(Номох)
Бороҕон улууһугар Хааттыһыт Саллаат диэн киһи олорбут эбит былыр. Кини уола Олоҥхоһут Уйбаан диэн, кийиитэ Сардаҥалаах Даарыйа, кыыһа Кырынаастыыр Мотуруона диэн. Аҕалара өлөн хаалар, ийэлэрэ урут өлбүт эбит.
Олоҥхоһут Уйбаан биирдэ куоракка киирэн хааттылаан эстэн хаалар. Арҕаа Хаҥалас Хачыкаат нэһилиэгэ Баһылай Маппыайап диэн сэттэ уон саастаах баай оҕонньору булан, кэмэ суох элбэх үбү, элбэх сүөһүнү, сылгыны иэс ылар, хаатты оонньоон кэбиһэр. Маны төлүүр өттө суох буолан хаалар. Оҕонньоро буоллаҕына, куруук иэһин иэстээн кириэтиир, үҥсээри куттуур. Муҥур уһугар тиийэн, бу киһи оҕонньорун кытары буурдук диэн кэпсэтэр: «Дьэ, Баһылай Маппыайап оҕонньор, эн иэскин мин хайа да күүспүнэн, хайдах да төлүүр кыаҕым суох буолла. Арай сүбэлэһэн кэпсэттэхпитинэ эрэ сөп буоссук». Оҕонньор: «Эн тугу дьэ этээри гынаҕын? Кэпсэтэн да көрүөх! Сөбүлүү иһиттэхпинэ, мин да онтон туораабат оҕонньорбун», – диир. «Оҕонньоор, дьэ, бэккэ хаайдыҥ. Кырдьыга да, ылбыт суолум. Онон мин дьиҥнээх санаабын этээри гынабын». «Ол тугуй?» – диир оҕонньоро. «Эн билиҥҥи бириэмэҕэ эмээхсиниҥ суох эбит. Кэпсээҥҥинэн буоллаҕына, оҕо-уруу да суох оҕонньоро эбиккин. Итинэн олоҕуран мин тугу этээри гынабын? Мин этиэхпин баҕарабын манныгы. Кырдьаҕас киһи хаһан даҕаны эдэр дьахтары ойох ылан, киһи буолбута үгүс. Эн даҕаны эдэр дьахтары ойох ылыаххын сөптөөх быһыылааххын. Баҕар, киһи буолуох, оҕо төрөтүөх оҕонньор буоллаххына, оҕо үөскээн, киһи буолан, ааккын ааттатыа этэ». Оҕонньор: «Ээх, син сөпкө да этэҕин! Дьэ, мин да баҕам оннук! Соҕотоҕун сылдьар киһи диэн, бу кырдьыбыт кэннэ, барым барыта сатаммат – астыын-таҥастыын. Кырдьык, кэргэннээх буолбут киһи сөп буолуо эбит, быһыыта. Мин итини да толкуйдуубун. Миэхэҕэ сөптөөх дьахтар ханна баарын эн сабаҕалыы саныыр буолаҥҥын, эн итиирдик этэҕин?» Олоҥхоһут Уйбаан: «Оҕонньор, дьэ, сүбэ табылыннаҕына, миэхэҕэ бэйэбэр баар ээ!» Оҕонньор: «Ээх, ол эйиэхэҕэ, дьэ, ол тугуҥ дьахтар баарый? Ону миэхэ, дьэ, хайдах биэрээри гынаҕын?» «Оҕонньоор, мин балтым кыыс баар, Мотуруона диэн ааттаах. Быйыл уон ордуга сэттэ сааһын туолар. Ол гынан баран, сааһынан аҕыйах да буоллар, сытыы-хотуу, уҥуоҕунан дөлөкүүр, үлэни-хамнаһы кыайар дьахтар, барыны бары сатыыр даҕаны. Дьиэҕэ үчүгэй, дьоллоох буолуоҕа, дии саныыбын». Оҕонньор этэр: «Ээх, дьэ, сөпкө соҕус этэҕин ээ. Сүрэҕим-быарым оттотунан иһилиннэ. Оттон оҕоҥ миигин сөбүлээн кэлиэ дуо? Мин, кырдьаҕас киһи, хайа да күн сириксэнэ суох буолааччыкпын». Онно: «Оҕонньоор, ол кэлэрэ-кэлбэтэ диэн буолбат. Саҥастаах убайа, биһиги, тылбытыттан тахсыбат кыыс. Тылбытыттан таһаарыахпыт суоҕа, эн эрэ сөбүлүүр буолларгын». Оҕонньор этэр: «Дьэ, Уйбаан! Оттон, эн миэхэ, хайтах, туох сулуугун биэриэҥ этэ? Хайтах сүбэлэһэн кэпсэтэбит?» Уйбаан: «Оҕонньоор, оттон, эн миэхэ элбэх баҕайы иэстээх буолан хааллыҥ. Ити иэһи мин билигин төлүүрү кыайбаппын, мин дьадаҥы киһибин, ити иэскиттэн көҕүрэтиэҥ этэ. Уонна кэлэр дьылларга төлүөм этэ. Уонна, уруурҕаһа тахсаргар, бэйэҥ ааттаах оҕонньор буоллаҕыҥ, бэйэҥ тугу саныыргынан кэһиилэниэҥ дии. “Баччата аҕал” диэн тугу да быһаарыылана олоруохпунуй», – диир. Оҕонньор этэр: «Дьэ, сөрү-сөпкө эттиҥ! Оттон күтүөттүү-кылынныы буоллахпытына, кэргэмминээн табыллан олордохпутуна, «тобох иэс» диэн иэстэһиэхтээҕэр, баарбытын быһаҕастаһар дьон буолуохпут буоллаҕа дии. Оттон, ити «тугунан кэһиилэнэргин бэйэҥ билиэҥ» диириҥ сөп. Биир байтаһын биэни сиэтэн тахсыах санаалаахпын, биир байтаһын ынах аҥарын буһаран тахсыам буоллаҕа дии – «буһуу кэһии» диэн. Итиэннэ, оттон, бу эбэ уута баар буоллаҕына, көрөн таһаарыам буоллаҕа дии – арыгы аһы баҕас», – диир. «Чэ, сөп, – диир Уйбаан. – Чэ, болдьоһуох, уонча хонон баран тахсаар. Мин урут тахсаммын, эрдэ кэргэттэрбэр кэпсээн, дьоммун-сэргэбин ыҥыран, мин син ыал буоллаҕым дии, сээкэйи бэлэмнэниэм».
Ити кэнниттэн дьиэ дьиэлэригэр тарҕастылар. Олоҥхоһут тыаҕа дойдутугар тахсан, кэргэттэригэр тиийэн кэпсиир: «Арҕаа Хаҥалас, Хачыкаат нэһилиэгэ, Баһылай Маппыайап оҕонньор диэн, ааттаах баай оҕонньорго, балтыбын эргэ биэриэх буоллум», – инньэ диир. Кыыс истэн олорон ыйытар: «Ол төһө саастаах оҕонньоруй?» Убайа эппиэттиир: «Сэттэ уон сааһа үһү. Ол да буоллар эдэр, үчүгэй, көхсүн оҕонньор». Кыыс: «Ким билэр, алыс кырдьаҕаһа бэрт эбит буолбат дуо? Оччоҕо “кэргэним” диэн ааттыам дуу, “аҕам оҕонньор” диэн ааттыам дуу? Убайым, сыыспыккын ээ, быһыыта», – диир. Убайа: «Кукаам, “кырдьаҕас” диэн этэриҥ сөп гынан баран, хайа, оттон миэнэ иэһим-күүһүм да элбээн хаалла. Кыайан төлөөбөт, албынныыр кыахха киирэн хааллым. Кырдьаҕас оҕонньор, баҕар, эйигин илдьэн баран, сотору соҕус өлөн хааллаҕына, улахан баайга-токко хаалыаҕыҥ. Оччоҕо, баайдаах, үчүгэй дьахтар аатырдаххына, ханнык диэбит улахан, мааны баай дьоннор кэлэннэр, баҕар, ойох ылыахтара. Оччоҕо кэнники өттүгэр олоҕуҥ тупсуо этэ буоллаҕа дии. Чэ, аккаастаама, ол-бу буолума, таҕыстаҕына бараар!» – диир. Саҥаһа хаба тардан ылан этэр: «Хотуой! Убайыҥ сөпкө этэр. Бэйэҥ да санаан көрдөххүнэ, хойукку олоҕуҥ үчүгэй буоссук. Онон, аккаастаама, таҕыстаҕына, аны аккаастыы сылдьаайаҕын! Хайаан да булгуччу бараҕын!» – диир. Кыыс саҥата суох хаалла. Итинэн бүттэ.
Ити кэнниттэн Баһылай Маппыайап оҕонньор, уонча хонон баран, тахсан тиийэн кэллэ. Эппитин курдук, биир байтаһын биэни сиэтэн, биир байтаһын ынах аҥарын буһаран, икки биэдэрэ арыгыны тиэйэн тиийэн кэллэ. Кэлэрин кытта, сөбүлэһэн олорор дьон быһыытынан, үрдүгэр түһэн, аһаан-сиэн, уруу оҥорон, ньиргитэн бардылар.
Урууларын түүн хоонньоспотулар. Сарсыҥҥы түүн хаҥас диэки орон оҥорон, уол-кыыс быһыытынан хоонньоһуннардылар. Били хоонньоһон туран сарсыныгар, сарсыарда аһылыктарын аһаан-сиэн баран, кыыс саҥаһын хаҥас чулаан иһигэр ыҥыран киллэрдэ. Чуулаан оронугар саҥаһынаан олоро түстэ, ытыы-ытыы маннык диэн ыллыы олордо:
– Дьэ-буо…
Сардаҥалаах Даарыйа саҥаһым,
Мин этэр тылбын истэн олорууй!
Баһылай Маппыайап диэн оҕонньорго
Эргэ биэрбиккит, –
Бөөлүүн хоонньоһон сытан,
Этим-сииним бэркэ сиргэнэн,
Кэлэйии бөҕөнү кэлэйэн,
Хомойуу бөҕөнү хомойон,
Курутуйан турдум.
«Ол тугуй?» – диэтэххинэ,
Этин-сиинин сүүйэн
Харчаччы хатан эрэр оҕонньор эбит,
Сылаас эт, сымнаҕас хаан диэн
Суох буолбут киһитэ эбит.
Эрэһэлээх тииһэ
Эмэҕирэн бүппүт быһыылаах,
Айаҕын сыта ыараханын эриэхсит,
Сыыҥа-сыраана санньылыйдаҕын эриэхсит,
Уон тарбаҕын эппэр-хааммар тириэрдэн
Тутан көрдөҕүнэ,
Долоҕодоһун хатыытынан харбаабыт
курдук
Тутуталаан көрөр.
Ол курдук илиитэ-атаҕа
Хатырыктыйан хаппыт күтүр эбит.
Маннык оҕонньор эрдэннэхпинэ,
Сааһым тохору
Эрэйгэ барыыһыкпын быһыылаах.
Онон, бу оҕонньору
Аккаастаан ыыттахпына, хайтах буолуо?
Барыа суохпун быһыылаах, – диир.
Онуоха Сардаҥалаах Даарыйа маннык диэн ыллаан барда:
– Дьэ-буо…
Хотуой, Мотуруонаа!
Кырдьык, оннук буотта буолуо.
Эн аккаастаан кэбистэххинэ,
Олоҥхоһут Уйбаан убайыҥ
Хааттыһыт Саллаат аҕатын
Муспут баайын
Хаатты оонньоон бүтэрэн турар
буолбат дуо?!
Баһылай Маппыайап оҕонньортон
Эн убайыҥ,
Куоракка киирэ сылдьан,
Иэс итэҕэттэрэн ылан,
Бэт элбэх үбү
Хаатты оонньообут сурахтааҕа.
Эн барбатаххына, ол үбүн
Ити оҕонньор иэстээтэҕинэ –
Туохпутун да биэрэрбит суох,
Арай, үҥсүү буоллаҕына,
Убайыҥ эттээх хаанынан эрэ
Эппиэттииригэр тиийэр,
Албыннаабытыгар
Хараҥа буруйданан,
Халыҥ айыыланан,
Суон соболоҥнонон,
Сүрдээх дьүүлгэ түбэһэн,
Ынырыктаах ыйааҕынан ыйыллан,
Хаҥыргастаах хандалыны кэтэн,
Хараҥа хаайыыга барыаҕа,
Чыҥыргастаах кыаһынан кыаһыланан,
Суон түрмэҕэ сытыаҕа.
Сааһын былаһын тухары
Баахта остуруок балаҕаннаныа,
Остуруок дойдуланыа.
Убайгын онно
Ыытыаххын баҕарбат буоллаххына,
Кэлэр күҥҥэ-дьылга
Араҕыстаххытына да сөп буолуо.
Кыыс, ону истэн баран: «Дьэ оттон буоллаҕа», – диир. Ол кэнниттэн итиннэ үс хоноллор. Үс хонон баран, кыыһы таҥыннаран, оҕонньор дойдутугар барар буолан, ааттаах атын көлүйэн, убайдаах саҥаһа кыыһы сиэтэн таһааран, оҕонньор сыарҕатыгар олордон биэрэллэр. Оҕонньор дойдутугар Бороҕон сириттэн, бу куоратынан кэлэн барар дойду эбит, өрүһү өрө айаннатан, Киллэминэн, Тулагынан, Марханан айаннатан, Дьокуускайга таас молопуолдьуйа таһыгар кэлбиттэр. Мотуруона ону көрөн баран ырыалаах истэ:
– Баһылай Маппыайап оҕонньоор!
Итилиирэ килиэ-халаа түннүктээх,
Иккилиирэ мэндиэмэннээх,
Үрүҥнүүрэ дьүһүннээх,
Үрдүктүүрэ бэйэлээх,
Үтүөкэн улахан,
Туохтуйалыыр дьиэбит буолар?
Ити иһигэр туохтаахайдар баалларый?
Баһылай Маппыайап оҕонньор:
– Хотуой, хотуой, Мотуруонаа!
Ити турар дьиэ иһигэр
Итириктээх испиир арыгыны оҥорор,
Хайҕаллаах майыара арыгыны тупсарар,
Ханньаах диэн хайҕаллаах арыгыны
хааччыйар,
Арыгы оҥоһуллар
Таас монопуолдьуйа диэн ити буолар,
Мотуруонаа, – диир.
Онтон айаннатан, остуруок таһыгар кэлэллэр. Мотуруона ырыалаах эмиэ истэ:
– Баһылай Маппыайап оҕонньоор,
Ити үлүгэр үрдүктээхэй бэйэлээх,
Уһуктаах мас олбуордаах,
Муннуктарын аайы
Үрдүк үлүгэр сарайга
Ыыстык саа тутуурдаах
Харамынай киһилээх быһыылаах,
Маннык улахан олбуор иһигэр
Туохпут баар буолар, оҕонньоор?
Баһылай Маппыайап оҕонньор:
– Хотуой, хотуой, Мотуруонаа,
Бу олбуор иһигэр
Халыҥ буруйдаахтар,
Суон соболоҥноохтор,
Хараҥа айыылаахтар,
Улуус ороспуойдара,
Нэһилиэк илээттэрэ,
Түөкүн-албын дьоннор
Ууруулаах суутунан буруйданан,
Ынырыктаах ыйаахха,
Сүрдээх дьүүлгэ түбэспиттэр
Хаайыллар хараҥа
Хаайыы диэн бу буолар,
Остуруок эбэ хотун бу буолар.
Ити муннукка үөһэ турааччылар
Байыаннай саллааттар диэн,
Хаһаактар, хородобуойдар диэн,
Тахсан күрүөхтэрэ диэн
Харабыллыы турар дьон буолаллар, – диир.
Онтон айаннатан кэлэн ити манастыыр таҥаратын дьиэтин көрө түһэр дьахтар. Эмиэ ырыалаах иһэр:
– Баһылай Маппыайап оҕонньоор,
Ол көстөр
Уһун үрдүк элбэх кириэстэрдээх,
Таас олбуордаах,
Кыһыл таас
Ити үлүгэрдээх улахан
Ити дьиэбит буолар дуу,
Туохпут буолар дуу?
Ити иһигэр
Туохтар баар буолуохтарай, оҕонньоор? –
диэн ыйытар.
Баһылай Маппыайап оҕонньор:
– Хотуой, хотуой, Мотуруонаа,
Ити үрдүк улахан кириэстээх,
Манастыыр диэн, бу Дьокуускайга суох
Улахан үтүө таҥара дьиэтэ буолар.
Ити иһигэр
Духуомунай аймах диэн,
Аҕабыттар, аккыырайдар,
Папаахтар, лөчүөктэр диэн
Бары таҥара дьонноро мунньустан
Таҥараттан көрдөһөр дьиэлэрэ,
Ити буолар, Мотуруонаа, Мотуруонаа.
Итини ааһа баттаан Улахан уулуссанан мас окурусунуойга тиийэллэр. Онтон Мотуруона Баһылай Маппыайап оҕонньортон ыйытан ыллыыр:
– Баһылай Маппыайап оҕонньоор,
Ити үлүгэр үрдүк бэйэлээх,
Икки мэндиэмэннээх,
Аҕыс илии килэгир түннүктээх,
Ити үлүгэрдээх улахан
Туохпут дьиэтэ буолар?
Ити иһигэр
Туох дьон баар буолуохтарай? – диир.
Оҕонньор:
– Хотуой, хотуой, Мотуруонаа,
Аргыый соҕустук
Айдаара иһиэххин
Хайдах буолуой!
Ити иһигэр
Үрдүк үөрэхтээх үтүөлэрэ,
Бастыҥ дьон маанылара,
Ууруулаах суут улахаттара,
Айыылааҕы хаандаардыыр,
Буруйдааҕы буунталыыр
Улахан тойон,
Окурусунуой суут диэн
Олохтоох дьиэтэ буолар.
Бүтүн Саха сирин,
Дьокуускай куораты бүтүннүүтүн
Баһын билэр тойон
Итиннэ баар буолуоҕа.
Итинтэн аҕыйахтык айаннатаат, таас балаата диэҥҥэ тиийдилэр. Мотуруона эмиэ ырыалаах истэ:
– Баһылай Маппыайап оҕонньоор,
Бу үлүгэрдээх
Кып-кыһыл дьүһүннээх,
Муннуктарын аайы
Үөһээ өттүгэр уһуктаах мастаах,
Дьарҕаалаах ойуулаах,
Сүүнэ төгүрүк
Сүүстээх түннүктэрдээх,
Килэгир таас өстүөкүлэлээх,
Түөрт муннуктаах быһыылаах
Туох үлүгэрдээх улахан дьиэтэ
Манна оҥоһуллубутай, оҕонньоор?
Ити иһигэр
Туохтарбыт баар буолуохтарай,
оҕонньоор?
Оҕонньор итиннэ ырыалаах истэ:
– Хотуой, хотуой, Мотуруонаа,
Ити иһигэр
Соҕурууттан-хотуттан кэлэн тутуллар
Судаарыстыба бас билэр
Халыҥ харчыта ууруллар.
Бары баар бастыҥ баайдар,
Бааҥҥа уурар хаччылаахтар
Итиннэ уурдараллар.
Киирмэлээх атыыһыттар
Судаарыстыбаны кытары
Кэпсээннээх хаччыны
Ылар-биэрэр сирдэрэ итиннэ буолар.
Таас балаата диэн
Аатырар дьиэлэрэ ити буолар.
Үрдүк үөрэхтээхтэрим үтүөлэрэ,
Мэйиилээхтэрим бэттэрэ,
Ахсаанньыттарым ааттахтара,
Суоччуттарым улахаттара
Ити дьиэ иһигэр бааллара буолуо,
Хотуой, Мотуруонаа!
Дьэ, айаннатан, тус соҕуруу диэки баран истилэр. Баҕарах сиринэн, Табаҕа Дьаамынан, Ытык Хайаны аннынан, Хахсык сиринэн, Нөмүгү сиринэн, Төхтүр дьаамынан баран-айаннатан, Бокуруоскай алын өттүнэн ааһан иһэн, дьахтар ырыалаах истэ:
– Баһылай Маппыайап оҕонньоор,
Бу үлүгэрдээх үрдүк сиргэ олохтоох,
Хайа үрдүгэр туохпут дьиэлэрэй?
Уһун кириэстээх, үрдүк хара
Ханнык сир таҥаратын дьиэтэ диэн
Аатынан буолуохтааҕый, оҕонньор?
Бу нуучча олохсуйан олорор дойдута дуу,
Саха баар буолар дуу?
Баһылай Маппыайап оҕонньор:
– Хотуой, хотуой, Мотуруонаа,
Бу Арҕаа Хаҥалас,
Мин улууһум быраабата диэн
Манна буолар.
Улуус кулубалара,
Улуус суруксуттара
Манна буолаллар.
Бу дойду аата
Бокуруоскай диэн ааттаах
Дэриэбинэ буолар.
Арҕаа Хаҥалас таҥаратын дьиэтэ диэн
Ити буолар.
Атыннык ааттаатахха,
Бокуруоскай дьаама диэн
Эмиэ аатынан, хотуой!
Мантан, ханна да сылдьыбакка эрэ, Баһылай Маппыайап оҕонньор дьиэтигэр, Хачыкаат сиригэр тиийэллэр. Оҕонньор, дьахтар сүгүннэрэн аҕалбыт киһи быһыытынан, уруу бөҕөнү оҥорор. Ити кыһынын кыстыыллар. Сайыныгар, кымыс мунньан, ыһыах оҥороллор. Били ыһыахтарын аһаан-сиэн баран, Кырынаастыыр Мотуруона, ойоҕо буолар дьахтар, оҕонньоругар этэр: «Доҕоор, Баһылай Маппыайап оҕонньоор, биһиги туран дьоммутугар-сэргэбитигэр хоһоонно таһааран биэриэх эрэ», – диир. Оҕонньор сөбүлэһэр: «Бэт сөп», – диир.
Туран илиилэриттэн тутуһаллар. Тойонноох хотун туран хоһоон таһаарар буоттарын кэннэ, ким аккаастанар буолуой, баар дьон бары кэлэн, илиилэриттэн тутуһан, төгүрүччү туран кэбистилэр. Дьахтар оҕонньоруттан ыйытар: «Доҕоор, эн хоһоон таһаараҕын дуу, мин хоһоон таһаарабын дуу?» Онуоха оҕонньор этэр: «Хотуой, Мотуруонаа, оттон эн хоһоон таһааран көрдөҕүҥ дии, эдэр киһи». Онно дьахтар ыллаан барар:
– Маҕан баттах оҕонньуур!
Унаар түптэҥ олохсуйбута
Умулларыгар тиийбит быһыылаах.
Оҕонньор итиннэ өһүргэнэ саныыр уонна ыллыыр:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Унаар түптэм умуллуохтааҕар,
Күөдьүйбүккэ дылы буолбат дуо!
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Дириҥ далай түһэлгэҥ
Түҥнэстэрэ кэлбит быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Дириҥ далай түһэлгэм
Түҥнэстиэн кэриэтин,
Төлкөлөммүккэ дылы быһыылаах.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Ачар-чэчир саламаҥ
Анньыллыбыта
Алдьаммыкка дылы быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Ачар-чэчир саламам
Алдьаныахтааҕар,
Айхалламмыкка дылы быһыылаах.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Улаан биэкэҥ
Уйгуларын мунньаахтаан
Утахтаммытыҥ
Уурайаары гыммыт быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Улаан биэкэм уйгулара
Уурайыахтааҕар,
Олохтоммукка дылы быһыылаах.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Аас биэҥ астарын
Аһытаахтаан
Аһаабытыҥ бараммыкка дылы быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Аас биэм астара
Бараныахтааҕар,
Мантан инньэ
Баһаам элбэх буолуо.
Мантан ыла тутуһан турар дьонноро хааман биэрдилэр. Бэйэлэрэ иккиэйэҕин туран хаалаллар.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Илин диэки
Эргэнэ хара тыаҥ
Иччилэрэ элбээбит быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Илин тыакам истэригэр
Иэйэхситим эргийбитэ буолуо.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Арҕаа тыакаҥ истэригэр
Абааһыҥ арайдаабыт быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Арҕаа тыакам истэригэр
Айыыһытым арайдаабыта буолуо.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Соҕуруу тыакаҥ истэрэ
Содуомнаммыт быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Соҕуруу тыакам истэригэр
Соһо-чуоҕур айыыһытым
Эргийбитэ буолуо.
Кырынаастыыр Мотуруона:
Маҕан баттах оҕонньоор!
Хоту тыакаҥ тоҕо баҕас
Кураҥхадыйбыт курдугуй?
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Хоту тыакам кураҥхадыйыан кэриэтин
Дьоллоох айыыһытым
Тоҕуоруйбута буолуо.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Көгөччөрдүүр кытытыҥ
Күрүөһүлээн күрээхтиир күнэ кэлбит
быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Көгөччөрдүүр кытыппын маарыын
сарсыарда
Күрүөлээбитим эбээт, эбээт, хотуой.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Тураҕастыыр кытытыҥ
Туора хаамар күнэ кэлбит быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Тураҕастыыр биэбин маарыын
сарсыарда
Тутан торуппутум эбээт.
Кырынаастыыр Мотуруона:
–Маҕан баттах оҕонньоор!
Элэмэстэй кытытыҥ
Элийэр-халыйар
Күнэ буолбут быһыылаах, оҕонньоор!
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Элэмэстэй кытыппын
Элэмэстэр соноҕос атыырым
Эккирэтэрэ буолуоҕа.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Илин тыакаҥ бастарыгар
Эриэкэйдээбит быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Илин тыакам бастарыгар
Эриэкэйдиэн кэриэтэ
Киэркэйбиккэ дылы быһыылаах.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Арҕаа тыакаҥ төбөтө
Алаҥхалаабыт быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Арҕаа тыакам төбөтө
Алаҥхалыан кэриэтэ
Аалар солко сибэкким
Анньыллыбыкка дылы быһыылаах.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Хоту тыакаҥ төбөтө
Тоҕо кууран-кубарыйан барда, оҕонньоор?
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Хоту тыакам төбөтө
Кубарсыйыан кэриэтэ
Мотуок солко мутукчам
Муҥутаабыкка дылы быһыылаах.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Соҕуруу тыакаҥ төбөтө
Мутукчата тоҕо сууллан-тохтон түстэ?
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Соҕуруу тыакам мутукчата
Сууллан-тохтон түһүөҕүнээҕэр
Тупсубукка дылы буолбат дуо, хотуой.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Үрүт өттүҥ
Өкөйбүккэ дылы быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Былыр эдэр эрдэхпинэ
Сүгэһэрдээх идэлээх этим,
Онон үрүт өттүм өкөйбүтэ буолуо.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Алын өттүҥ
Айгыраабыт быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Былыр, куччугуй эрдэхпинэ,
Ийэм, аҕам биһиккэ сытыарбыттара,
Ол биһик ыҥыырын мииммиппиттэн,
Онон атаҕым мадьайбыта буолуо, хотуой.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Чанчыкыйыҥ астарыга
Тоҕо салыссыйда?
Кэтэҕиҥ аһа
Киргиллэммит быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Чанчыгым салыссыйыахтааҕар,
Былыр арыынан-сүөгэйинэн
Оҕунуохтуур этим,
Онон ньалҕарыйбыкка дылы буолбат дуо!
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Көмөр-хара баттаҕыҥ
Күрэҥсийбиккэ дылы быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Көмөр-хара баттаҕым
Күрэҥсийиэн кэриэтин
Күндүлэргэ дылы буолбат дуо, хотуой?
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Эрэһэлээх тиийтэригиҥ
Элэйбит быһыылаах буолбат дуо,
оҕонньоор!
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Эрэһэлээх тиистэрим
Элэйиэн кэриэтэ
Эбиллибиккэ дылы быһыылаах.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Көмүс тииһиҥ
Көтүллүбүккэ дылы быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Көмүс тииһим
Көтүллүөн кэриэтин мааҥыан сарсыарда
Көмүрүө уҥуоҕу
Күрдүргэччи ыстыыр этим.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Сыттыкыйыҥ аннынааҕы
Сыппаабыкка дылы быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Сыттыкыйым аннынааҕы
Сыппыан кэриэтэ
Сытыырхайбыкка дылы быһыылаах, хотуой.
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Суорҕаннарыҥ аннынааҕы
Сукуйбукка дылы быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Суорҕаннарым аннынааҕы
Сукуйуоҕун кэриэтэ маарыын сарсыарда
Содуомнаахха дылы буолбат этэ дуо, хотуой?
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Тэллэхэйиҥ аннынааҕы
Нэмэттэйбиккэ дылы быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Тэллэхэйим аннынааҕы
Нэмэттийиэн кэриэтэ
Бөөлүүн тииһигирбиккэ дылы
Буолбат этэ дуо, хотуой?
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Ыстааныгыҥ иһинээҕи
Ыраастаммыкка дылы быһыылаах
буолбат дуо?
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Ыстааныгым иһинээҕи
Ыраастаныан кэриэтэ
Ыадайбыкка дылы буолбат дуо?
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Баккыларыҥ иһинээҕи
Бараммыкка дылы быһыылаах.
Маҕан баттах оҕонньор:
– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!
Баккыларым иһинээҕи
Бараныаҕын кэриэтэ
Маарыын сарсыарда
Барҕарбыкка дылы буолбат этэ дуо, хотуой!
Кырынаастыыр Мотуруона:
– Маҕан баттах оҕонньоор!
Элэмэс кытытыҥ
Элийэн-халыйан барар күнэ кэллэ –
Эккирэтэн
Эттээх хааҥҥын
Эрэйдии сылдьар буолаайаҕын!
Көгөччөр кытытыҥ
Күрүөһүлээн күрүүр күнэ
Көстөн тиийэн кэллэ –
Күөйүөм дии санаан
Күүскүн-уоххун бараайаҕын!
Маҕан биэҥ
Барар күнэ буолла –
Баһан ылыам диэҥҥин
Батыһар буолаайаҕын!
Ити кэнниттэн дьахтар дойдутун диэки баран хаалар.
Бу ырыаны Чыамайыкы нэһилиэгэр Боһуу Баһылай диэн киһиттэн уон аҕыс-сэттэ саастаах сылдьан истибитим. Онтон кэнники Чыамайыкыга, биһиги да дойдуга куруук ыллыыр этилэр. Эттим Н. Степанов. (Н.И. Степанов тылыттан кулун тутар 18 күнүгэр 1954 сыллаахха И.В. Пухов Дьокуускай куоракка устубут — Архив ФИЦ ЯНЦ СО РАН, рукописный фонд ИГИиПМНС, ф. 5, оп. 6, ед. хр. 178. – л. 85-105).
Ноорой
Чолбон. – 2022. – № 7