэрбэтэҕэ. Барар күнүгэр убайдара иккиэн 20-чэ киилэ арыыны, икки буут сылгы этин босхо көмө курдук биэрбиттэрэ. Баһылай үөрэн-көтөн, куораты син эрдэ соҕус булбута. Киэһэриитэ аны Уйбаан үс аттаах кэлбитэ. Икки атыгар эмиэ эт, арыы тиэммитин эппитэ. «Бу биир акка кыра таһаҕас уонна баран иһэн аттарбытыгар хаптарар от тиэнним», – диэбитэ. Сарсыныгар куораты кэрийбиттэрэ. Ол сылдьан бэйэлэрин курдук атыыһыттыы баран иһэр дьону көрсүбүттэрэ уонна хата бииргэ барыахпыт диэн үлэспиттэрэ. Элбэх буолан барыы көрдөөх да, интэриэһинэй да, хайа уонна онтон-мантан куттаммат буоллаҕыҥ.

Сарсыарда сөп соҕус бириэмэҕэ бары Баҕырахтыыр суол төрдүгэр баар буоллулар. Анараа дьон төрдүөлэр, аҕыс аттаахтар. Ким бас­тыырын, ким кэнникилиирин быһаарыстылар. Уйбааны инники бар диэтилэр. Уйбаан бастаата, биир аҕамсыйа барбыт киһи кэлин акка баран олордо. Ол аата айаҥҥа туруннулар. Бу сырыыга Баһылай суолу үчүгэйдик үөрэтэргэ сананна. Күн уһаабыта лаппа биллибит. Киэһэ хойукка диэри айаннаатылар. Онтон тохтоон чэй оргутунан аһаатылар уонна манна хонобут диэн быһаарыннылар. Төһө да өрүс буоллар тыала суох. Аттары булгутан, 1-2 чаас кэриҥэ сойуттулар, дьэ онтон от  биэртэлээтилэр. Баһылайы харабылынан хааллардылар: «Сарсын күнүс утуйуоҥ», – диэтилэр, өссө саа туттардылар. Бары утуйдулар. «Дьоннор кэллэхтэринэ биһигини уһугуннараар» диэн баран сыарҕаларыгар от быыһыгар киирэн утуйан хааллылар. Түүн син ыраатта гынан баран, улахан баҕайы ый тахсан күнүс курдук. Аттар отторун хойукка диэри сиэтилэр. Туох да тыас-уус суох. Баһылай сыарҕатыттан түһэн бастакы уонна кэнники сыарҕалар икки ардыларыгар хаамыталаата. Ол сылдьан туора дьонтон дьонун уонна таһаҕаһын саалаах харабыллыырын өйдөөн, хайдах эрэ куттаныах санаата киирэр. Дьон кэлэн иһэр сибикитин биллэҕинэ, дьонун уһугуннарар санаалаах. Хата туох да биллибэтэ.

Халлаан сырдаан барбытыгар, били аҕамсыйбыт киһи, Дьөгүөр, турда уонна кутаа отунна. Дьөгүөр кураанах маһы сыарҕатыгар тиэйэ сылдьар эбит, солуурдары уурар көлө эмиэ хантан эрэ баар буолла. Дьоннорун туруортаата. Начаас мууһу уулаан сууннулар, чэй оргутунан сарсыардааҥҥы аһылыктарын сылытан аһаан бүтээт да, аттарын кырыатаат көлүйэ охсон кэбистилэр, айаҥҥа туруннахтара ол. Баһылай инники атыгар олордо. Күн тахсан ойдо, түүнү быһа утуйбатах киһини бигээн утутан кэбистэ. Күнүскү аһылыкка тардыалаабыттарыгар биирдэ уһугунна, олох да тоҥмотох, дьоно суунар уу бэлэмнээбиттэр. Онон суунна, бары ону-маны кэпсэтэ-кэпсэтэ чэйдээтилэр. Тохтобулларыгар аттарыгар от биэрэн хабыалаталларын дьэ үчүгэйдик өйдөөн көрдө. «Ол аата ааспыт сырыыга Уйбаан барытын бэйэтэ дьаһайбыт эбит» дии санаата. Өлүөхүмэҕэ этэҥҥэ бардахтарына, мантан алта хонугунан тиийэллэрин кэпсэттилэр. Бүгүн ыалга хоноллорун биллилэр. Киэһэ ыалга тиийдилэр. Кэпсэтэллэринэн Дьөгүөрдэрин аймаҕа быһыылаах. Киэһэ, утуйуохтарын иннинээҕи аһылыкка, саастаах соҕус өттө дьиэлээҕи кытта испиир истилэр. Баһылай испэтэ. Утуйалларыгар дьиэлээх киһи таһаҕастарын икки өттүгэр күрүөҕэ икки ыты баайан кэбистэ уонна: «Чэ, үчүгэйдик утуйуҥ, ити ыттар тугу да чугаһатыахтара суоҕа», – диэтэ. Бу ыттар үчүгэйдэрэ диэн, билбэт да киһилэрэ буоллун, дьиэттэн таҕыстыҥ да үрбэттэр.

Сарсыарда ыксаабакка мин өрүнэн иһэн, чэйдээн баран айаҥҥа туруммуттара. Ити курдук айаннаан ахсыс күннэригэр Өлүөхүмэни булбуттара. Били дьоннорун көрсүөхтээх сирдэригэр барбыттарыгар, дьонноро саҥа кэлэн олороллор. Эттээх арыыттан үөрэ түстүлэр.

– Өссө ылаҕыт дуо? – Уйбаан ыйытта.

– Ылан бөҕө буоллаҕа дии, ол гынан баран илдьэрбитигэр аттарбыт аҕыйахтар, онон аттары кытта атыылаһабыт, түөрдү, – диэтилэр.

Уйбаан дьонноругар төннөн нууччалар эппиттэрин эттэ. Дьоно үөрүүнэн сөбүлэстилэр. Онон атыылыыр сиргэ кинилэр эмиэ тиийдилэр. Дьонноро өссө кэлин ылыахпыт диэтилэр. Муус устар 10 күнүгэр бу сиргэ көрсүһүөх буоллулар. Барытын атыылаан харчыларын хармааннарыгар угуннулар. Икки киһи көлүллүбүт аттарын кытта атыылаатылар. Ол күн эмиэ ыалга хоннулар, аттарын аһаттылар.

Сарсыарда туран аттарын дьиэлэрин диэки салайан кэбистилэр. Ата суох дьоннортон биир киһи Уйбааҥҥа, иккис киһи Баһылайга олорустулар. Баһылайга олорсубут Ньукулай Тулагы олохтооҕо эбит. Элбэх саҥалаах, тас көрүҥүттэн кытыгырас соҕуһа биллэр. Ньукулай аттар айаннаан истэхтэринэ, сыарҕаттан түһэр да, аттар кэннилэриттэн бэрт ыраахха дылы сүүрэр. Хас да хонуктаах айаҥҥа күҥҥэ арыт биирдэ, арыт иккитэ оннук сүүрэр. Биирдэ Баһылай Ньукулайтан ыйытта:

– Итиччэ уһуннук сүүрэргиттэн сылайбаккын, аҕылаабаккын дуо?

– Мин табах да тардыбаппын, арыгы да испэппин уонна ардыгар сүүрүөхпүн олус баҕарабын.

Кэпсээнинэн онон-манан сылдьыбыт киһитэ биллэр, ол иһин Баһылай ыйытта:

– Нууччалар итиччэ элбэх эти атыылаһан ханна гыналлара буолуой?

– Сибииргэ көмүс көстөн, бириискэлэр диэн үлэлээн эрэллэр, онно дьон бөҕөтө мунньустан үлэлиир, үлэлэрэ ыарахан. Ыарахан үлэ буолла да, үчүгэй аһы эрэйэр буоллаҕа. Ити дьонуҥ ночоотурбат дьон, биһиэхэ дэлэйдик харчыларын туттубуттарын иһин, – диэн баран күллэ, – билигин булууска илдьэн ууран баран, сайынын көмүһү сууйалларыгар, дьэ атыылыахтара буоллаҕа.

Ити курдук айаннаан алта күнүнэн куораты буллулар. Онтон аны кимнээх баралларын быһаарсыы буолла. Ньукулай Дьөгүөрдүүн барсыах буолла. Ньукулай аттарын атыылаабыта да, аттары, таһаҕастары дьонуттан булуох буолла. Барааччылар 7 чыыһыланы ааспакка куоракка көрсүөх буоллулар. Бары уһаппакка дьиэлэрин диэки тарҕастылар.

Баһылай эмиэ дьиэлээтэ. Эр дьоннор тиийбитигэр хайдах сылдьыбыттарын туоһуластылар. Баһылай Дьөгүөргэ иэһин уу харчынан төлөөтө. Суол алдьаныар диэри өссө биирдэ Өлүөхүмэҕэ дылы баран кэлэллэрин кэпсээтэ. Убайдара: «Оттон, эн барсар буоллаххына, биһиги көмөлөһүөхпүт», – дэстилэр. Оччону истэн баран Баһылай бу үчүгэй халлааҥҥа, күҥҥэ-дьылга олорууһу дуо. «Чэ, оччоҕуна барсабын», – диэн буолла. Уолаттар үһүс күнүгэр дьиэтин тэлгэһэтигэр эт, арыы тиэммит сыарҕалары аҕалан туруортаабыттара. Аны барарыгар бэйэлэрин аттарын биэрдилэр. Баһылай олох тубуста.

Айаннарыгар эмиэ алта буолан сырыттылар. Бу сырыыга кыра саахалланыы тахса сырытта. Өлүөхүмэҕэ чугаһаан иһэн, биир аттара халтарыйан атаҕынан дугуммат буолбутун өлөрдүлэр. Таһаҕаһын үллэстэн тиэннилэр. Өлүөхүмэни муус устар 17 күнүгэр буллулар. Дьонноро эмиэ кэлбиттэр эбит. Эмиэ түөрт атта атыылааҥ диэтилэр. Улахан убайа Дьөгүөр: «Бу аты барар буоллаҕына атыылаар», – диэбитин санаан атын таһаҕаһын кытта атыылаата. Уйбаан биир атын эмиэ атыылаата. Онон биирдии сыарҕаҕа биирдии киһи буолла. Аттарын тохтобулга аһатарга, Саҥыйахтаахтан от атыылаһан кыра-кыра сыарҕаларыгар тиэннилэр.

Түмүстэхтэринэ, аһылыкка уонна хонор сиргэ эрэ кэпсэтэллэр. Айаҥҥа сыарҕаҕа биирдии киһи буолан чуҥкук, күнүһүн Дьөгүөр сахалыы киҥинэйэн ыллыыр, Баһылай ону үтүктэн эмиэ ыллыыр буолла. Таах олорон иһэр курдук буолуо дуо, ыллаан аралдьыйар буоллаҕыҥ дии. Ырыа буолан баран тыллаах. Онно маҥнай баран иһэр сирин, тугу көрбүтүн туойан ыллаата. Кыратык саҥа таһааран ыллыыр буолаҥҥын ким да истибэт, хоһуйар да сириҥ тоҥмут өрүс уонна кини биэрэгэ, биир өттүн көрдөххүнэ арыылар, онон хайдах эрэ барыта биир курдук. Дьоннор сорохторо үрдүк баҕайы сиргэ үөһэ олороллор эбит, ону оһохторун буруотунан быһаараҕын. Оннук үс-түөрт сири аастылар. Бу да сырыыга Баһылай сирдэрин аатын наһаа үчүгэйдик билбэтэ. Итинник айаннаан муус устар 25 күнүгэр куораты буллулар.

Баһылай бу бириэмэҕэ өрүс кытыыта ырбыы­ланарын билэр, ол иһин сарсын дойдулуу­ругар Баҕараҕынан Павловскайга тахсарга бы­һаарынна. Ол диэкинэн хаһан эрэ бу кэмнэргэ туораабытын өйдөөтө уонна онон билэр киһи курдук сананна. Дьонугар кэһии атыыласта уонна Уйбаанынаан түһэр ыалларыгар кэлэн хоннулар. Аны күһүн өрүс суола турдаҕына сэтинньи ый 20 чыыһылатыгар эмиэ эт, арыы тиэнэн, бу ыалга көрсүөх буолан, эдэр дьон быһыытынан үөрэн-көтөн, бэйэ-бэйэлэригэр инникитин үчүгэйи санаһан сарсыарда араҕыстылар.

Иккис сыл

Баһылай эһиилигэр [убайыныын] күһүн болдьоспут кэмнэригэр, үс ат тардыыта таһаҕастаах, били Уйбаан түһэр сиригэр кэлбитэ. Дьоно үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ. Уйбаан киирэ илигин билбитэ, ол иһин «сотору кэлиэ» диэх курдук санаан кинини ыйыппатаҕа. Этин, арыытын ампаарга ууран баран, куораты көрө барбыттара, «баҕар били бу саас бииргэ Өлүөхүмэҕэ сылдьыбыт дьоммун көрсүөм» диэн санаалаах. Кырдьык, Баһылай били аҕа саастаах Дьөгүөрүн көрсүбүтэ. Ону-маны кэпсэппиттэрэ. Быйыл ардахтаах соҕус дьыл буолан от, бурдук үүнүүтэ үчүгэй соҕуһа ахтыллыбыта.

Дьөгүөр Баһылайтан ыйытта:

– Уйбаан хаһан кэлэр?

– Баҕар бүгүн-сарсын кэлиэ.

Баһылай Уйбаана кустуу сылдьан тымныйан улаханнык ыалдьа сытарын билбэт этэ.

– Эһиги быйыл бараҕыт дуу, суох дуу? – диэн хардары ыйытта.

– Мин барбаппын, уолум быйыл барыаҕа, аргыс дьону көрдөһөр этэ. Чэ, оччоҕуна икки күн кэтэһиҥ, мин билигин тахсан этиэм, тэрийэн ыытыам. Өссө аргыстааххыт буоллар үчүгэй буолуо этэ, – диэтэ Дьөгүөр.

Дьөгүөр бу суолунан, кэпсээнинэн, син тиэстибит аҕай сирэ быһыылааҕа. Киэһэ кэлбиттэрэ Уйбаан кэлбэтэх этэ. Аһыы олорон, дьиэлээх киһи Уйбаан быһаас кустуу сылдьан ууга түһэн өлө сыспытын кэпсээтэ. Ону Баһылай эдэр буо­лан туоһуласпатаҕа: «Ол аата тыыннаах, кэлиэ», – диэх курдук санаата. Сарсыныгар киһитин кэтэһэр курдук сананан эмиэ куоракка барда, Күөх Хонууга дылы убайын атаарда. Киэһэ кэлбитэ Уйбаана суох, хата дьиэлээх киһи: «Эһигини кытта барсыа этибит диэн үс киһи кэлэн бардылар», – диэтэ. Баһылай иһигэр үөрэ санаата, ол аата эмиэ элбэх буолан көхтөөхтүк сылдьыахтара. Сарсыарда туран чэйдии олордохторуна ол үс киһи киирэн кэллилэр. Хаһан баралларын, бэлэмнэрин туһунан кэпсэтээт, тахсан бардылар. Сарсын диэн буолла. Баһылай Уйбаанын субу кэлиэ диэн кэтэһэр.

Сарсыарда буолла, Уйбаан биллибэтэ. Баһылай эрдэ туран таһаҕаһын сыарҕаларга тиэннэ, от ылла уонна үлэспит сирдэригэр болдьоспут бириэмэлэригэр тиийбитэ – түөрт киһи, уон көлүллүбүт ат бэлэм тураллар. Кыһыҥҥы күн кылгас буолан дуоннааҕы барбатылар. Киэһэлик Хахсык ыалыгар тиийэн хоннулар.

Сарсыныгар эрдэ туран айаннарын салҕаа­тылар. Хата киэһэтин ыйдаҥалаах буолан син барбахтастылар. Түүн аһаҕас халлаан анныгар, тыал түспэт сирин булан хоммута буоллулар. Чэй оргутунан истилэр. Бу сырыыга Баһылай кырдьаҕас Дьөгүөр үөрэппитин умнубата. Сайынын онно бэлэмнэммитэ. Баһылай Дьөгүөр уолун кураанах мастааҕынан, хаарга солуур ыйыыр көлөтүнэн эндэппэккэ билбитэ, аатын ыйыппытын Өндөрөйбүн диэбитэ. Бу сырыыга уолаттар ыттаах этилэр, онон аттарын көрөн-истэн аһатан баран, бары утуйбуттара. Сарсыарда бары бииргэ уһуктубуттара, кыратык тоҥмуттар быһыылааҕа. Үчүгэйдик наҕылыччы чэйдээбиттэрэ. Аттарыгар эбиэс биэрэн хаптарбыттара, көлүйэннэр эмиэ айаҥҥа туруммуттара. Бу сырыыга ыалга хонуохпут диэн сөбүлэспиттэрэ. Онтон ыла, Өлүөхүмэҕэ тиийиэхтэригэр дылы, дьаам сүүрдээччилэргэ хоно-хоно айаннаабыттара. Өлүөхүмэҕэ кэлбиттэрэ, ким да утары тахсан көрсүбэтэҕин иһин ааһарга кэпсэттилэр.

Биэс хонугунан Мухтуйаны буллулар, онно саҥа атыылаһааччылар кэлэн олороллор, былырыыҥҥы дьон, атыттар эмиэ бааллар эбит. Сыанатыгар сөбүлэстилэр. Баһылай былырыыҥҥы дьонугар атыылаата. Эмиэ биир көлүллүбүт атта атыылаа диэн буолла. Баһылай атыылаата, дьонноро эмиэ биирдии көлүллүбүт аттарын атыылаатылар. Мухтуйа син эмиэ Өлүөхүмэ курдук уулуссалардаах, сахалар баал­лар. Бу дойду Саха сирин киин өттүн курдук тымныыта суох. Кинилэр тиийэллэригэр -25⁰ эбит. Баһылайдаах биир саха ыалын дьиэтигэр икки хоннулар. Хоммуттарыгар, сынньаммыттарыгар махтанан баран, харчынан төлөөтүлэр уонна сарсыарда айаҥҥа турдулар.

Төһө да таһаҕастара суох айаннаабыттарын иһин, куораттарын онус хонугар киэһэ буллулар. Дьонноро куорат чугастааҕылар буолан дьиэлэригэр үргүлдьү аастылар. Баһылай Уйбаанын сураһаары Уйбаан тохтуур сиригэр кэллэ, онно били убайын атыгар тиэммит отун тобоҕунан аттарын аһатта. Уйбаанын сураспыта, киһитэ улаханнык ыалдьан дьиэҕэ эрэ нэһиилэ сылдьар диэн маннааҕы киһиэхэ биир дойдулаахтара кэпсээбиттэр. Баһылай Уйбаана Сиипсэп диэн араспаанньалааҕын, кэргэннээҕин, биир кыыс оҕолооҕун кэнники истибитэ. Баһылай ол кыһын сааскыга диэри үстүү атынан түөртэ Өлүөхүмэнэн, Мухтуйанан эт, арыы атыылаан эргиллибитэ. Үлэтэ буор хаһыыта буолбатах этэ гынан баран уһатан, эмэн сылайбыккын биллэрэрэ. Ол бириэмэҕэ дьиэтигэр тахсан, дуоһуйа утуйан, ийэтин минньигэс аһын аһаан, күүс эбинэр курдук буолара. Убайдара иккиэн таһаҕас булуутугар көмөлөһөллөрө. Таһаҕастара диэн – эт, арыы.

Кэлин Уйбаан куоракка киирэ сылдьыбыта, бука куорат эмчиттэриттэн туох эмэ туһа ылаары буолуо. Ол киирбит кэмигэр Баһылай эмиэ Маачаттан кэлбитэ. Бииргэ хоммуттара, түүнү быһа дуоһуйуохтарыгар диэри кэпсэппиттэрэ. Уйбаан ыалдьыбатаҕа буоллар, төһө эрэ сырыыны сылдьаллара хааллаҕа, атыы-эргиэн барарын да умнубатахтара. Баһылай Уйбаана сотору анараа дойдуга барарын билбитэ, тас да көрүҥэр ол баара, кини наһаа кыччаан, харааран хаалбыт этэ. Сарсыарда дьиэлэригэр барбыттара. «Аны көрсүбэппит, тоойуом», – диэбитэ Уйбаан бараары туран, Баһылай Уйбаан дьонугар кыра кэһии ылбытын биэрбитэ, ону Уйбаан ылбыта, онтон харчы биэрэ сатаабытын ылбатаҕа даҕаны, өһүргэммэтэҕэ даҕаны, үчүгэйдик кыанан олорор ыалбыт диэбитэ. Баһылай сотору Уйбаан өлбүтүн истибитэ уонна улаханнык хараастыбыта. Хайдах эрэ өйө-санаата итэҕэйбэт курдук этэ.

Баһылай Уйбааны хайдах эрэ улахан убайын курдук санаабыта. Кинини кытта Өлүөхүмэҕэ сылдьыытын олоҕун саамай дьоллоох күннэринэн ааҕара, ону кырдьан да олорон оҕолоругар кэпсиирэ. Итинник улахан махтал эр дьоҥҥо мэнээк этиллибэт. Мин саныырбынан, Уйбаан тыаттан киирбит эдэр киһини бэйэтэ да биэс-алта сыл аҕа эрээри, ыарахан сырыыга, атыыһыттыыр­га көрөн-харайан үөрэппитэ улахан өйдөбүлү­хаалларбыт буолуохтаах.

Ити курдук үлэлээн сыл аайы ахсынньы ыйтан, эрдэлээтэхтэринэ сэтинньи ый 20 чыыһылатыттан айаҥҥа туруналлара, саас муус устар ый 15-20 чыыһылатыгар бүтэллэрэ. Манна баара – саҥа дьону кытта билсии, доҕордоһуу, дьоннору атаҕастыылларын, өлөрөллөрүн истии. Баһылай ол сураҕы истэн тоҥор, аччыктыыр күн да аайы буолбатар айан киһитигэр чаастатык көстөр түбэлтэ диэн саныыра. Аччыктааһын, тоҥуу диэн кыһыҥҥы бириэмэҕэ, эн аһыҥ баарыттан, үчүгэй ичигэс таҥастааххыттан тутулуга суох, кэтэспэтэх өттүгүттэн хаһан баҕарар буолар. Кыһын оннооҕор өрүскэ уу кэлэн тааҥнаан, эргийэ барарга күһэллии, төһөлөөх хаар күрдьүллүбүтүн киһи этэн сиппэт буоллаҕа. Ол да буоллар биирдэ да төннүбэтэхтэрэ, биир да табаарыстарын бырахпатахтара. Ити курдук Баһылай 5 сыл үлэлээбитэ. Кини суолга өлөрсүүнү буолуохтааҕар кыыһырсыыны да көр­бөтөҕө. Онон дьоҥҥо эйэҕэһэ, дьоҥҥо бары­тыгар эрэнэрэ. Эдэр киһини дьон эмиэ оннук көрсөллөрө. Онон олоҕун маҥнайгы кэрдииһин дьоҥҥо убаастатан саҕалаабыта. Баһылай олоҕун иккис кэрдииһииэн борохуотунан таһаҕас аҕалтарыытын, түүлээҕинэн эргиниитин ааҕара.

Үлэтэ кэҥээбитэ биллибитэ. Уруккутун курдук бэйэтинэн эт, арыы атыылыы сылдьыбат этэ. Дэбиэринэй дьоннор үлэлииллэрэ, онон дьон үлэҕэ көрдөһүүтэ элбээбитэ. Аҥардас таһаҕас илдьэргэ бэйэлэрин аттарынан кытта сөбүлэһэллэрэ. Онно да Баһылайы албыннаабатахтара.

Кэскиллээх ырыа

Уйбаан өлүөҕүттэн хас да сыл ааста, ол тухары араас дьону кытта айаннаата, эдэр да, кырдьаҕас да. Биирдэ бэйэтиттэн эдэр дьоннору кытта сырытта. Арыыларын, эттэрин сөптөөх сыанаҕа батаран баран, дойдуларыгар төннөн истилэр. Баһылай сыарҕатыгар олорон кыратык саҥа таһааран ыллаабытын истэннэр, икки бэйэтиттэн биэс-алта сыл балыс уолаттар атын сыарҕатыгар кэлэн олоро түстүлэр. «Баһылай, ырыаҕын истэн кэллибит, ыллаа да ыллаа», – диэн үүйэ-хаайа туттулар. Баһылай уһуннук көрдөһүннэрбэтэ: «Чэ, кыратык ыллыым даҕаны» – диэтэ уонна ыллаан барда:

Дьэ-буо,

Үс үөстээх,

Үлүскэннээх сүүрүктээх

Өлүөнэлиир эбэбинэн

Атынан айаннаан иһэммин,

Кини уһунуттан, кэтититтэн,

Намчы намыһах сыһыыларыттан,

Халлааҥҥа харбаһар очуостарыттан

Дьиктиргээммин, сөҕө санааммын,

Сатаабат да буолларбын,

Сааскы күнү ыыта таарыйа,

Тойук туойан эрэбин.

Бу өйдөөн көрдөхпүнэ,

Улуу өрүспүт ойуурдарынан симэммит.

Бу үлүгэр түҥ ойуурдар

Булду таһынан тугу кистии сыталларын,

Өлүөнэ өрүс бэйэтин байҕалыгар

Төһөлөөх көмүс хатырыктаах баарын

Хантан билиэхпит баарай…

Сирбит-дойдубут киэҥэ-куоҥа,

Аҕыс ыйдаах кыһыммыт,

Тымныыбыт, итиибит

Биһиэхэ, олохтоохторго,

Тугунан дьайарын

Хантан билиэхпитий биһиги,

Биһиги үөрэҕэ суох олох дьонноро.

Баһылай ыллаан бүппүтүн кэннэ биир уол:

– Баһылай ол да иһин куруутун киҥинэйэ сылдьар эбит дии, оччоҕуна саҥа таһааран ыллаатаҕына, үлүгэрдээх уһун суолга элбэх өй-санаа үлэлиирэ буолуо ээ. Дьөгүөр оҕонньор эмиэ атын сыарҕатыгар олордо да киҥинэйбитинэн барар, ол аата кини эмиэ тойуксут эбит буоллаҕа дии, – диэтэ.

Ону истэн олорон баран Баһылай:

–Биһиги ойуун да, тойуксут да буолбатахпыт. Ити ыллаатахпытына хайдах эрэ суолбут кылгыыр курдук. Чэ, уолаттар түһүҥ, атым үс киһини соһон сылайда быһыылаах, – диэтэ.

Онуоха биир уол:

– Чэ, оччоҕуна аны бары мин аппар барыаҕыҥ, – диэтэ. Уол атын инникилэттилэр, бары үһүөн кэлэн сыарҕаҕа олордулар. Кэпсэтии саҕаланна, ити тойукка этиллибитин курдук үөрэхтэрэ суоҕа ахтылынна. Үөрэхтээх киһи билиитэ-көрүүтэ үрдүгэ умнуллубата. Дьиҥэр баран эттэххэ, бу үс уолтан иккитэ оскуолата суох сиргэ олороллоро. Биир уол куораттан чугас олороро, онно оскуола аанын аспатах эбит. Бу олорон Баһылай Уйбааны санаата: «Кини ити атыылаһар нууччалары кытта иҥнигэһэ-толлугаһа суох кэпсэтэрэ, ол аата үөрэхтээх буоллаҕа».

Бу кэпсэтии таах хаалбатаҕа. Баһылай кэнники биллэр-көстөр атыыһыт буолан баран, төрөөбүт Аһыкайыгар оскуола туттаран астарбыта. Төһө да аҕыйах оҕо үөрэннэр, кини тыа оҕолоро үөрэххэ тардыһалларын билбитэ. Куоракка үөрэхтээһиҥҥэ харчынан, аһынан, таҥаһынан көмөлөһөрө. Ол бириэмэҕэ ыраахтан сылдьар оҕолор, дьадаҥы дьон оҕолоро пансионакка олорон үөрэнэллэрэ.

Кэргэн кэпсэтии

Биир күн туох да эрдэ кэпсэтиитэ суох, Ньукуолун саҕана, аҕата: «Баһылай, ийэҥ та­ҥыннарыаҕа, кэргэн кэпсэтэ били кыыспытыгар барабыт. Аны күһүн сүгүннэрэн кэлиэхпит», – диэтэ. Баһылай туох да диэн хардарбата, сөбүлэстэ быһыылаах. Ол бириэмэҕэ ый туолбут этэ. Ийэтэ үөрбүтэ сүрдээх, Баһылайдаах кинилэри кытта олоруохтаахтар. Ийэтэ кыргыттар хаппахчыларын курдук хос туттарбыта. Ону Баһылай аахайбатаҕа. Икки уола, кыыстара кэргэннээхтэр, оҕолоохтор. Оттон бу кыра уол эрдэ кэргэннэнэн эрэр. Ийэтэ таҥыннарарын быыһыгар Баһылайы антах баран хайдах кэпсэтэрин, хайдах тутта сылдьыахтааҕын үөрэт­тэ: «Ыйыттахтарына, ону-маны эппиэттээбэккэ аллайан олороойоҕун, уолаттардаах сурахтаахтара, олору кытта оонньуу сүүрээйэҕиний. Дьоһуннаахтык туттаар».

Икки үчүгэй акка олорон, кыыс дойдутутар хонукка тиийэрдии сананан бардылар. Айанныырга үчүгэйэ, үөн-көйүүр түһэ илик кэмэ, сир-дойду өссө да көҕөрүөм-наҕарыам диэбит курдук. Билигин да мыыныыта суох көҕөрүү, көтөр-сүүрэр үөрүүтэ, чаччыгыныардар, ол быыһыгар тоҥсоҕой, моҕотой көстөн ааһаллар. Сэргэй кэҕэ этэрин истэн баран:«Дьыл эрдэ кэлбит бэлиэтэ, кэҕэ Ньукуолун эрэ күн этээччи», – дии санаата.Алаастарга киирдэхтэринэ, кыра күөллэргэ сайылыы хаалбыт чөккөй куһу көтүтэллэр. Сорох алаас халдьаайытыгар ньургуһун сибэкки хойуутук үүнэн турар.

Сайыҥҥы күн арҕаа диэки хайыһыыта ыал чугаһаабыта билиннэ, киһи үчүгэйдик истибэтэр да, кулгааххар дуорааннан иһиллэр курдуктар. Бэрт сотору оҕо-аймах айдаана, оҕус айаатааһына субу тиийэн кэллэ. Сэргэйдээх аттарын сэргэҕэ аҕалан баайдылар. Баһылай көрдөҕүнэ, дьиэҕэ киирии-тахсыы элбээбит. Аҕатын батыһан дьиэ диэки бардылар. Дьиэ аанын аһан киирбиттэрэ, дьиэлээх киһи ойоҕу­наан бааллар эбит. Дорооболостулар. Хайдах кыстаабыттарын, туох сонун баарын ыал­дьыт киһи Сэргэй ыйыталаста. Баһылай эр киһи да, дьахтар да киниттэн харахтарын араарбаттарын биллэ. Киириэҕиттэн киниттэн тугу да ыйыппаттар, ол иһин саҥарбакка олордо.

Иһигэр «били кыыстара ханна барбыт буоллаҕай» дии саныы олордо. Ол олордоҕуна, таһырдьаттан киирбит кыыс дорооболоһоот кыргыттар хаппахчыларыгар ааста. Хаппахчы диэкиттэн кыргыттар кэпсэтэр саҥалара иһилиннэ. Өр-өтөр буолбата. Ыраахтан кэлбит дьон утаттаххыт буолуо, чэйгэ олоруҥ диэн буолла. Ийэлэрэ били хаппахчыга баар кыргыттары ыҥырда. Кыргыттар симиктик да буоллар дорооболостулар. Остуолга уоллаах кыыс утарыта түбэстилэр. Баһылай урут көрбүтүнэн кэргэн ылар киһитин эндэппэккэ биллэ. Кыыс улааппытын, тупсубутун көрөөт да иһигэр сөбүлээтэ. Чэйдээн бүттүлэр, кыыс иһити хомуйда, онтон:

– Мин ынах ыырга көмөлөһүөм, – диэтэ.

– Эн киэһээҥҥи аһы бэлэмнээр, Мотуруона көмөлөһүө, – диэтэ ийэтэ.

Ыалдьыттар эр киһини кытта тэлгэһэҕэ тахсан саха ууһа сири хорутар булуугун, илиинэн сири бытарытар тимир оҥоһугу көрдүлэр. Булуугу оҕус соһор, харыс кэриҥэ дириҥинэн оччо кэтитинэн барар, өссө тиэрэ быраҕар оҥоһуктаах эбит. Дьиэлээх киһи саҥа сири хоруттахха, сири бытарытыыта ордук үлэлээҕин кэпсээтэ. Ону Сэргэй бэркэ биллэр да, сэҥээрэригэр тиийдэ. Өссө бу булууктара дьоҥҥо уларсыкка сылдьар эбит. Дьиэлээх сарсын Ньукуолун, онон аны икки хас хонон баран, сирин хорутарын, онно сир харыстан ордук ирэрин эттэ. Кэлбит дьон аттарын булгуталаан аһата ыыттылар. Киэһээҥ­ҥи аска диэри син ону-маны кэпсэтэн, билбэккэ ­хааллылар.

Аһылыкка олоруу буолла, дьиэлээх киһи оҕолору түргэнник аһаан оонньуу тахсалларыгар дьаһайда. Сэргэй саҥата суох остуолга биир иһит арыгыны аҕалан уурда. Дьиэлээх дьахтар үрүүмкэлэри аҕалан уурталаата. Эр киһи үрүүмкэлэргэ арыгыны кутуталаата. Маҥнайгы үрүүмкэ сайын кэлбитигэр көтөҕүлүннэ. Ол икки ардытар оҕолор аһаан-сиэн оонньуу таҕыстылар. Иккис үрүүмкэ кутулларыгар Сэргэй турда уонна дьиэлээхтэргэ кыыстарын Балагыайаны уолугар Баһылайга кэргэн кэпсэтэ кэлэн олорорун эттэ уонна ону туох дии саныылларын ыйытта. Дьиэлээх киһи кыыс бэйэтэ билэр буоллаҕа диэтэ.

Оҕолор айманан тахсан баралларыгар, кыыстара хаппахчытыгар киирбитин өйдөөн көрбөккө хаалбыттар. Эр киһи ойоҕор: «Кыыс­кын та­һааран остуолга олорт», – диэтэ. Син өр соҕус буоллулар, эр дьоннор үрүүмкэлэрин иһэн кэпсэтии кэҥээтэ. Ол олордохторуна, кыыстара мааны таҥаһы таҥнан кэлэн дьонун таһыгар олордо. Үһүс үрүүмкэни кутуталаатылар. Дьиэлээх киһи быһа-бааччы кыыһыгар: «Ити оҕо эйигин кэргэн буолуо дуо диэн ыйыта аҕатынаан кэлэн олорор. Олохторо Тыыллыма нэһилиэгэр киирэр Аһыкай диэн алаас үһү. Ийэлээх аҕатын көрөн олорор, убайдардаах, эдьиийдээх, балтылаах. Убайдара, эдьиийэ кэргэннээхтэр, туһунан ыаллар үһү. Чэ, уонна тугу этиэмий, бэйэҥ олоххун бэйэҥ быһаар, биһиги эн этиигэр тугу да утары этиэхпит суоҕа. Бэйэбит санаабытыгар саастыы дьоннор өйгүт-санааҕыт да биир соҕус буолуохтаах, онон сөбүлэстэххинэ, биһиги үөрүө эрэ этибит буоллаҕа дии», – диэн түмүктээтэ. Кырдьаҕастар эмиэ истилэр. Баһылай үрүүмкэҕэ чугаһаабата. Ол курдук аһыы олордохторуна, ийэлэрэ: «Оҕом сөбүлэһэр», – диэтэ.

Кэпсээн элбээтэ, кырдьаҕастар аны күһүн алтынньы ортотугар кэлэн сүгүннэрэн дьиэлэригэр илдьиэх буолан илии тутустулар, кыыстаах уолу кэккэлэһиннэрэ олортулар, дьонноро биир тылы утарыта бырахсыбатылар. Онтон утуйуу буолла. Баһылай аҕатын кытта утарыта төбөлөнөн утуйда. Сарсыарда алта чааска турдулар, аһаан баран аттарын тутан аҕалыахтарыгар диэри тоҕус чаас буолла. Барар буолбуттарыгар остуолга ыҥырдылар. Хантан эрэ эмиэ биир бытыылка арыгы остуолга уурулунна, кырдьаҕастар түҥүрдүүлэр буолалларын туһугар истилэр. Онтон биир үрүүмкэни үчүгэй сайын кэлэн ааһарыгар истилэр. Дьэ ол кэнниттэн Сэргэй махтанан баран остуолтан турда. Бэрт үчүгэйдик быраһаайдаһан, аны күһүн болдьообут кэмнэригэр кэлиэх буолан араҕыстылар.

Киэһэлик дьиэлэрин буллулар. Эмээхсин: «Хайа хайастыгыт?» – дии тоһуйда. Оҕонньор дьиибэлэниэх санаата киирдэ: «Ээ, онно уһун баҕайы тыллаах дьону батарбат эмээхсин баар үһү дииллэр, оҕобутун тоҕо ыытыахпытый диэн аккаастаатылар», – диэтэ. Баһылай тура түһэн баран биирдэ кырдьыгын эттэ. Эмээхсинэ оҕонньорун эмиэ мөхтө, үөнэ-күрдьэҕэтэ, дьиибэтэ быгыалаабакка сүгүн сылдьыбата ахтылынна. Хата Сэргэй мөҕүллүүгэ эрэ ылыммата, күлэ олордо. Бу отучча сыл бииргэ олорон, эмээхсинин быһыытын-майгытын биллэ ини, билбэтэ ини. Биирдэ да кыыһырсыбыттарын өйдөөбөт, эмээхсин эдэр эрдэҕиттэн дьаһайар, онно үөрэнэн хаалбыт, эмээхсинэ кыыһырбытын түргэнник аһарарын, үөрүнньэҥин оҕонньор билэр. Ол иһин дьиибэлиир буоллаҕа дии. Сэргэй ардыгар киһи кыыһырыах да тылын истэр да, урут кини саҕалаабытын санаан, истэн эрэ кэбиһэр. Онон оҕолоро аҕалара кыыһырбытын биирдэ да көрө иликтэр.

Эмээхсин чэйгэ ыҥырда уонна:

– Үөрбүт сырайгытыттан-хараххытыттан билбитим ээ уонна дьэ тугу туойаллар диэн ыйыппытым.

– Чэ, ону-маны ыйыппыта буола олорума, хата уолгуттан ыйыт, ойох буолар кыыһын кытта кэпсэппит дуу, суох дуу?

– Хайаатыҥ, тоойуом?

– Дьиэҕэ кэллэҕинэ кэпсэтиллиэ.

– Хайдах?! Ол ойох ыла иликкиттэн саанар курдук тыллаһан бардыҥ? Дьэ, буолар да эбит, оттон өскүөрүтүн кэнники наллаан кэпсэтиэхпит диэн этиэҥ этэ буоллаҕа дии.

Саха тылын киһиэхэ өйдөнөр гына туттубаппыт эмиэ Сэргэй үрдүнэн барда, кини ону-маны туойарын уолаттара уһулан ылаллар диэн буолла. Хата туора киһи суох буолан биэрдэ, онтон атын кийииттэрин кэлэ да илигиттэн саана олороллор үһү диэн буолуо этэ. Сэргэй күлэ олорон эмээхсин сэмэлээбитин таах истибэтэ:

– Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, бу дьиэҕэ эйигин­нээҕэр элбэхтик саҥарар киһи суох буолуо. Ити «Аҕыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах» диэн өс хоһооно сөпкө этиллибит быһыылаах.

– Дьэ, онон тугу диэри гынаҕын, мин дьаһайбатым буоллар холоон буолуо этигит.

– Итиччэ иннибитин көрүнэн, кэргэн кэпсэтэ сылдьар дьону наһаа да түһэрэҕин. Уҥаны, хаҥаһы, үчүгэйи, куһаҕаны бука быһааран кэллэхпит буолуо.

– Чэ, бээ түксү, буолары-буолбаты кэпсэтэн бүтүөххэ, уолаттарыҥ хаһан сирбитин хорутан бурдукпутун ыһабыт дэһэллэр, онтукаҕын уолаттаргар сылдьан быһаарыс, бырааһынньыктаан бүт, – диэн эмиэ дьаһайда.

Сайыҥҥы түбүк

Аҕаларын уонна улахан уол сирдэрэ ыһыллыбыта хас да сыл буолла, онон улахан үлэни эрэйбэт. Баһылай: «Бүөтүр киэнин өссө да силиһин ыраастыахха наада, былырыын хорутуллан баран хаалбыт кырыһы бытарытыахха наада», – дии саныы олордо. Төһө да илиинэн үлэ буолтун иһин, түөрт киһиэхэ үс-түөрт күн үлэлиэхпит диэн санаатын бөҕөргөтүннэ. Сирдэрин дэхсилииргэ, көннөрөргө бэрэбинэлэри холбоон оҥорон баран состороллор. Хаста да сырыттахтарына, бэркэ дэхсилиир уонна өссө хомуогу бытарытар. Баһылай кыра эрдэҕинэ оҕус сиэтэрэ, оттон билигин улаатан булуук тутар. Состоруллар бэрэбинэлэр туруктара, быа, соһорго бостуруоҥка онтон да атын тэрил киниэхэ сыһыарыллыбыта.

Быйыл бэрэбинэлэри курдаттыы үүттэтэлээн ууска тимиринэн отут устуука тиистэри оҥорторон бүтэрэн боруобалыыр санаалаах сылдьар. Буорга киирэр тииһэ икки испиискэ хаатын уһуннаах. Дьонноро Баһылай оҥоһугун хайгыыллар. Ханна эмэ бардахтарына ити оҥоһуутугар туох наадатын ыйыталлар. Бүөтүр ууска бэрэбинэни үүттүүр сынтырыапка оҥотторон аҕалбыта, оттон улахан убайа бэрэбинэ быанан соһулларыгар бэйэтэ эргийэригэр ууска эмиэ тэрил оҥотторон аҕалбыта. Маны соһорго икки оҕус бэлэмнэммитэ. Инники тиистээх оҥоһук биир миэтэрэ кэтиттээх, оччо усталаах, ортотунан тиистэр олороллоругар бэрэбинэ холбоммут. Инники тэрилгэ чэчэки буоллаҕына ыйааһынныырга үрдүгэр буор кутуллар гына холбуйа оҥоһуллубут.

Сирдэрин улахан уол аҕатынаан хоруппуттара. Баһылайдаах Бүөтүр саҥа оҥорбут оҥо­һуктарын үлэлэппиттэрэ. Улахан эрэ кырыс кыайан үнтүрүйбэт, уоннааҕыта үчүгэй. Бааһына киириитигэр-тахсыытыгар үлэлээх да икки эдэр дьон ону улахаҥҥа уурбатахтара. Оҕустар ик­ки буолан бэрт холкутук соһоллоро. Дьэ итигирдик үлэлээн бэс ыйын үс күнүгэр бурдуктарын ыһан бүтэрбиттэрэ. Бурдуктара сэлиэһинэй уонна­эбиэс. Эбиэһи көлүнэр аттарыгар эбиискэ аһылык курдук биэрэллэрэ. Ыһан бүтэрээт Бүөтүрү, Баһылайы күрүөлэри абырахтааҥ, алдьаммыт буоллаҕына саҥа остуолбаларынан, сиэрдийэлэринэн уларытыҥ диэн аҕалара дьаһайда. Улахан уолун: «Сылгылары баран көр, ыраатаары гыммыт буоллахтарына дьиэлэрин диэки чугаһат», – диэтэ. Икки-үс күнүнэн үлэлэрин бүтэрдилэр. Аны сынньанаары гыммыттарын ийэлэрэ үлэ була охсон биэрдэ. Улахан уол тэлгэһэтигэр икки айахтаах ас уурар омуһахта хаһыҥ диэн буолла. Онно эмиэ бары түстүлэр. Бүөтүр, тутууга сыһыаннаах киһи, ааннары холуодаларын кытта оҥорууга аҕатынаан буоллулар. Дьөгүөрдээх Баһылай омуһах буорун хаһыытыгар үлэлээтилэр. Сырыынньа соҕус сиргэ сүүрбэ миэтэрэ усталаах сири хастылар. Сир миэтэрэттэн эрэ ордук ирбит эбит. Онон икки хонук устата ириэрэ-ириэрэ кэтэһэн хастылар. Ол быыһыгар сиҥниэ диэн ытыыстыыр буоллулар. Тыаттан мас кэрдэн киллэрэн хайыттылар. Быыстарыгар буор ирбитин үрдүттэн ылаллар. Омуһах устатынан биэс миэтэрэ буола-буола баҕана туруордулар. Баҕаналарын бэйэ-бэйэлэрин үрдүлэринэн сыаптаатылар онно үрүт түһэрэр буоллулар. Баҕаналар сыаптаммыт сирдэригэр сиҥнибэтин диэн ытыыстаан истилэр. Ити курдук окко киириэххэ дылы үлэлээтилэр. Күһүн от, бурдук үлэтэ бүттэҕинэ ситэриллиэ диэн буолла.

Окко абааһы мунньаҕын кэнниттэн киирдилэр. Түөрт эр киһи охсубутун дьахталлар ыамнарын быыһыгар баран мунньаллар. Онтон тэйдэхтэрин ахсын дьахталлар окко кыттыылара уурайан барда. Ол курдук, сыл тахсар отторун оттоотулар. Кэбиһиигэ чугаһын атырдьаҕынан, ырааҕын икки оҕуһунан сыарҕаҕа иккилии бугулу тиэйэн аҕалан биэрдилэр. Кэлбит оту оҕо эрдэҕиттэн кыдамаһыт Дьөгүөр холкутук быраҕаттыыр, икки оҕуһунан таһа сатыыллар да, түстээччи аҕалара өссө от тохтубутун харбаан кэтэһэн олорор буолааччы. Онтукатын уолаттара улаатыахтарыттан ыла үлэлиир үлэтэ.

Күһүн барахсан кэллэр кэлэн истэ. Уолаттар кустуулларын умнубатылар. Эмээхсини кытта икки кийиит кыыс сир астаабыттара ыраатта. Быйыл дьэдьэн, отон син үүммүт, онон кыс тахсар отоннорун, дьэдьэннэрин буллулар. Сарсыарда аайы дьэдьэннээх, отонноох күөрчэх барахсан үчүгэйэ бэрт буоллаҕа дии. Сугун бу эргин чугаһынан үүммэт, ол иһин сугуннаабаттар. Дьахталлар ыраах барыахтарын баҕараллар да ынахтарын ким ыаҕай? Эрдэрэ ынах ыахтааҕар хотон иһин оннук оҥордоххо сатанар диэтэхтэринэ эрэ, кыһын устата иккитэ-үстэ өҥөйөллөр. Кыһынын оту түннүгүнэн таһырдьаттан биэрэллэр, түннүгүнэн эһиллибит сааҕы балбаахтаан баран хотонтон тэйиччи мунньаллар. Онон хотон иһинээҕи үлэ дьахтар киэнэ. Ити сугунтан сылтаан икки кийиит биирдэ маннык диэн кэпсэттилэр. Ордук дьорҕойооччута кыра кийиит Бүөтүр кэргэнэ. Кини маннык диир:

– Оттон мин аҕам ынаҕы ыыр дии: саах да күрдьэр, ийэм ыарыһах буолан дьиэни-уоту көрөн олорор. Дьэ, манна атын эбит.

– Кэбис, итинник диэмэ, оннооҕор мин хас оҕолонноҕум аайы хотону эмээхсин бэйэтэ көрөр, уола син биир хотоҥҥо киирбэт, таһырдьааҥҥы үлэни мин курдук оҥорор. Оннооҕор кыра оҕолору эр киһи сатаан көрбөт диэн эмээхсин үчүгэй буолан атахпар туруохпар диэри дьиэтигэр илдьэн көрөр. Онон кинилэр бу эр киһи үлэтэ, бу дьахтар киэнэ диэҥҥэ иитиллибиттэр. Ону билигин эн биһикки бука уларыппаппыт буолуо. Хата кэлэр көлүөнэни бу – эр киһи, бу – дьахтар үлэтэ диэн араарбакка үлэлииргэ үөрэтиэххэ, саатар бэйэбит оҕолорбутугар. Оччоҕуна хас биирдии ыал оҕолорун оннук ииттэхтэринэ, ити биһиги кэпсэтиибит умнуллуо этэ буоллаҕа дии. Эмээхсин итинник гынарга эмиэ баҕар хотунуттан үөрэммитэ буолуо, онон «муннугун дулҕаҕа туура соттума» дииллэрин умнума. Сүүрбэ-отут сылынан биһиги хайдах буоларбытын туох билиэ баарай?

– Эмээхсин көрдөххө киирбит-тахсыбыт, тыллаах-өстөөх курдук гынан баран, уолаттарын олохторугар орооспот, кими да мөхпөт, сэмэлээбэт эбит ээ.

– Дьиэҕэ киирдэҕинэ сиэннэрин кытта кэпсэтэн, таптаталаан, туохха наадыйаргын ыйы­тан баран тахсар. Дьахтар дьиэни тутан олорорун билэр буолан биһиэхэ сымнаҕас буолуо, уолаттарын дьаһайталыыр, бэйэтин оҕолорун итэҕэстэрин билэ сылдьаахтыыр буоллаҕа дии. Уолаттар мөккүспэттэр, ийэлэрэ эппитин толоро сатыыллар, онон туох да айдаан тахсыбатын иһин эн да мөҕүтэлээбэт, сэмэлээбэт, дьаһайталаабат диигин. Ис иһигэр киирдэххэ орооһоро элбэх. Ол гынан биһиэхэ ону биллэрбэт.

– Ити Баһылай аны күһүн ойох ылар үһү дии. Дьэ, ону ханна олордор, бу биһиэхэ курдук тутуллубут дьиэ суохха дылы дии.

– Эмээхсин бэйэтэ билэ сылдьара буолуо, эн биһиги дьыалабыт буолбатах, – диэн түмүктээтилэр.

Кыыс сүгүннэрии

Эппит кэмнэрэ кэлбитэ. Сэргэй оҕонньор уолун Баһылайы кытта кийиит сүгүннэрэ барбыттара. Икки сыарҕалаах акка олорон айаннаабыттара. Оҕонньор сыарҕаҕа ат дьааһыга уонна бэрэмэдэй кэлгийбит этэ. Кырдьыгын баран эттэххэ, олорго туох баарын Баһылай билбэт этэ. Ыйыппатаҕа даҕаны, иһигэр арыгы ини диэн сэрэйбитэ. Оҕонньор бастаабыта. Айаннаан иһэн киэһэриитэ оҕонньор тохтоон уолугар: «Дьоммут кыстык дьиэбитигэр киириэхпит диэн эппиттэрэ», – диэтэ уонна атын атын сир диэки салайда.

Хараҥарыыта тиийдилэр. Киирэн дорооболостулар. Дьиэлээх киһи биир киһиэхэ аттары сойутан баран аһаталаа диэн сорудахтаата. Киэһээҥҥи аска ыҥырдылар, ойоҕо буолуохтаах кыыс Баһылайы кытта дорооболосто. Ол олорон Сэргэй оҕонньор уолугар: «Бэрэмэдэйи киллэр», – диэтэ. Баһылай иһиттим дуу, истибэтим дуу диэх курдук таһырдьа ыстанна. Төннөн киирээт көрбүтэ – бары остуолга олорбуттар. Ким да эппитин өйдөөбөккө, «Баһылай ойоххун кытта кэккэлэһэ олор», – диэбиттэрин иһиттэ. Кыыс Баһылай кэккэлэһэ олорбутун кэннэ хайдах олороллорун, төһөнү оттообуттарын, хайдах айаннаан кэлбиттэрин ыйытта. Онно эппиэттээт да Баһылай кэмчиэрийбитэ ааста. Хайдах эрэ уруккуттан билэр кыыһын курдук санаата. Ону-маны кэпсэттилэр. Кырдьаҕастар ол бириэмэҕэ арыгы иһэ-иһэ от-мас туһунан кэпсэтэ олордулар. Эдэрдэр аһаан бүттүлэр, остуолтан туруу буолбутугар кыыс Баһылайы илиититтэн ылла да хаппахчытыгар илтэ. Онно киирэн эмиэ кэпсэттилэр, онтон бииргэ утуйдулар.

Сарсыарда туран баран аҕата Баһылайга «Сарсын барыахпыт, бүгүн манна өрүүбүт», – диэтэ. Кийиит дьахтар ону истэн олус үөрдэ уонна дьон истибэтигэр Баһылайга:

– Тоҕо үчүгэйэй, өссө биир хонук ийэбин, аҕабын, балыстарбын, бырааппын кытта үөрэ-көтө кэпсэтэн-ипсэтэн барар буоллаҕым. Оччо ыраах дойдуттан уонна хаһан кэлиэхпиний, ити иһин этэн эрдэхтэрэ: дьахтар анала дойдутугар, сиригэр буолбатах диэн.

– Кэбис, доҕоор, инньэ диэмэ, өлө баран эрэр киһиэхэ дылы, онно баран сылгы-сүөһү тутуохпут буоллаҕа дии. Хайа онтон да атын үлэ көстүө буоллаҕа. Саамай кылаабынайа эн биһикки таптаһарбыт, бэйэ-бэйэбитин өйдөһөрбүт буоллаҕа дии.

– Баһылай, мин эйигин хайдах эрэ көрөөт да сөбүлээбитим, таптаабытым быһыылааҕа. Эһиги кэргэн кэпсэтэ кэлэр күҥҥүтүгэр сүрэҕим билэн анньыалаабыт эбит, ону мин билбэт буоллаҕым дии, хайдах буолан сүрэҕим анньыалыыр, ыалдьаары гынным дуу дии санаабытым. Онтон хайа күн эйигин көрбүтүм да, сүрэҕим анньыалыырын олох да умнан кэбиспитим. Бу алтынньы ортото уһаан да биэрдэ, кэлбиккин көрөн баран үөрбүппүөн, аанньатыгар илиигиттэн ылан хаппахчыбар аҕалыам дуо. Эн ону сүөргүлүү санаабатыҥ дуо, Баһылай?

– Ээ, суох, доҕор, мин эмиэ ити эн этэриҥ курдук саныы сырыттаҕым дии.

Ити икки таптаһар сүрэхтэр кыыс хаппахчытыгар дьон истибэтин курдук кэпсэтэллэр. Ол олордохторуна Баһылайы аҕата ыҥырда. Баһылай тахсыбытыгар оҕонньор: «Баһылай, били ат дьаа­һыгын киллэрэн кэргэҥҥэр туттар», – диэтэ. Баһылай тахсан баран сотору ат дьааһыга ту­туурдаах киирдэ уонна хаппахчыга ааста. Кэргэнэ: «Хайа, доҕоор, бу туоххун киллэрдиҥ?» – дии тоһуйда. Онуоха Баһылай: «Ити ийэм эйиэхэ ыыппытын бэҕэһээ биэриэхтээхпитин бүгүн биэрэбит», – диэн баран күллэ.

Кыыс хайдах эрэ куттаммыт курдук туттан баран дьааһыгы аста. Маҥнай күөхтүҥү өҥнөөх ойуулаах солко халадаай ырбаахыны таһаарда, онтон корсеты, бытырыыстаах былааты ороото. Онтон кыһыл саһыл истээх драп тастаах истээх сон, кырса бэргэһэ, хоруоҥканан ойууламмыт тыс этэрбэс, ойуулаах-оһуордаах үтүлүк, илин-кэлин кэбиһэр, бастыҥа уонна көмүс биһилэх, туһунан хоруопкаҕа уурулла сылдьар ытарҕа ороннулар. Итилэри хостоон баран кийиит дөйбүт курдук оронугар олордо уонна эттэ: «Мин сүктэн барар таҥастаахпын ээ, Баһылай, мин ийэбэр тахсан этиим, кини тугу сүбэлиир да ону оҥоруом», – диэн баран хаппахчытыттан тахсан барда. Баһылай соҕотоҕун тугу гына олоруой, кыыһын кэнниттэн эмиэ таҕыста. Сотору соҕус буолан баран, кыыс ийэтинээн киирдилэр. Баһылай төһө да оҕонньоттору кытта кэпсэттэр кулгааҕа, хараҕа, өйө-санаата хаппахчы диэки салалла олор­до эрээри, киириэн саараан олордо. Онтон чаас аҥарын курдугунан ойоҕо: «Баһылай, киир эрэ», – диэн ыҥырда. Киирбитэ дьахтара били аҕалбыт таҥаһын таҥныбыт, ытарҕатын иилиммит, биһилэҕин кэппит, өссө тупсубут көрүҥүнэн:

– Оҕоннъотторго маннык тахсан көстөбүн дуу, суох дуу, Баһылай? – диэн ыйытта.

– Чэ, бэйэҕит билиҥ.

– Онно тахсан көстүөххэ, ийээ, Баһылай, эһиги чугас сылдьыҥ.

Кыыс тахсан баран:

– Аҕаа, бу хотунум сүктэн барар таҥаспын ыыппыт, ону эйиэхэ көрдөрөбүн.

– Тоҕо үчүгэйэй, оҕом үчүгэй таҥаһы таҥыннаҕына олус да тупсар эбит, – диэн хайҕаата уонна, – Тоойуом, мин эн ийэҕэр итинник таҥаһы бука өлүөхпэр да диэри таҥыннарбатым буолуо, – диэн суланна.

Онуоха Сэргэй:

– Дьыала таҥаска буолбатах, өйдөһөн иллээхтик олордохторуна, ол буоллаҕа – дьол, – диэтэ.

– Дьэ, ити сөптөөх тыл таҕыста, – диэн дьиэлээх үөрдэ.

Ол ыккардыгар кийииттэриттэн биир, икки, үс сыл балыс кыргыттар хаппахчыга киирэн­нэр эдьиий­дэрин кытта кэпсэттилэр. Оҕонньоттор эмиэ кэпсэтэ хааллылар. Баһылай кыр­гыттар кэпсэтиилэригэр мэһэйдээмээри таһырдьаны көрө таҥнан таҕыста. Тахсыбыта халлаан кыралаан хаардыы турар эбит. Баһылай иһигэр сыарҕаҕа үчүгэй хаар буолсу диэн үөрдэ. Бэҕэһээ кэлэллэригэр сорох сиринэн хара этэ. Онтон хайдах дойдуга кэлбитин билсэ таарыйа хаамта. Алаас наһаа улахана суох, күөллээх, онтукайа тоҥмут, хомус­таах эбит. Күөл илин уонна соҕуруу өттө лиҥкир ойуур. Хаар ча­раас буолан өр гыммата, алааһы эргийэ хааман кэллэ, «барыта тиит ойуур эбит» дии санаата. Төннөн кэлэн дьиэтигэр киирбитэ ойоҕо:

– Ханна сырыттыҥ, тугу көрдүҥ? – диэн туоһуласта.

– Ээ, ити эһигини мэһэйдээмээри таһырдьа тахсан алааскытын көрдүм, –диэтэ.

– Бу дойдуга дьэ отон үүнэр сирэ.

– Хотуҥҥун уонна балтыларгын кытта отоннуоххут буоллаҕа дии, кинилэр ыам ыккардыгар баран отонноон кэлэллэрин көрөбүн, – диэтэ Баһылай.

– Баһылай, ити таҥаһы кэтэн барабын, оттон бэйэм таҥастарбын, оччоҕуна ити дьааһыкка угабын дуо?

– Оттон ол иһин дьааһыктаан ыытар ини ийэм.

– Арба, Баһылай, ити аҕалбыт таҥаскытын ким тигэрий? Олох көрбөтөх киһитигэр сөрү-сөп гына тикпитин биһиги ийэбинээн дьиктиргээтибит. Дьэ, ойуута-оһуора үчүгэйэ, тигиитэ тупсаҕайа, олус диэн сөхтүбүт.

– Ким тигиэҕэй, оттон ийэм буоллаҕа дии. Сороҕор кийииттэрин көмөлөһүннэрбитэ буо­луо. Оттон ити сөрү-сөп гына тикпитэ диэн, кини биһигиттэн эн төһө үрдүккүн, хатыҥыргын дуу, бэйэҕэр сөрү-сөп эттээххин дуу биирдэ эрэ ыйыппатаҕа буолуо уонна оттон саҥастарбар эмиэ ыйытан таҥас тигитэлээн ыытан санаата хотор буоллаҕа дии.

– Баһылай, оттон миигин үөрэтиэ дуу? Ийэм үөрэр, мин үөрэппэтэхпин хотуҥҥуттан үөрэниэҥ буоллаҕа диир.

– Доҕоор, биһиги дьиэ туттуохпутугар дылы бииргэ олоруохпут, дьэ онон иистэнэргэ үөрэнэриҥ бэйэҕиттэн тутулуктаах, – дии-дии күллэ.

– Кырдьык, Баһылай, ити маарыын таҥастары көрүөхпүттэн, кэтиэхпиттэн: «Мин маннык сатыам дуо?» – диэн бэйэбиттэн ыйытыым төбөбүттэн олох арахпат.

– Сатыахпыт, кылаабынайа баҕа эрэ баар ­буоллун, доҕоччуок, – диэн түмүктээтэ Баһылай.

Ити кэпсэтии кэнниттэн Баһылай ойоҕунаан өссө чугаһастылар, кэпсэтиилэрэ аһаҕас, дуоспуруннаах, бу бэҕэһээ билсибит дьон курдук буолбатах, бииргэ улааппыт, үөскээбит дьоҥҥо майгынныыр. Дьахтар Баһылайтан барарыгар тугу ыларын ыйытар. Ону Баһылай күлэр уонна этэр:

– Туһунан акка тиэнэн эт-арыы илдьээри гынныҥ дуо? Кэбис, инньэ гыныма, маҥнай ыалдьыт курдук аһатыахпыт, онтон олорон бардаххына үлэлээн аһыаҥ, кэлин уһугар «биһиги тугу үлэлээн аһыыбыт» диэн эйигиттэн ыйытыахпыт, доҕоччуок.

– Ити биһиги диэн кимнээҕи этэҕин, Баһылай?

– Оттон оҕолор.

– Ханнык оҕолору өйдөөтүҥ?

– Оттон эн биһиги оҕолорбут.

– Баһылай, ити буолуохтааҕы үчүгэйдик ыралыыргын хантан билбитим буолла, ол иһин таптаабытым буолуо. Мин эйиэхэ өйгөр-санааҕар киирбиппин билэ сылдьабын.

– Дьоллоохтук, үчүгэйдик олоруохпут, доҕоччуок, – диэн баран ойоҕун сыллаан ылла. Дьахтар да хаалсыбата, эрин сыллаата-уураата. Ол икки ардыгар күнүскү аһылыкка ыҥырдылар. Оҕонньоттор олорбуттарын курдук олороллор эбит. Остуолга олорбуттарын кэннэ дьиэлээх киһи этиитинэн үрүүмкэ эдэрдэр тустарыгар көтөҕүлүннэ. Күнүскү аһылык кэнниттэн дьахтар таҥаһын хомунна. Ийэтин, балтыларын кытта кэпсэттэ. Баһылай эмиэ таһырдьа тахсан аттарын кырыатаата, эбии от бырахта. Киирбитигэр дьахтара Баһылайтан:

– Хомунан бүттүм, ийэбин, балтыларбын кытта ирэ-хоро ыксаабакка кэпсэттим. Сарсыарда хаска барарбыт буолуой? – диэн ыйытта.

– Тоҕус чаас саҕана мантан хоҥнуохпут диэбитэ аҕам, син ыраах дойду, киэһэлик тиийэрбит буолуо.

Ити кэпсэтэ олордохторуна киэһээҥҥи аһылыкка ыҥырдылар. Аһылыктара, саха дьонун ­сиэринэн, мииннээх эмис баҕайы тайах этэ ­буолла. Дьиэлээх оҕонньор тайаҕы соторутааҕыта дьукаах уолунаан дьиэлэрин таһыттан өлөрбүттэрин кэпсээтэ. Мииннээх эт кэнниттэн чэй истилэр уонна утуйуу буолла.

Баһылай сарсыарда дьон турбутун билэн турда, дьахтара эмиэ. Аҕата турбут, Баһылайга: «Аттаргын кырыататалаан көлүй», – диэтэ. Баһылай таһырдьаттан киирэригэр халлаан сырдаабыта. Дьиэлээхтэр сарсыардааҥҥы аска олорон эрэллэрэ. Ыраах баралларын сиэринэн түргэн соҕустук аһаабыттара. Баһылай ат дьааһыгын таһааран аҕатын сыарҕатыгар кэлгийбитэ. Дьиэҕэ төннөн киирбитэ аҕата, ойоҕо таҥнан бэлэм этилэр. Дьиэ иһигэр кыратык олоро түһээт быраһаайдастылар. Дьиэлээхтэр тэлгэһэҕэ тахсан атаардылар. Оҕонньор бастаата, Баһылайдаах кини кэнниттэн айаннаатылар.

Син өр соҕус саҥата суох айаннаан истилэр, онтон дьахтар: «Хайдах дойдуга тиийэбин, Баһылай, салла санаан иһэбин», – диэтэ. Дьахтар урут ханна да сылдьыбатаҕын, куораты да көрө илигин эттэ. Баһылай куораты көрдөрүөх буолла. Ол курдук ону-маны кэпсэтэннэр син­суолларын уһунун билбэккэ хааллылар.

«Күн киириэн иннинэ олорор алааспытыгар киирдибит», – диэтэ Баһылай ойоҕор. Сотору дьиэлэрин таһыгар турар сэргэҕэ аттарын баайдылар. Дьиэҕэ киирбиттэрэ ийэтэ, убайдара, саҥастара бааллар эбит, дорооболостулар. Онтон ийэтэ: «Чэ, хаппахчыгытыгар киирэн сыгынньахтаныҥ. Сотору остуолга олоруохпут. Суунуҥ», – диэтэ. Баһылай онно көрдөҕүнэ муостатыгар күөх оту ыспыттар эбит. Суунан-тараанан баран ийэтиттэн оту тоҕо ыспыттарын ыйыппытыгар: «Ити абыычай», – диэтэ.

Остуолга олорон баран, оҕолоруттан сылдьыбыт дойдуларыгар туох сонун баарын ыйыталастылар. Баһылай эмис тайах этэ сиэбитин кэпсээбитигэр, уолаттар тайаҕы хайдах өлөр­бүттэрин ыйыталастылар. Дьахталлар бэйэлэрэ туһунан кэпсэттилэр. Кинилэр кэпсэтиилэрэ таҥас, оҕолор, сүөһү көрүүтүн тула барда. Саҥа кэлбит кийииккэ онно кыттар усулуобуйа оҥордулар, ордук ортоку кийиит саҥарар-иҥэрэр. Саҥа да кийиит саҥарда, били «куттанабын» диэбитин умнан кэбистэ, уруккуттан билэр дьонун курдук буоллулар. Ону көрөн олорон Баһылай үөрэ олордо. Уруу сиэринэн кыратык арыгы иһилиннэ. Аһаан бүтэн, үөрэн-көтөн ­уолаттар дьиэлэригэр таҕыстылар. Дьахталлар иһит хомуйса хаалаары гыммыттарын эмээхсин: «Саҥа кийииппинээн бэйэбит да хому­йуохпут, оҕолоргут кэтэстилэр буолуо», – диэтэ уонна сиэннэригэр иһиккэ ас ыытта. Иһити иккиэн кэпсэтэ-кэпсэтэ хомуйдулар. Кийиит хотунун тылын-өһүн, туттарын-хаптарын сөбүлээтэ. Утуйа бараары туран кийиит хотунугар:

– Сарсыарда хотоҥҥо тахсаргар миигин илдьэ тахсаар, мин көмөлөһүөм, – диэтэ.

– Утуйаарыҥ, мин ол уонча ынаҕы бэйэм да ыаҕым, хайа уонна ити Баһылайыҥ сотору аны сааска диэри барыаҕа дии.

Дьахтар соһуйда:

– Ол ханна? – диэн ыйытта.

– Ити Баһылайыҥ кыһынын атыынан дьарыктаммыта 5-6 сыл буолла.

– Ол тугу атыылыыр, ханна?

– Көмүс хостуур бириискэ үлэһиттэригэр эт, арыы илдьэр курдук кэпсиир, тириэрдэр сирдэрэ Өлүөхүмэ, Маача, Бодойбо. Эйиэхэ эппэтэх эбит дии.

– Мин ити саҥа иһиттим, ол аата араас омуктар үлэлиир сирдэригэр сылдьар буоллаҕа дии?

– Оннук буолуо, биһиги манна олорон ону­хантан билиэхпитий. Кэллэҕинэ куруутун күлэ-үөрэ сылдьар. Тоойуом, Баһылайгын кытта кэпсэтэргэр дьиэҕэр олорбот буолан баран, миигин ­албыннаан ойох ылбыккын диэн кыыһыраайаҕын. Холкутук, өйдөөхтүк кэпсэтээр.

– Оннук бөҕө буоллаҕа дии. Миэхэ кини сөбүлүүр үлэлээҕэ уонна үчүгэйдик сылдьарыттан ордук туох да наадата суох, – диэтэ кийиитэ.

Эмээхсин кийиитин ити тылын истэн баран туох эрэ ыарахан сүгэһэри түһэрбит курдук буолла уонна хоно да илик кийиитин өссө сөбүлээтэ.

Сарсыарда уһуктубуттара оҕонньордоох эмээхсин суохтар эбит, онон туһанан дьахтар Баһылайтан ыйытта:

– Эн кыһыны быһа дьиэҕэр көстүбэт үһүгүн дии. Ону миэхэ урут тоҕо эппэтэххиний? Миигин кэлсиэ суоҕа диэҥҥин куттаммытыҥ дуу? – дии-дии күллэ.

– Таптаатыҥ да тайахтааҕы, сөбүлээтиҥ да сүгэһэрдээҕи батыһаҕын диэн мэнээк эппэттэр.

– Мин онно истибитим да буоллар син-биир кэлсэр буоллаҕым дии.

– Мин өйдүө, барарбын утарыа суоҕа диэн наһаа эрэммитим, доҕоччуок – диэтэ. Ити кэпсэтии итинэн бүппүтэ.

Онтон сотору соҕус буолан баран, ийэтэ ынахтарга сарсыарда от биэрэ сырыттаҕына Баһылайтан:

– Хайа ойоҕуҥ бараргын туох диэтэ? – диэн ыйытта. Онуоха Баһылай:

– «Үчүгэйдик эрэ сырыт» диэн алҕаата.

Николай Никифоров

«Чолбон» сурунаал 7 №-рэ 2018

(Салгыыта бэчээттэниэ)