Суруйааччы-большевик С.С. Яковлев-Эрилик Эристиин олоҕун бүтүннүүтүн, идэтин социализм дьыалатыгар охсуһууга анаабыта.
Кэнники кини көрбөт буолбута. Икки хараҕа суох саха суруйааччыта нуучча туйгун суруйааччытын Н.А. Островскай суолун хатылаабыта – кини көрбөт буола сытан бэйэтин бастыҥ айымньытын, «Маарыкчаан ыччаттара» романын, этэн биэрэн суруттарбыта. «Маарыкчаан ыччаттара» Эрилик Эристиин айымньытыгар эрэ буолбакка, саха советскай литературатыгар бүтүннүүтүгэр бочуоттаах миэстэни ылар. Бу айымньы күөрэйиитэ саха литературатыгар социалистическай реализм стилэ бөҕөтүк иҥэн киирбитин көрдөрөр туоһутунан буолбута. Билиҥҥэ диэри боччумнаах сыанабылы ыла илик, бу айымньы сүрүн суолтата итиниэхэ буолар.
Ити өттүнэн көрдөххө, туох-ханнык иннинэ манна эйэлэһимтиэтэ суох большевистскай идейность, революция дьыалатын иннигэр эттээх-хаанынан бэринии боппуруостара туруоруллаллар. Маарыкчаан ыччаттара оннуктар, кинилэри маннык үрдүк идейноска уонна бэриниилээх быһыыга үөрэтээччинэн, сирдээччинэн большевик партията буолара ромаҥҥа бастатыллан туруоруллар. Большевистскай салайааччылар И.И. Чинарин уонна К. Тускаев Серго Орджоникидзеҕа бэйэтигэр үөрэнэллэр. Ол да иһин Кеша Тускаев өлөр мүччүргэннээх күнүгэр өстөөхтөрүн утары көрөн туран кини Серго Орджоникидзе үөрэнээччитэ буоларын киэн туттунуулаахтык этэр. Күчүмэҕэй күнүгэр киниэхэ, кинини үөрэппит-ииппит учууталын сырдык обраһа күүс эбэр, бөҕө тыынныыр.
К. Тускаев, ордук И. Чинарин, тулатыгар Маарыкчаан ыччаттара большевистскай үрдүк идейноска үөрэнэллэр, ол иһин кинилэр гражданскай сэрии ыар кытаанахтарын чиэстээхтик ааһаллар.
Итини кытта ситимнээн, суруйааччы революционнай охсуһууга дьон үүнүүлэрин, көнүүлэрин проблематын туруорар. Гражданскай сэрии өстөөхтөрү үлтүрүтэр иннигэр күөдьүйбүт охсуһуу түһүлгэтэ буоларын таһынан, кини Коля Манасов, Сеня Оноев уо.д.а. курдук, туйгун дьону иитэр оскуоланан буолтун автор көрдөрөр.
Роман 1918 сыллааҕы сайыҥҥыттан саҕаланар. Якутскайга Гордеев белогвардейскай этэрээтэ киирэн, бүтүн уобалас үрдүнэн Колчак реакцията сабардаабыт, үрүҥнэр кыыллыйыылара күүрбүт, большевиктар кистэлэҥ үлэҕэ киирбит кэмнэрэ.
Бүтүн Саха сирин аймаабыт ити быһылааннар Маарыкчаан дэриэбинэтигэр тыыннаах ой дуораана буолан охсулла турбуттара. Колчак реакцията Маарыкчаан баһылыктарын төбөлөрүн өрө көтөхпүтэ. Анархист Мейер Эдлин, уҥа эсер Егасов, федералист Собачкин, монархист Герасим аҕабыыт саха баайдарын, тойотторун кытта куомуннарын холбоон революцияны утары союз оҥостуммуттара. Кинилэр «демократия», «социализм» аатыттан тыл этээччинэн бэйэлэрин туруоруммуттара.
Бу кыайыы тэһиинин букатыннаахтык илиитигэр туппут курдук санаммыт, холбонуллубут реакционнай күүһү утары аан маҥнай большевик Кеша Тускаев, суос-соҕотох да буоллар, эрдээх чуор куолаһа митиҥҥэ аһаҕастык утарбыта. Кини Маарыкчаан «социалистара» контрреволюция өйөбүллэрэ буолалларын, оттон народ интэриэһин соҕотох большевистскай партия эрэ көмүскүүрүн ыйбыта. Кеша Тускаев сонно тута хаайыллыбыта. Ол эрээри кини эрдээх, төлөннөөх тыллара революционнай ыччат, ол иһигэр Коля Манасов, сүрэҕэр дириҥник иҥмиттэрэ.
Ити кэнниттэн Якутскайтан күрээн иһэр аҕыйах кыһыллары тоһуйан туталлар. Коля Манасов кинилэр ортолоругар урукку доҕорун, политссыльнай уолун Вячканы көрсөр, киниттэн революционнай сорудаҕы ылар.
Охсуһуу саҕаланар. Аҕыйах хонон баран Маарыкчаан ыаллара уонна кини баһылыктара бэркэ соһуйан уһукталлар: таҥара дьиэтин кириэһин саамай төбөтүгэр хантан да кэлбитэ биллибэт кыһыл былаах ыйанан тэлибирии турара көстөр, сир-сир аайы большевистскай листовкалар, прокламациялар сыһыарыллыбыттара биллэр. Ол Коля Манасов уонна Сеня Оноев маҥнайгы революционнай хорсун дьыалалара этэ. Ыйаммыт былаах кыайтаран уһуллумуна, үс хонугу быһа, большевистскай идея хаһан да умнуллубатын туоһулуу, баттаммыттар сүрэхтэригэр эрэл уотун күөдьүтэ, аргыый, холкутук тэлибирии турбута.
Ыйаммыт кыһыл былаах, тарҕаммыт листовкалар большевистскай идея барыны кыайар, туохтан да иҥнибэт күүһүн дьоҥҥо өйдөппүттэрин үлэһит киһи, Аким уус түмүктүүр аҕыйах тыла үчүгэйдик көрдөрөр. «Ол большевиктар хантан кэлэллэрий?» диэн ыйытыыга кини: «Большевиктар өйдөрүн-санааларын тыал тарҕатар дииллэр буолбат дуо» диэн аҕыйах боччумнаах тылынан хоруйдуур.
Бу үс хонукка ыйанан турбут былаах итинник түмүккэ аҕалбыта.
Ону тэҥэ, былаах бу дэриэбинэҕэ аан маҥнай учууталынан кэлбит большевик И.И. Чинариҥҥа большевистскай идея Маарыкчааҥҥа тыыннааҕын, ханна эрэ, сир аннынан сириэдийэрин туоһулуур үөрүүлээх бэлиэнэн көстөн, кинини хорсун быһыыга, охсуһууга ыҥыра, эҕэрдэлии тоһуйбута.
Сотору буолаат, Чинарин революционнай бөлөҕө сири аннынан, кистэлэҥинэн үлэлээн барбыта. Бөлөх «боевой дьассааманын» туппута, кини Духоборкалааҕы саагабары урусхаллаан, Маарыкчааҥҥа советскай былааһы олохтообута.
Ити кэнниттэн Маарыкчаан ыччаттара эдэр советскай былааһы бөҕөргөтөр иннигэр маҥнайгы миэстэҕэ охсуһаллар, кинилэртэн туйгун салайааччылар үөскээн тахсаллар.
Коля Манасов Майдахаар улууһугар тахсан контрреволюцияны саба үктэһэр, ону кытта тэҥҥэ туйгун тэрийээччи, пропагандист буолар саталын көрдөрөр. Ол курдук, кинини тула революционнай актив тэриллэн, кэнники партизанскай этэрээккэ кутуллар. Манасов, дьиҥ саталлаах салайааччы быһыытынан, үөскээбит кытаанах балаһыанньаны курдаттыы көрөр, бэйэтин этэрээтин кистэлэҥинэн эрдэттэн бэлэмнээн, өстөөхтөр төгүрүйбүт дьиэлэриттэн түннүгү эрбээн, этэрээтин быыһыыр.
Бояркинскай Слободаҕа Маарыкчаан ыччаттара өстөөҕү утары инники кэккэҕэ охсуһууларын кытта бииргэ ыччаты большевистскай тыыҥҥа иитэр пропагандистскай үлэни бэйэлэрин илиилэригэр ылаллар.
Итиннэ ситимнээн, суруйааччы революционнай охсуһуу киһини көннөрөр, иитэр, өрө көтөҕөр улуу гуманистическай суолтатын туһунан боппуруоһу, «Кэриэс туолуута» диэн сэһэнигэр маҥнай көтөхпүт боппуруоһун, хат туруорар. Ол боппуруоһу кини Настя Аргунская олоҕор сыһыаран көрдөрөр. Слобода бастыҥ кырасаабыссата, 14 сааһыттан көрүүтэ суох тулаайах хаалбыт, Настя кыыс түргэнник буорту буолар, кыыс сылдьан оҕолонор, уоруйах аатын ылар, киниттэн Слобода анала олохтоохторо төттөрү хайыһаллар. Настя мэлдьи бу дьонтон кыыллааһынтан атыны көрбөт.
Настя Слободаҕа кэлбит Маарыкчаан ыччаттарын хара маҥнайгыттан ордугургуу көрөр. Туох-ханнык иннинэ, кэлбит эдэр дьон табаарыс кыргыттарыгар доҕордуу, дьиҥ истиҥник, киһилии сыһыаннаһыыларын биһирии көрөр.
Иккиһинэн, Настя түүн сылдьыбытын иһин үһүс тутуурга түбэһэн комендатураҕа аҕалыллар. Онно олорор Костя Манасов, кинини буруйдуурун оннугар, ыраас сүрэҕинэн кыыска көмөлөһөр Илиитин уунуута, көнөр аартык аанын ыйыыта кинини эбии сөхтөрөр. Настя саҥа суолга, көнүү суолугар турар, бааһырбыт кыһыл армеецтары бүөбэйдиир. Ол курдук, революционнай суолга тардыллар, кэнники кыһыл этэрээти кытта Маарыкчааҥҥа, уруккуттан адьас уларыйбыт, кыһыл сэрииһит буолан кэлсэр.
Роман биир суол сүрүн тематическай линиятынан саҥа дьон үөскээһиннэрин, кинилэр героическай майгыларын көрдөрүү буолар. Оннуктар: ромаҥҥа кылаабынай герой кэриэтэ көстөөччү Коля Манасов, кини доҕоро Сеня Оноев, советскай кыыс Маруся Ордонская, салайааччы большевик И.И. Чинарин, өстөөхтөртөн геройдуу охтубут Кеша Тускаев, Елисей Бурскай, өстөөхтөр төгүрүктээһиннэриттэн мүччү көтөн тахсан, Якутскайга сибээһи тириэрпит Иннокентий Харачаайап, кыһыл командир Искандеров уонна да атыттар. Биллэн турар, итиччэ үгүс геройдар характердарын биир тэҥҥэ сиһилии ойуулааһын соҕотох айымньыга ситиллибэт буолара. Ол иһин суруйааччы кинилэри барыларын биир тэҥҥэ сиһилии ылҕаан биэрбэт. Кинилэр сорохторо быстах-быстах көстөн ааһаллар. Ол да буоллар кинилэр сырдык дьүһүннэрэ лаппа чуолкайдык ойууланар. Кинилэр биирдэрин биирдэрэ толорон, революционнай ыччат хорсунун, күүрүүлээх сырдык санаатын, большевистскай идея иһин толору бэриниитин, ол иннигэр ханнык баҕарар хорсун быһыыны оҥорорго бэлэмин суруйааччы толору биэрэр.
Роман сүрүн геройа буолааччы Коля Манасов ордук сиһилии ойууланар. Кини героизма – көҥүлүн иһин охсуһууга уһуктубут народнай маасса революционнай эрчимин күөрэйиитэ.
Коля Манасов героическай охсуһуутун суруйааччы роман саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри батыһан көрөр. Тоһуурга сытар Амыр Васьканы салгыҥҥа ыттаран, 15 саастаах, эдэр Коля маҥнайгы хорсун быһыыны оҥорбута. Онтон сотору бэйэтин эрдээх доҕорун кытта таҥара дьиэтигэр кыһыл былааҕы ыйаабыта. Майдахаар кыргыһыытыгар бандьыыттарга төгүрүттэрэн баран, түннүгү эрбээн этэрээтин сүтүгэ суох тэскилэтиитэ уонна иччитэхсийбит дьиэҕэ соҕотоҕун охсуһа хаалан, саамай кэнники бэйэтэ тахсыыта кини күчүмэҕэй быһыыга хаанын хамсаппатын, бөҕө туругун көрдөрөр. Бэл өстөөх билиэнигэр түбэһэн баран, Коля Манасов революция иннигэр охсуһуутун бүтэһик уһугар диэри эрдээхтик салгыы турар героическай быһыыта ааҕааччыны биһирэтэр.
Өстөөх илиититтэҥ дьиҥнээх геройдуу быһыынан Кеша Тускаев уонна Елисей Бурскай охтоллор. Кешаттан өстөөхтөр кистэммит сибиниэһи ыга үктээн истэр наадаҕа, кинини штабка тыыннаах аҕалаллар. Киниэхэ иккиттэн биирин таллараллар, эбэтэр сибиниэс ханна кистэммитин этэн биэриини, онон тыыннаах хаалыыны, эбэтэр ону эппэккэ күн сириттэҥ матыыны.
Бу да ыҕарҕаннаах күҥҥэ большевик Кеша Тускаев иннигэр, бэйэ интэриэһэ, олоххо тыыннаах хаалыыта буолбакка, революционнай охсуһуу интэриэһин көмүскээһин үрдүк принцибэ чорботуллар. Ол киниэхэ моральнай күүһү эбэр. Үрүҥнэргэ сибиниэһи этэн, онон кинилэри сэбилээн, тыыннаах хаалыы К. Тускаев өйүгэр бэйэ дьыалатыгар саамай сидьиҥ таҥнарыы буолар. Ол иһин: «Эһиги икки куһаҕантан биири таллараргыт быһыытынан, мин биир кыратын таларга тиийэбин, – диир өстөөхтөрүгэр үгэргии былаастаан К. Тускаев. – Бэйэтин көҥүлүн иһин охсуһар рабочай кылаас дьыалатын таҥнаран биэрэрдээҕэр, мин өлөрүм диэн быдан кыччыгый буолуохтаах».
Итинник бөҕө санаанан К. Тускаев рабочай класс дьыалатыгар бэйэтин тыынын сиэртибэ биэрэр.
Эмиэ итинник үрдүк героизмынан түмүктэнэр Елисей Бурскай олоҕо. Кини босхолонорун туһунан саҥардыы аҕай истибитэ, «мин биэрэр „аһыныыларын“ ылыам» диэн «босхолооччуларын» үгэргэһэ олорбута. Онтон бандьыыттар Кеша Тускаевы өлөрө таһааран баран, хоско киллэрэн кырбаан эрэр айдааннарын истээт, аан хатааһынын тосту тардаат, өлөн эрэр доҕоругар ыстанар.
Тускаев, Бурскай бу героическай өлүүлэрэ, бэл, кыыллыйбыт өстөөхтөрү дьулатар. Кинилэр тыыннарыгар турбут Абланов палач: «Хас сүүс тыһыынчанан большевиктары бу курдук иннилэрин ылыахпытый?» – диэн сөхпүттүү бэйэтигэр боппуруос бэринэр.
Революционнай охсуһууга уһуктубут саха бааһынайа Иннокентий Харачаайап хорсун быһыыта хайдах курдук кэрэний, сөҕүүлээҕий!
Сорудаҕы толоро барар суолугар ханнык куттал тириирин Харачаайап бэрт үчүгэйдик билэрэ. Ол да буоллар ити кутталлаах сорудаҕы ылар бириэмэтигэр, кини өйө ол суол кутталыгар, онно күүтэр өлөр симиэркэ тохтоон да көрбөтөҕө. Маннык ыар, кутталлаах сорудаҕы толорорго сөптөөх киһинэн бүтүн гарнизон кинини талбытын Харачаайап үрдүк чиэс курдук саҥаабыта: «Маннык кытаанаҕы толордоҕуна кини толоруо диэн бүтүн гарнизон сэрииһиттэриттэн миигин чорботон сыаналаабыттарыгар – миэхэ чиэс, хайҕал буолар», – диир кини.
Маарыкчаан ыччаттарын салайааччы И.И. Чинарин большевик обраһын суруйааччы толору ойуулуур. Советскай былаас иннигэр бэриниилээх охсуһууга кини Колчак саҕанааҕы, кутталлаах кистэлэҥ үлэ уонна гражданскай сэрии оскуолатын чиэстээхтик туоруур. Чинарин салайааччы уонна туйгун тэрийээччи. Кини ыардык бааһыра да сытан, ылбыт бааһынааҕар этэрээтин олоҕугар, саллааттар сиир килиэптэригэр ордук кыһанар. Нэһииччэ сүһүөҕэр тураат, дьоҥҥо өйөтө сылдьан, гарнизон командирыгар кэлэн номнуо быһаарыллыбыт, бары сиһилээһинигэр тиийэ оҥоһуллубут, былааны түһэрэр. Салалтаны илиитигэр ылбытынан барар.
Эрилик Эристиин суруйан көрдөрбүт партизанскай этэрээтэ саҥа Россия народтарын икки ардыгар туругурбут доҕордоһуу хартыынатын толору биэрэр. Биир революционнай дьыала иннигэр илии-илиилэриттэн сиэттиһэн охсуһа сылдьар араас народтар представителлэрин суруйааччы саамай итии, нарын кырааскаларынан ойуулуур. Роман бүтүүтүгэр кыһыл этэрээттэр Маарыкчааҥҥа сэриилэһэ иһэр хартыыналара көстөр. Инники кэккэҕэ туйгун ленинградскай полка чаастара долгуһаллар, кинилэр кэннилэриттэн «сахалар ыһыллан-бураллан, сааларын ситиинэн-тирбэҕэнэн быалаан сүгэн баран, ньимси анньан иһэллэр».
Ыраах сирдэринэн тэлэһийбит маарыкчааҥҥар, кырдьык, таҥас-сап өттүнэн мөлтөхтөр, ол эрээри кинилэр өрө күүрбүт санаа кынатыгар көтөхтөрөн иһэллэр. Кинилэри өстөөҕү кыайыы, ол аата – дьол, соргу күүтэр. Ол да иһин кинилэр маннык кынаттаах тылы булбуттар: «Холорук тохтуо – хортуускун кэтиэҥ! Сэрии ааһыа – сэлээппэҕин кэтиэҥ!» Өссө ону ааһан: «Олох көнүө – ойох ылыаҥ!.. Баттал самныа – балаҕан туттуоҥ!».
Этэрээт кэнниттэҥ повар кореец Чи-Дуан тэллэгэр үрүҥ кыл сэлээппэтин сабы түһэринэн баран, тэлиэгэлээх атын муоһалаан аа-дьуо хаамар. «Кини, тас көрүҥүттэн көрдөххө, күн анныгар туохха да кыһаммат киһи курдук туттубутун да иһин, киһиттэн эрэ кыраҕы харахтаах, киһиттэн эрэ сэргэх кулгаахтаах уонна наада кэллэҕинэ – киһиттэн эрэ сымсаҕай».
Батараак татаартан төрөөбүт Марьяс Искандеров уонна Сибиргэ аатырбыт кыһыл партизан, билигин батальон комаидира Атаманов-Катунскай Саха сиригэр Советскай былаас туругурарын иһин геройдуу охсуһаллар.
Бу дьону барыларын биир сомоҕо оҥорон ситимниир улуу большевистскай идея, көҥүл иһин охсуһуу.
Роман, саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри, көҥүл иннигэр туруммут народнай маасса өрө көтөҕүллүүтүн күүрээннээх оптимизмын таба көрдөрөр. Сырдык кэскил иннигэр охсуһааччы дьон героизмнара, бэл диэтэр героическай өлүүлэрэ даҕаны, оннук олоҕу ууһатар оптимистическай суолталаах. Ол иһин роман олоҕу ууһатар, сырдык кэскил хартыынатынан дьоллоохтук түмүктэниитэ, кини ис хоһооҥуттаҥ тахсар.
Манна Маарыкчаан ыччаттара төрөөбүт дэриэбинэлэригэр кыайыы-хотуу тутуурдаах төннөн кэлиилэрэ ойууланар. Өстөөх субу аҕай үлтүрүтүлүннэ. Дьон сүрэҕэр, этигэр иҥмит баас өссө да оһо илик. Өстөөхтөр уоттаабыт дьиэлэрин күлэ өссө өһө илик. Оттон олох – кыайыы маҥнайгы наҕараадата – оргуйбутунан барар. Сеня Оноев оһоҕун буруота өрө хоройор, үрүҥнэр аамайдаабыт кэмнэригэр кутталга, аһыыга, эрэйгэ муҥнаммыт аҕалаах ийэ дьиэлэрин эркиннэрэ сэргэхсийэ түстүлэр; бандьыыттар илиилэриттэн эрин сүтэрбит, оҕотун хайыы-сахха өлбүтүнэн ааҕан аһыытын бараабыт, Кэтириинэ эмээхсин хорсун оҕото, Коля Манасов эмиэ кэлэр. Кини уола бэйэтин кытта сэрии суолун бүтүннүүтүн оймоон туораабыт боевой доҕорун, таптыыр кыыһын – Маруся Ордонскаяны илдьэ кэлэр. Бэйэтэ көнө суолга туруорбут кыыһын, Настя Аргунскаяны илдьэ кэлбит, туйгун пропагандист Костя Манасов кинилэри кытта дьоллоох төннүү үөрүүтүн эмиэ тэҥҥэ үллэстэр.
Ити курдук, дьоллоохтук арахсар ааҕааччы бэйэтин тапталлаах геройдарыттан.
Ромаҥҥа ити барыта киһи таттаран ааҕарын курдук, кэрэхсэбиллээхтик суруллар. Бу Эрилик Эристиин биллэр мастерствота буолар. Киҥи ааҕааччыны тардар уус сюжеты сатыыр. Итинтэн сибээстээн, роман биллэр ситиһиитигэр киирсэр суруйааччы ол-бу чампык ойуулааһыннары эккирэтэ барбакка, туох ханнык иннинэ, кэпсээн сайдан, иннин диэки дьулуччу хааман иһэрин ситиспитэ.
«Маарыкчаан ыччаттара» саха литературатыгар улахан сонун айымньынан буолар. Ленинскэй-сталинскай комсомол 30 сыла туолар юбилейыгар бу айымньы инсценировката бэлэмнэммитэ түбэһиэхчэ буолбатах.
Николай ЗАБОЛОЦКАЙ.
Чолбон. – 2014. – №9