Билигин олоҕу-дьаһаҕы уларыта тутуу, киэҥ, дьиҥнээх демократияны тэнитии өр сылларга, олохсуйан хаалбыт итэҕэстэри туоратыы, критика, саҥаны айыы, саҥалыы үлэлээһин, дойдубут олоҕун бүтүннүүтүн саҥа, үрдүк кэрдиискэ өрө таһаарыы, науканы, культураны, литератураны, искусствоны сайыннарыы, өйү-санааны ырааһырдыы уо. д. а. уустук соруктара тураллар. Итинник соруктары хайдах сөпкө быһаарыы боппуруоһа киэҥник дьүүллэһэри, санааны билсиини эрэйэр. Кырдьык мөккүөртэн булуллар диэн этэллэр. Ол аата тус-туспа этиилэртэн, санаалартан саамай сөптөөҕүн, табатын талан ылар, биир санааҕа кэлэр, күүһү түмэн үлэлиир наадата үөскүүр.
Хаалыыны, олохсуйбут итэҕэстэри, улугурууну туоратарга, алҕастары арыйарга дьиҥнээх критика, бэйэни критикаланыы наадата көстөн турар. Ол эрээри мөккүөр дискуссия, критика дьиҥ партийнай, научнай, үтүөҕэ, кырдьыгы буларга, күүһү түмэргэ дьулуһуулаах буолуохтаах. Атыттары кытта аахсыбат, мин эрэ санаам сөптөөх диэн киэптээһин, сымыйанан, олоҕо суох аҕала сатаан критика, ону ааһан баһааҕырда, онуоха-маныаха буруйдуу сатааһын, хобулааһын, донуос — ол барыта майгы-сигили түктэритин, мөккүөр культурата намыһаҕын көрдөрөр. Л. Н. Толстой этэн турардаах: «Хаһан баҕарар кинилэр эрэ кырдьыктаах буола сатыыр дьон, ол ынырык дьон. Кырдьыктаах буола сатаан, кинилэр буруйа суохтары, сибэтиэйдэри, таҥараны бэйэтин дьүүллүүргэ бэлэмнэр»,— диэн.
Мөккүөр көнө, туһалаах, куһаҕаҥҥа кубулуйбат буоларыгар дьиҥнээх ленинецтэр куруук улаханнык кыһанар этилэр. В. И. Ленин ыйбыта: «Кэхтэн этиһиигэ, хобугунаһыыга уонна иирсиигэ кубулуйар мөккүөрдэр баар буолаллар… Хайаан да буолуохтаах мөккүөрдэр, хайаан да буолуохтаах санаа охсуһуута этиһиигэ, хобугунаһыыга, иирсиигэ, хопко кубулуйбатын туһугар ону сүрдээхтик кичэйэн көрүөх тустаахпыт.
Ити — рабочай дьыала, рабочай тэрилтэ боппуруоһа. Ити — бэрт кыратык даҕаны үрэйэргэ дьулуһууну утары охсуһуу саамай уһулуччу уонна саамай күттүөннээх боппуруоһа буолар. Итиннэ сапсыйан кэбиһэр сатаммат: үрэйээччилэри төрдүттэн бохсо үөрэммэтэх киһи, ол тэрийээччи буолара табыллыбат.
Мөккүөрдэр этиһиигэ, иирсиигэ кубулуйууларын кытта харыстабыла суох охсуспат буоллахха ханнык даҕаны тэрилтэ сатаан баар буолбат» (В. И. Ленин тол. хом., 24 т., 166 с. Мантан антах барыта ити таһаарыынан ыйыллар—А. М .)
Онон мөккүөр туһунан боппуруоһу В. И. Ленин биһиги партиябыт улахан суолталаах боппуруоһунан ааҕара. Ханнык даҕаны уустук боппуруос мөккүөрэ суох быһаарыллыбат идэлээх. Мөккүөр боппуруос уустугуттан, саҥатыттан үөскүүрэ. Кинини таба өйдүүргэ көмөлөһөр буоллаҕына, кини оччоҕо туһалаах. Боппуруоһу бары өртүттэн ырытыы, ол туһугар эйэлээхтик санааны билсии, үгүс этиилэртэн саамай сөптөөхтөрүн көрдөөһүн — ол буолар мөккүөр, дискуссия сыала. Ону ситиһэргэ научнай билии, кырдьыгы көрдүү сатыыр көнө санаа, атыттар этиилэрин болҕойон истии, хардарыта ытыктаһыы, быһа эттэххэ, мөккүөр, дискуссия культурата наада.
Саха сиригэр үгүс сыллар тухары, ордук личноска сүгүрүйүү сылларыгар, араас мөккүөр бөҕө, бэйэ-бэйэни хардарыта баһааҕырдыы, өстөһүү, хобулааһын, донуостааһын бөҕө барбыта. Итинник, итиниэхэ майгылыыр быһыылар дойдуга барытыгар ол кэмҥэ бааллара буолан баран, биһиэхэ ордук дэлэйбитэ диэтэххэ бука соччо үлүннэрии буолбата буолуо диэххэ сөп. Ол бэйэтэ туһугар объективнай даҕаны, субъективнай даҕаны төрүөттэрдээх (биричиинэлээх) аҥардас түбэлтэ эрэ буолбатах буолуохтаах. Субъективнай төрүөттэр тустарынан үгүстүк суруллан, кэдирги майгылаах — сигилилээх дьоннор, хобуоччулар, донуосчуттар тустарынан элбэхтик этиллэн, арыт ааттара ааттанан турар. Ол иһин мантан аллара ордук объективнай төрүөттэр тустарынан этэргэ, ырытан көрөргө бастакы холонуубун оҥороору гынабын. Үөһэ этиллибит кэдирги майгы-сигили, норуокка буортулаах дьайыылар объективнай төрүөттэринэн бу сырыыга биһиги тугу ааттыыбыт? Ол төрүөттэри биһиги, саха норуотун историческай сайдыыта биллэр туспалаахтарыгар, быһа эттэххэ, биһиги норуоппут капитализмы тумнан, патриархальнай-феодальнай олохтон социалистическай сайдыы| суолугар быһа киирбиппитин, ол сүүһүнэн сыллар тухары наһаа намыһах сайдыы хаалынньаҥнара өргө диэри олоххо, өйгө-санааҕа күөрэйиилэрин ааттыыбыт. Итиниэхэ, норуот сайдыыта урут наһаа намыһаҕар эбии, аны «бэйэ» баайдарын таһынан сүүһүнэн сыллар тухары сабардаабыт ыар колониальнай баттал киирэр. Ол сабыдыала бүтүннүүтэ эмиэ олоххо, өйгө-санааҕа түргэнник сүтэ охсубатаҕа.
Патриархальнай-феодальнай общество диэн капитализм саҕанааҕыга тэҥнээх наука, техника сайдыыта суох, пролетариат суох, кылаассабай тэриллиилэзх охсуһуу сайда илик обществота буолар. Өй-санаа өттүн ыллахха, общество сайдыытын туһунан дьиҥнээх научнай теория ити кэмҥэ эмиэ үөскүү илик буолар. Итинник хаалыылаах обществоҕа, бэл улахан даҕаны дойдуларга, холобур, киин даҕаны Россияҕа ханнык даҕаны научнай теорияҕа олоҕурбатах мөккүөр, охсуһуу киэҥник дэлэйэрэ. Россияҕа народниктар, легальнай марксистар, экономистар, анархистар, эсердэр мөккүөрдэрэ киэҥник тарҕаммыта. Кинилэр бука бары марксизмҥа утары тураллара. Ол кэмнээҕи мөккүөр, охсуһуу туһунан Ф. Энгельс: «Хас даҕаны кэнэн студеннар туомнара, дорҕоонноох тылларынан бырахсаллар, баҕа курдук үллэллэр уонна,тиһэҕэр тиийэн, бэйэ-бэйэлэрин сиэһэллэр»,—диэбитэ. (К. Маркс, Ф. Энгельс. Соч. 18 т., Мантан антах ити таһаарыыны ыйабыт — А. М.) Уурайбакка бара турар, иитэ-саҕата суох, туох да түмүккэ тиэрдибэт мөккүөр үөскүү турар төрдүнэн общество сайдар сокуонук дьиҥнээхтик арыйар научнай теория суоҕа — ол буолара. Нуучча биир уһулуччулаах киһитэ Н. А. Добролюбов эппитэ: «Кырдьык соҕотох, оттон алҕас мунуу-тэнии суола муҥура суох элбэх, ол иһин туох да солуута суоҕунан хардарыта кырбаһыы тахсар»,—диэн. Итинник кэми хайа баҕарар норуот ааһар быһыылаах. Общество сайдыыта урут быһаарыллыбатах саҥа боппуруостары туруорар. Ол иһин саҥа идеялар үөскээннэр эргэ, урут баһылыктаабыт идеялары утары охсуһуу үөскүүр. Оннук мөккүөр этиһиигэ, хобулаһыыга кубулуйар кутталлаах.
Россияҕа рабочай кылаас үөскээн, сайдан, кини феодализм уонна капитализм утары охсуһуута күүһүрэн истэҕин аайы, пролетариат кыайар суолун ыйан биэрэр дьиҥнээх научнай, революционнай теория наада буолбута. Онтон силистэнэн тахсыбыта Россияҕа марксизм тарҕаныыта. В. И. Ленин марксизмы Россия бэрт өр көрдөөн эрэй бөҕөнөн булбута диэн ыйбыта. Кинини В. И. Ленин, биһиги партиябыт рабочай кылаас ортотугар улам киэҥник тарҕаппыта, онон рабочай хамсааһын иһигэр оппортунистическай, бытархай буржуазнай идеялары хоппута.
Оттон Саха сирин курдук ыраах, түҥкэтэх, алыс намыһах сайдыылаах, рабочай кылааһа суох кырыы сиргэ бэйэтин иһиттэн марксизм үөскүүр, киэҥник тарҕанар кыаҕа суох этэ. В. И. Ленин соратниктара Саха сиригэр сыылкаҕа сылдьан револю-ционнай үлэлэрин салгыы ыытан барбыттара. Ол үлэлэригэр аҕыйах ахсааннаах саха ыччатын тардыбыттара. Е. М. Ярославскай, Серго Орджоникидзе, Г. И. Петровскай Якутскайга үөрэнэ сылдьар эдэр дьону: М. К. Аммосовы, П. А. Ойуунускайы, С. М. Аржакову, Александр Попову уонна да атын бэрт аҕыйах эдэр дьону марксизмҥа-ленинизмҥа үөрэппиттэрэ, иитэн таһаарбыттара. Араас ыраах улуустарга сыылкаламмыт ленинецтэр Н. А. Мещеряков, С. И. Мицкевич, В. П. Ногин уонна да атыттар оччотооҕу үөрэҕэ суох, хараҥа сахаларга үтүө өйдөбүлү хаалларбыттара. Үөһэ ааттаммыт саха эдэр революционердара Саха сиригэр Советскай былааһы олохтуур, онтон кинини кыайыылаахтык көмүскүүр үлэни ленинскэй партия ыйыытынан салайбыттара. Кинилэр В. И. Ленин саха норуотугар ыыппыт эҕэрдэ телеграмматыгар ыйан биэрбит суолунан, нуучча рабочайдарын уонна бааһынайдарын көмөлөрүнэн Саха сирэ киэҥ социалистическай сайдыы суолугар киирэрин баһылаабыттара.
В.И. Ленин суох буоларын кытта, личноска сүгүрүйүү саҕаламмыта, ленинскэй кыдыйыы буолбута, ленинскэй национальнай политика кэһиллэн барбыта. Онуоха олоҕуран Саха сиригэр аҕыйах ахсааннаах саха марксистарын-ленинецтэрин сойуолааһын бөҕө буолбута. Кинилэри араастаан оппортунистар, националистар, контрреволюционердар диэн хобулааһын, донуос бөҕө үөдүйбүтэ. Ол сиэртибэтинэн М.К.Аммосов, П. А. Ойуунускай, С. М. Аржаков, И. С. Барахов курдук төлөннөөх революционердар, кинилэр соратниктара буолбуттара. Кинилэри сойуолааһыны эрдэттэн 1927 сылтан саҕалааннар, 1928 сыллаахха Саха сириттэн үүрдэрбиттэрэ. Кинилэр үлэһит бэртэрэ, дьон үтүөлэрэ, норуоттан үүнэн тахсыбыт, норуот барыта таптыыр уолаттара, ытыктыыр салайааччылара этилэр. Куруук дьон ортотугар үөрэ-көтө, бииргэ үлэлии, тэрийэ сылдьар идэлээхтэрэ. Ордук улахан кыһамньыларын кадрдары үүннэриигэ уураллара. Кинилэри кытта бииргэ үлэлээн Б. Чижик, П. Кочнев, В.Кузьмин Р. Кулаковскай, В. Гагарин, Н. Бубякин, М. Мегежекскэй, Г. Тахватуллин, Н. Захаренко, И. Редников уонна да атын элбэх үлэһиттэр үүммүттэрэ. Улахан кыһамньыларын ыччаты үүннэриигэ аныыллара. Ол түмүгэр Н. Соловьев, М. Скрябин, В. Коркин, И. Жирков уо. д. а. активнай комсомолецтар үүнэн испиттэрэ. Саха бастакы революционердара-ленинецтэрэ бэйэлэрин норуоттара социализм суолунан сайдарыгар кылгас олохторун бүтүннүү анаабыттара. П. А. Ойуунускай саха советскай литературатын төрүттээбитэ, ученай буолбута, бэйэтин тула талааннаах суруйааччылары түмэрэ. Биһиги бастакы революционердарбыт бэйэлэрин тула кими-эмэни туоратар, үүнэрин мэһэйдиир диэн суох дьоно этилэр. «Оччоҕо кинилэри тоҕо итиччэ сойуолаабыттарай?» — диэн боппуруос үөскүүр. Мин санаабар,ити биир суол төрдө маннык. Хаалбыт, түҥкэтэх дьон өйдөрө-санаалара, майгылара — ханна даҕаны биир суол хараҥа өрүттээх буолааччы. Кинилэри куотан сайдыбыт, баһыйар үлэһиттэри, ордук дьон үтүөтүн өлөрдүү абааһы көрөллөр, хайа сатанарынан хобулуу, баһааҕырда сатыыллар, эккирэтэллэр. Тоҕо? Кинилэр бэйэлэрин сүр үрдүктүк сыаналыыллар, үлэлиэхтэрин, үүнүөхтэрин баҕарбаттар, онто да суох бэрпит дии санааннар. Ол тэҥинэн аны сүрдээх дуоһунаһымсах, карьерист буолаллар. Онон Аммосов, Ойуунускай курдук дьоннор баар буоланнар, биһиги өрө тахсыбаппыт, мэһэйдэтэбит дии саныыллар. Кинилэргэ өстөнүүлэрин төрдө онно сытар. Оттон кинилэр саҕа үлэлээн-хамсаан өрө тахсар кыахтара суох. Утары көрсүһэн туран мөккүһэн кыайыаҕы өй-санаа тиийбэт. Оччоҕо туохтарынан охсуһуохтарай, охсуһан хотор суоллара ханнаный? Ол суоллара — сымыйанан буруйдааһын, араастаан хобулааһын, донуос буолар. Онуоха ленинскэй кадрдары кыдыйыы сталинскай политиката кинилэргэ табыгастаах усулуобуйа буолбута. Онон туһанан, хобуоччулар үүнэ тэһиинэ суох барбыттара. Революционердар кыргыллыбыттарын кэннэ, аны кинилэри кытта сибээстээх этилэр диэн тыһыынчанан дьону сойуолааһыҥҥа киирэллэр. кинилэри кыдыйаллар. Онно сөп буолбакка, бэл урут өлөн «куоппут» дьону кэнийэллэр. Ол холобурунан саха литературатын төрүттээбит А. Е. Кулаковскайы буржуазнай националист, контрреволюционер этэ диэн уонунан сыллар тухары хобулааһыннара буолар.
Аҕыйах ахсааннаах марксистар суох буолалларын кытта Саха сиригэр общественнай санаа түргэнник таҥнары түспүтэ, туох да научнай билиитэ суох дьоннор иитэ-саҕата суох мөккүөрдэрэ, өстөһүүлэрэ, хардарыта холуннарсыылара, хобулаһыылара дэлэйбитэ. Ол-бу карьеристар саамай куруук туттар ньымаларынан дьону буржуазнай национализмҥа буруйдуу сатааһын буолара. Буржуазнай национализм диэн тугуй, туохтан үөскүүрүй? Кини капитализм сайыннаҕына, үүнэн иһэр буржуазия баһылыктаан олорор феодаллар былаастарын суулларар иһин охсуһар, капитализмы сайыннара сатыыр идеологиялара, буржуазнай идеология буолар. Улахан нация буржуазията былааһы ылан баран, национальнай интэриэһинэн саптан атын государстволартан рынок, колония былдьаһан, сэриилэри тэрийэр, бэйэтин дойдутун кыра норуоттарын хам баттыыр, көлөһүннүүр, онтон ыла кини национализма агрессивнай, шовинистическай национализм буолар.
Биһиэхэ национализм буржуазнай эрэ буолар диэн өйдөбүл баар. Ол сыыһа. Капитализм сайдыан иннинэ помещиктар, ыраахтааҕылар идеологиялара феодальнай национализм буолар. В. И. Ленин Россияҕа капитализм ситэ сайдыбатах дойдутугар Пуришкевичтар (помещиктар) буржуазнайдааҕар ордук феодальнай националистар буолаллар диэн ыйбыта. Ол Россия киин сиригэр оннук. Оттон Саха сиригэр? Революция иннигэр манна капитализм сайда илигэ. Ол иһин олохтоох көлөһүнньүттэр идеологияларынан феодальнай национализм буолара. Кини ис хоһоонунан саха норуотун абыраан олорооччуларынан саха баайдара, тойотторо буолаллар диэн өйдөбүлү тарҕата сатааһын этэ. Онон Саха сиригэр буржуазнай национализм киэҥник тарҕаммыта диэн айдаарыы олоҕо суох, национализм диэн тугун ситэ өйдөөбөттөн үөскүүрэ. Саха революция иннинээҕи феодала, баайа үөрэх диэни билбэтэх, билиэн да баҕарбат, ойууҥҥа, аҕабыыкка, ыраахтааҕы тойотторугар сүгүрүйэр быстар хараҥа киһи этэ. Аҕыйах, бааһынайдартан тахсыбыт үөрэхтээх сахалар, бастакы суруйааччылар, хараҥа феодальнай идеологияттан тэйэннэр, сырдатааччылар, демократтар этилэр. Ити этэр революция иннинээҕи үс суруйааччыларбыт нуучча сайдыылаах культуратыгар үөрэнэн улааппыттара. Революция иннинээҕи дьиҥнээх демократынан П. Н. Сокольниковы бэрт сөпкө ааттыыллар. Ити сир аайы история сайдар объективнай сокуонун кытта сибээстээх. Ону В. И. Ленин толору быһааран турар. Кини буржуазнай интеллигенция реакцияҕа охтор идэлээх диэн баран, этэр: «Төттөрү, бааһынай буржуазията уонна саҥа «бааһынайдыы ааттаах» интеллигенция, интеллигенция бырааба суох, уонна баттаммыт, хараҥа, аччык бааһынай маассаларын кытта тыһыынчанан ситиминэн сибээстээх уонна бэйэтин олоҕун усулуобуйаларынан ханнык баҕарар пуришкевщинаҕа, кинини кытта ханнык баҕарар союзка өстөөх.
Ити саҥа, ордук элбэх ахсааннаах, мөлүйүөннэр олохторугар ордук чугас демократия түргэнник үөрэнэр. бөҕөргүүр, үүнэр» (22 т., 303 с.)
В. И. Ленин ити ыйыыта биһиги революция иннинээҕи суруйааччыларбытын таба сыаналыырга сүрүн төрүт буолуохтаах этэ. Биһиги суруйааччыларбыт буржуазнай национализмҥа тиийбэтэхтэрэ, Саха сиригэр капитализм сайда илик буолан. Баһылыктыыр нация уонна баттаммыт нация буржуазнай национализмнара тус-туспа суолталаахтар, ону сатаан өйдөөбөт киһи бу боппуруоска тугу даҕаны өйдөөбөтүн көрдөрөр диэн В. И. Ленин ыйбыта. Кини баттаммыт нация буржуазнай национализма национальнай баттал утары охсуһар демократическай ис хоһоонноох, ону биһиги өйүүбүт, кини атын нациялары баттыырга дьулуһарын утары охсуһабыт диэбитэ. Онон национализм эрэ барыта биир буолбатах, арааһынай буолар. Ону тэҥинэн ханнык даҕаны национализм интернационализмҥа, марксизмҥа-ленинизмҥэ өстөөҕүн умнар эмиэ сатаммат.
Саха сиригэр дьиҥнээх ленинецтэр эстэллэрин кытта өй-санаа өттүнэн айылҕа атаҕастаабыт дьонноро үүнэ-тэһиинэ суох барыылара үөдүйбүтэ. Кинилэр итинник кэмнэргэ алдьатыылаах күүс буолаллар. Ол туһунан К. Маркс этэн турар: «Ньүдьү балай (невежество)—сүүнэ (демоническай) күүс буолар, ол иһин кини дөксө даҕаны үгүс трагедиялар биричиинэлэрэ буолуо диэн дьиксинэбит»,—диэн (1 т., 112 с.) Ити күүһүнэн күүһүрбүт сыдьааннар социализмы көмүскээбитэ буолан, дьону сымыйанан норуот өстөөхтөрө диэн хобулаан, дьон бөҕөнү быспыттара. К. Маркс уонна Энгельс революционнай лахсыырынан сапта-сапта революционердары сойуолаабыт анархист М. Бакунин туһунан «Тагвах» диэн хаһыат маннык этиитин хатылаабыттара: «Эһиги хамнастаах агент буолбатах да эбит буоллаххытына, ханнык даҕаны хамнастаах агент эһиги буортулуургут саҕа кыайан буортулуур кыаҕа суоҕа ханныгын да иһин көстөн турар», — диэн(18., 330 с.). Ханнык даҕаны империализм агеннара кадрдары барыларын эһэр, мөлүйүөнүнэн дьону кыдыйар кыаҕа суоҕа эбитэ буолуо. Ньүдьү-балай алдьатыыта оннук улахан.
Ленинскэй кадрдары норуот өстөөҕө диэн төһө да айдаарбыттарын үрдүнэн норуот ону итэҕэйбэт этэ. Биирдэ «П. А. Ойуунускайы кытта үлэлээбитим уонна саралаабатаҕым » иһин үһүс түүнүн пединститут партийнай мунньаҕар дьүүллэнэ бараары олордохпуна, Егор Таллаев диэн сахалыы эрэ үөрэммит биир нэһилиэгим киһитэ, партийнай актив мунньаҕар сылдьан баран, киирэн кэллэ. «Мунньахха дьэ биир будьурхай, хап-хара, былчархай курдук сирэйдээх киһи эйигин кэнийэн аххан биэрдэ», диэтэ. Онтон олорбохтоон баран, эттэ:
— Доҕоор, биһиги, тыа оҕонньотторо, Ойуунускай тиллиэ дии саныыбыт эбээт. Эн туох дии саныыгын?
Мин бу киһи аны ити курдук саҥаран түбэһэрэ, хаайыллара буолуо диэн куттанным. Ол эрээри норуот өстөөҕө тиллиэ суоҕа диэхпин тылым тахсыбата, онон эттим:
— Тиллэрин тиллиэ буолан баран, хойут тиллиэ буоллаҕа дии,— диэтим. Онуоха киһим:
— Доҕоор, оттон биһиги, тыа оҕонньотторо, кини сотору тиллиэ дии саныыбыт, — диэтэ. Дьиҥнээх норуот дьоно ити курдук санааларын куруук тутуһа олорбуттара. Саралааччылары төрүт итэҕэйбэтэхтэрэ, абааһы көрөллөрө. Кырдьыгы норуот билэр.
Норуот бастыҥ дьонун кыдыйыы аҥардас өй-санаа булкуллуутунан бүппэтэҕэ. Кини иккис суол саамай уһун, эмиэ улахан, ыар содулунан республика салалтатыгар миэстэ босхолонон, кураанахсыйан, үгүс сыллар тухары билии-көрүү өртүнэн мөлтөх, майгы-сигили да өртүнэн мара, бэрт бор дьоннор, араас карьеристар буулааһыннара буолбута. Кинилэр салалталарынан республикабыт билиҥҥэ диэри өрүттүбэтэ. Сахалар, хотугу норуоттарбыт курдук кыра норуоттарга ити, дьиҥэр, иккис трагедия буолбута. Ол да үрдүнэн, рядовой, «кыра дьон» дьаныардаах үлэлэринэн, холобур, культураҕа суох буолбатахтар. Манна үлэлиир театра суох, ардыгар олорор да дьиэтэ суох артистарбытын, быыстапка оҥорор дьиэтэ суох, бэрт аҕыйах үлэлиир художниктарбытын, кинилэр ситиһиилэрин, холобур быһыытынан ахтыахха сөп.
Билигин улугурууттан тахсыы, уларыта тутуу, үлэни бүтүннүү өрө көтөҕүү, тосту уларыйыы, норуот олоҕун бары өттүнэн тупсарыы курдук күчүмэҕэй, хаалбыппыт бэрт буолан биһиэхэ ордук күчүмэҕэй сорук турар.
Билигин мөккүөр, санааны билсии, дискуссия барыта хаалыыбытын, кини туохтан үөскээбитин үөһэттэн алларааҥҥа диэри саҥа дьиҥ үлэһит дьону сүүмэрдээһин туһунан барара, деловой буолара, норуот, хас киһи активноһын үрдэтэргэ, үлэ дьиссипилиинэтин, хаачыстыбатын, культуратын тупсарарга, олоҕу-дьаһаҕы чэбдигирдэргэ туһаайыллыахтаах. Норуот үлэтин бүтүннүү саҥалыы сатаан тэрийэр, анаммыт үлэлэригэр бэриниилээх, дьону кытта сатаан үлэлиир, уонунан сыллар тухары кыһыл тылынан ыһыахтана сылдьыбат дьоннор салалтаҕа тахсалларын норуот модьуйар. Мөлтөх, улугуруу кэмигэр үөрэнэн хаалбыт салалта уларытан тутууну мэһэйдиир. Мөлтөх салайааччы икки суол дьаллыктаах буолар эбит. Бииринэн, кини бэйэтин тула бэйэтин курдук, табылыннаҕына, бэйэтиттэн дөксө мөлтөх дьону, карьеристары мунньар, таһаара сатыыр, үлэттэн үлэҕэ халбарытан үрдэтэн иһэр идэлээх. Онтукалара туох да билиитэ, дьоҕура суох эрээри киниттэн абыраммыт дьон быһыытынан кинини өрө көтө, кинини арбыы сылдьыахтаахтар. Аны, онон сөп буолбакка, бу салайааччы үлэһит, кыайыылаах дьону сойуолатар хобулааччылардаах буолар. Олор көмөлөрүнэн ол дьону кинитээҕэр быдан куһаҕан дьон, оччо-бачча алҕастаахтар, онон кини эрэ хаһан да уларыйбакка, куруук салайааччы эрэ буолуохтаах дэттэрэр. Хайа уонна үрдүкү салайааччылартан тугу да модьуйбата, туох да күттүөннээх боппуруоһу эрэйдээбэтэ, хата табылыннаҕына, кинилэргэ ол-бу «үтүөнү» оҥороро, онон «эрэллээх үлэһит» аатырара сыттаҕа. Кини иккис суол «дьаллыга» аны атын сиртэн үчүгэй салайааччы кэлиэн, онтон үөрэниэн төрүт баҕарбат. Онтон биирдэ улаханнык соһуйбуттаахпын. Биирдэ эппиэттээх үлэһит табаарыспын көрсөн туох сонун баарын ыйыттым. Киһим эттэ:
— Ассыантаай, дьэ алдьархай бөҕө буолаары гынна.
— Тыый, туох өлүүтэ буолла?
— Ломако министр биһиги Совнархозпутугар үлэлииргэ тылланна.
— Оо, Союз үрдүнэн киэҥ далааһыннаах үлэһит кэллэҕинэ абыраныахпыт буоллаҕа дии.
— Акаары, ити үлүгэрдээх киһи кэллэҕинэ биһиги тылбытын истиэ дуо, бэйэбитин үүрэ сылдьыа буоллаҕа дии!
Инньэ гынан ол киһиттэн аккаастанан, бэйэлэрэ билэр урут кыһыл көмүскэ үлэлээбит Воробьев диэн киһини Саха сирин Совнархоһугар аҕалаллар. Ломако Красноярскай Совнархозка кэлэн үлэ бөҕөнү ыыппыт, Красноярскайы саҥа тутан сандаардыбыт. Оттон биһиги Совнархозпут ааттаах Якутскайга балык техникумун дьиэтин ылан, уонча метри салҕаан кэнсэлээрийэ туттубута. Атын, киһи хараҕар көстөр үлэни ыыппатаҕа. Кадр таллахпыт ол.
Аҕыйах ахсааннаах ленинскэй кадрдарбытын, тыһыынчанан активнай үлэһит дьону кыдыйыы ыар содула билиҥҥэ диэри ситэ барана илик.
Биһиги олохпут-дьаһахпыт, культурабыт, өйбүт-санаабыт майгыбыт-сигилибит сайдарыгар үөскээбит күчүмэҕэйдэр төрүөттэрэ үөһэ этиллибитинэн бүппэт. Итиниэхэ аны эмиэ биир суол ыар төрүөт баара баччааҥҥа диэри ситэ, букатын даҕаны үөрэтиллэ илик. Ол тугуй?
Саха норуотун историческай сайдыытын биир суол саамай дириҥ, дэбигис сүтэ охсубат туспатынан кини феодальнай-патриархальнай обществоттан, капитализмы тумнан туран, нуучча рабочай кылааһын көмөтүнэн, быһаччы социалистическай сайдыы суолугар киирбитэ, ол буолар. Иккис суол туспатынан кини үс үйэ тухары ыраахтааҕылар батталларыгар олорбута, олохтоох феодаллар ыраахтааҕы чиновниктарыгар илии-атах буолан, «күн ыраахтааҕыга» сүгүрүйэн тахсыбыттара, ол буолар. Ити үгэс буолан хаалбыта түргэнник сүппэтэ өйдөнөр. Ити икки суол иккиэн историяттан хаалбыт объективнай чахчылар буолаллар уонна бэрт өргө диэри дьайаллара көстөр. Ол аата тугуй?
Бастакы туспаны ылан көрүөҕүҥ. Феодальнай-патриархальнай обществоҕа саха баайдара бары кэриэтэ үөрэх диэни билбэтэх, норуот туһа диэни өйдөөбөт хараҥа дьон этилэр. Өйдөрө-санаалара бүтүннүү бэйэлэрин улуустарыгар муҥур тойон буоларга, сыта байарга түмүллэрэ. Ону ситиһэллэригэр хардарыта мэһэйдэспэт гына бэрт киэҥник уруурҕаһар идэлэммиттэр, бэл оҕолорун атастаһан иитиһэллэр, күтүөт кийиит оҥорон уруурҕаһалларын таһынан. Итинник быһыы ордук Бүлүү уокуругар олохсуйбут. Кэнники Бодойбо кыһыл көмүһүн оройуонугар ас таһан, атыыһыттаан дөксө байан бараннар, аны ыраах, букатын да ыраах, атын уокуруктар улуустарын тойотторун кытта уруурҕаһыыны тэринэн барбыттар. Ыччаттарын буоллаҕына эмиэ бэйэ уруутун, бэйэ оройуонун дьонун кытта куомуннаһыыга ииппиттэр. Кэнннки Советскай былаас үгүс сылларын тухары итинник «иитии» сабыдыала бара турбута биллэр. Итинник феодальнай-байскай майгы-сигили салҕанан, республикабытыгар талааннаах үгүс кадрдар иитиллибэккэ, республика ыар балаһыанньаҕа киирдэ. Мин биир табаарыһым: «Биһиги, Боһууттар, республиканы сүүс сыл баһылыктыыр кыахтаахпыт»,— диэн «үөрдүбүтэ». Ол Боһуут диэн Бүлүү улахан баайа сурахтааҕа. Бэйэ оройуонумсах буолуу түмүгэр «бэйэ дьонун» оройуонтан оройуоҥҥа, республикаҕа даҕаны дуоһунастан дуоһунаска көһөрө сылдьан салайыы — сидьиҥ идэ тарҕаммыта бэрт буортулааҕа биллэр. Ити аҥардас Бүлүүнэн муҥурдамматаҕа. Биир кэмҥэ республикабыт биир салайааччыта Совмин председателэ, кэргэнэ Верховнай Совеппыт Президиумун председателэ этэ, онтон обком секретара буолан баран, бэйэтин оннугар доҕорун, биир оройуонун киһитин Совмин председателинэн оҥорон үгүс сыл күннээбиттээх.
Республикаҕа итинник уруурҕаһан дуоһунаһы үллэстии улахан буортулааҕа көстөн турар. Оннук быһыы өй-санаа сайдыбатаҕын көрдөрөр. Ону научнайдык Ф.Энгельс быһаарбыттаах: «Провинциальнай патриотизм, жертвующий целым из-за местных выгод» обусловливается отсутствием «национального сознания» — диэн (41 том, 130 стр.).
Үөһэ этиллибит омсолоох майгы эргэ, буолан баран капитализм даҕаны иннинээҕи хаалбыт олох хаалынньаҥа буолар.
Иккис туспабытын ыллахха, сүүһүнэн сыллар тухары ыраахтааҕыга, тойотторго үҥэн-сүктэн, хара батталга олоруу көлүөнэттэн көлүөнэҕэ иҥэн, бэйэни ытыктаммат кулуттуу майгыны-сигилини үөскэппитэ. Ф. Энгельс, немецтэр отут сыллаах сэриигэ атаҕастананнар национальнай өйдөрүгэр-санааларыгар холопскай тыын хаалбыта диэн ыйбыттаах (20 т., 189 стр.).
Республика, норуот бүтүннүүтүн интэриэһин харыстаһарга баҕата да, кыаҕа да суох салалта өр сылларга бүрүүкээбитин түмүгэр дойдубут сирдиин-буордуун айылҕата алдьанна, дьоно-сэргэтэ кэҕиннэ. Дэлэҕэ сахалар үйэлэрин устата 47 сылга, хо- тугу норуоттар үйэлэрин устата 42—43 сылга диэри таҥнары түһүө дуо? Оттон кинилэр курдук тыйыс айылҕалаах, Америка колонията буолбут Аляскаҕа олохтоох эскимостар олохторун устата 68 сыл эбээт. ССРС наукатын, үөрэх уонна кинилэр идэлээх союзтарын хаһыата саха сэлиэнньэлэрин олоҕо-дьаһаҕа Россияҕа бэстилиэнэй миэстэлээх куораттарбыт уонна рабочай бөһүөлэктэрбит олохторуттан 3—5 төгүл намыһах, арыт тулуйа уөрэммит хотугу тыыннаах дууһаҕа 2—3 кв. метр юртаҕа, бараакка түбэһэр эҥин диэн ыйар уонна «Партия обкомун 1986 сыл ыам ыйынааҕы анал пленумугар ити барытын туһунан биир да тыл этиллибэтэҕэ» диэн бэркиһиир.
Иккис туспабыт сабыдыалыгар ылларбыт салалтабыт уонунан сыллар тухары сөбүлээбэт дьоннорун сымыйанан национализмҥа буруйдаан, кинилэри сойуолаан үрдүк салалтаҕа «үтүөтүн» көрдөрөрүнэн дьарыктанан таҕыста. Онуоха кинилэргэ илии-атах буолааччылар көмөлөһөллөр.
Мөккүөр, дискуссия культуратын туһунан ыстатыйаҕа итини таарынар тоҕо наадатый диэхтэрэ сорохтор. Ол наада. Үөһэ ыйыллыбыт историябыт икки суол туспата идеологияҕа, культураҕа сабыдыаллаабыта чахчы.
Бииринэн, ордук суруйааччылар, ученайдар мөккүэрдэригэр эмиэ оройуоннаһыы чахчылара тахса турара көстөр.
Иккиһинэн, салалтаҕа үчүгэй буола сатаан, кини итэҕэстэрин ыйар дьону сойуолаһыы суох буолбатах.
«Бэйэ киһитин» айымньытын, үлэтин ситиһиитин үлүннэрии, атыттар ситиһиилэрин намтатыы
итэҕэстэри үлүннэрэ сатааһын чахчылара көстөллөр. Ол мөккүөр культурата намыһаҕын, майгы-сигили мөлтөҕүн көрдөрөр.
Сорохтор арыт тоҕо эрэ сөбүлээбэт киһилэрин кини 30—50 сыллааҕыта сыыһа этэн турардаах, онтукатын билиҥҥэ диэри билиммэккэ сылдьар диэн хасыһаллар. Кинилэр диэтэх дьон хаһан даҕаны алҕаһыа суохтаахтарын курдук.
Бэйэлэрэ аанньа үлэлээбэккэ эрэ, наар атыттары хасыһан, хобулаан, донуостуурга тиийэ дьарыктанар дьоннор, даҕаны баар буолаллар. Ыччаппытын, бэл өлбүтэ өр буолбут суруйааччыларбытын омугумсуйууга буруйдаан айдаараннар киин хаһыаттарга, сурунаалларга тиийэ, бэл партия Киин Комитетыгар тиийэ, норуоппутун дойду комсомолун сымыйанан үөхтэрбиттэрэ буолбат дуо? Сымыйанан дьону национализмҥа буруйдааччы интернационалист буолбат, шовинист буолара,
норуоттар икки ардыларыгар итэҕэйсибэт буолууну тэрийэ сатааччы провокатор буолара биллэр. Интернационализм сымыйанан национализмы була сатааһыҥҥа наадыйбат, дьиҥнээх национализмы утары эйэлэспэт охсуһууну модьуйар. Биһиги, Саха сирин бары норуоттарын революция иннинээҕи историята аҥардас ыраахтааҕы, «бэйэбит» баайдарбыт батталларынан эрэ муҥурдамматаҕа, үгүс үтүө, сырдык өрүттэрдээҕэ. Ол үс сүүс сыл тухары нуучча үлэһит дьонун кытта доҕордоһон, эйэлээхтик бииргэ олоруубут, нуучча норуотун улуу культуратын улам ордук иҥэринэн испиппит буолар. Куһаҕан даҕаны үчүгэй өрүттээх дииллэригзр дылы, Саха сирэ үгүс сыллар тухары сыылка, хаатырга дойдута буолан, нуучча бастыҥ дьоно, революционердара, инньэ декабристартан, улуу В. И. Ленин соратниктарыгар тиийэ кэлэннэр үтүө сабыдыалларыгар норуоппут иитиллибитэ. Ол иһин биһиги норуоттарбытыгар атын норуот дьонун итэҕэйбэт буолуу, өстөһүү диэн төрүт олохсуйбатаҕа биһиги биир суол ситиһиибит буолар. Ити туспа, улахан, дириҥник үөрэтэргэ наадыйар тема. Ол иһин биир эрэ холобуру ахтан ааһыынан муҥурданыах. Биһиги норуоппут историятын, кини көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бара турар үчүгэй үгэстэрин — атын норуот, ордук нуучча дьонун кытта былыргыттан билиҥҥэ диэри доҕордууларын дьиҥнээх ученайдар бэлиэтииллэр. Ол туһунан нуучча уһулуччулаах ученайа, биир үтүө киһитэ Г. И. Куницын суруйар:
«Мин Иркутскай уобалас Саха сирин кытта кыраныыссалаах оройуонугар олорбутум, ити кыраайдары үчүгэйдик билэбин, эдэр эрдэхпинэ Ленаҕа матроһунан устарым, онно билигиҥҥэ диэри доҕоттордоохпун уонна саха нэһилиэнньэтин өттүттэн национализм күөрэйиитин хаһан даҕаны, ханна даҕаны көрбөтөҕүм. Уонна Саха сиригэр «Националистическай долгуйуулар» тустарынан истээт, тута соһуйбутум. Чахчылары кытта, көстөн турар провокационнай характердаах чахчылары кытта билсиспитим, уонна нациялар сыһыаннаһыылара сытыырхайара кимиэхэ эрэ барыстаах буолар түбэлтэлэрэ баар буоларын өйдөөбүтүм. Саха сирин мин билэбин уонна ким-эмэ сахалар үгэстэрин туһунан үчүгэйдик саҥардар эрэ Москваҕа «сигналлыы охсор» дьоннор баалларын кини холобуруттан көрөбүн. Кинилэр бэйэ нациятын таптыыр туһунан тылы национализм курдук көрөллөр…
Сахалары кытта кэпсэттэхпинэ, сахалар тылларынан, ханнык эрэ атын өттүнэн чугаһа суох эрээри, нуучча норуотугар төһөлөөх чугастарын, кылаабынайынан, интернационализм принцибигэр сүрдээх чугастарын куруук билэрим… Бүтүн Союз үрдүнэн кинилэри националистар ахсааннарыгар киллэрэн ахталларыгар сахалар буруйдара суох («Литературная учеба» сурунаал. 1988 с., 6-с №, 9 стр.). Мөккүспүтэ буола-буола дьону сымыйанан национализмҥа буруйдуур, оннук «сигналларынан» активностарын көрдөрө сатыыр дьоннор, ол дьаллыктарыттан босхолоноллоро үчүгэй буолуох этэ. Дьиҥнээх интернационализм диэни билэ сатыахха наада.
Билигин, дойдуга бүтүннүүтүн курдук, олохпут күчүмэҕэй, уустук буолан турар кэмигэр олохтоох норуоттарбыт олохторун-дьаһахтарын көннөрөргө, тылларын, культураларын сайыннарарга үгүс боппуруостар тураллар. Ону таба быһаарар, норуоппут инники кэскилин туһугар күүһү, өйү-санааны саталлаахтык хайдах түмүү мөккүөрэ, дискуссията суох кыаллыбат. Ол мөккүөр, дискуссия үрдүк культуралаахтык тэриллэрэ наада. Урукку олохтон хаалбыт куһаҕан дьаллыктартан, оройуоннаһыыны, уруурҕаһан хайдыһыыны ууратарга уолдьаста. Үлэ итэҕэстэрин критиканы үлэһити бэйэтин курдук санааһын кыайтаран биэрбэт дьаллыга баар. Үлэни кыайбат, сатаабат эрээри дуоһунаһыттан туох иһин арахсыан баҕарбат салайааччы итинник ыарыылаах буолар. Үлэтин итэҕэстэрин ыйдахха, бэйэбин сөбүлээбэт диэн, аны сойуолуо турдаҕ. Былыр арыт аҕа уолун таһыйан баран, «бэйэҕин таһыйбаппын, мэниккин таһыйабын диэн быһаарарын истэр этим. Итэҕэһэ суох киһи баара биллибэт, ону билинэр, көннөрүнэргэ дьулуһуу наада, ким да буолбутун иһин.
Мөккүөр, дискуссия культурата диэн итэҕэһи кырдьыгынан арыйыы, ону туоратар суолу көнөтүк ыйыы, ол аата буолар дии саныыбын.
А. Е. МОРДИНОВ, профессор