1912 сыллаахха Саха уобалаһын «инородецтарын» Романовтар династияларын 300 сыллаах юбилейын бырааһынньыктыырга кыттыыны ыларга бэлэмнэнии съеһэ буолбута. Делегаттарынан уобалас салалтатын чиновниктара, бөдөҥ атыыһыттар, улуус тойотторо уонна «таҥара үлэһиттэрин» баһылыктара этилэр. Итини таһынан Саха сирин биллиилээх интеллигеннэрэ, ол иһигэр А.Е. Кулаковскай ыҥырыллыбыттара.
Президиум остуолугар губернатор, кини тэрилтэтин чиновниктара, саамай баай атыыһыттар уонна бөдөҥ тойоттор, олохтоох духовенство баһылыга олорбуттара. Кулаковскайы секретариат састаабыгар талбыттара. Съезд аһыллыа быдан инниттэн ыраахтааҕыга эҕэрдэ, көрдөһүү суруктар текстэрэ, бэлэхтэр бэлэмнэниллибиттэрэ.
Съезд аһыллыытыгар А.Е. Кулаковскай 35 эрэ саастааҕа. Маннык эдэр сааһыгар кини төрөөбүт, таптаабыт Сахатын сирин соҕурууттан хоту, илинтэн арҕаа иилии кэрийбит, дойдутун былыргытын-аныгытын хаһыспыт, историяҕа, этнографияҕа, фольклорга, тылга биллиилээх үөрэхтээх, көстүбүт-биллибит поэт буолбута. Съезкэ сиһилии тыл этэр сорунуулаах “Саха интеллигенциятыгар суругу” бэлэмнээбитэ. Бу докумуон киирии тылыгар ис хоһооно дьэҥкэтик көстөр:
- Саха сирин «өлбөөркөй халлааныгар хара былыттар мунньустан бүрүүкүү тураллар». Уобалас балаһыанньата наһаа кытаатта.
- Саха норуота эстэр куттала үөскээтэ.
- Бу кутталы суох оҥорорго суһал дьаһаллары ыллахха эрэ сатаныыһы.
Алексей Елисеевич съезкэ уобалас тыҥааһыннаах балаһыанньатын туһунан кэпсэтии барыа дии санаабыта. Делегаттар болҕомтолорун тардан, норуоту эстэртэн быыһыырга сөптөөх дьаһал оҥоһулларыгар эрэнээхтээбит. Онтуката съезд бастакы күнэ Николай II ыраахтааҕыны хайгыырынан саҕаламмыта. Бары араатардар Романовтар династиялара сахалар, эбэҥкилэр уо.д.а. Лена кыраайын олохтоох норуоттарын туһугар кыһамньыларын, кинилэр үтүө туруктарын уонна чэлгийэ сайда туралларын туһунан ыраахтааҕы чиновниктара эрэ буолбакка, саха тойотторо кытта, дойҕохтообуттара. Кулаковскай итинтэн сүрдээхтик кэлэйбитэ, кыыһырбыта. Тыл этэртэн туһа тахсыа суох диэн, туох да саҥата-иҥэтэ суох съезтэн тахсан барбыта. 300 сыллаах юбилейга анаммыт съезкэ бойкуот оҥоруу – кытаанах санаа, геройдуу хабыр быһыы көстүүтэ этэ. Ити кэнниттэн Алексей Елисеевич, оччотооҕу бэчээккэ сурулларынан, съезд биир да мунньаҕар көстүбэтэҕэ.
Кулаковскай «инородецтар» съезтэрэ аһыллыытыгар бэлэмнээбит «Саха интеллигенциятыгар» диэн этиитин мин «Сурук» диэн ааттаан турабын, туһанарга, үөрэтэргэ ордук гына. 1941 сыллаахха атырдьах ыйын эргэтигэр мин Саха АССР НКС тыл уонна культура сэрии сылларыгар сабыллыбыт институтун рукописнай фондугар Алексей Елисеевич дьыалаларыгар бу докумуон массыыҥкаҕа бэчээттэммит экземплярын булан ылбытым уонна «Сурук» илиинэн суруллубут дьиҥ бэйэтин көрдөөһүнү саҕалаабытым. Пушкин аатынан научнай библиотека уонна Е. Ярославскай аатынан музей рукописнай фондаларыгар хаһыспытым. Саха АССР Киин госархыыбын араас фондаларыгар тыһыынчанан дьыаланы бэрийбитим. Якутскай куорат Аппа нөҥүө өттүгэр Васильевтар диэн ыал олорор дьиэлэрин булбутум. Онно Кулаковскай, союзтааҕы тюркологтар съезтэригэр бараары сылдьан докумуоннарын уонна айымньыларын хаалларбыт диэн үһүйээн баара. Ханна да, тугу да булбакка мэлийбитим. Таар муҥурбар түһэн, Саха уобаластааҕы партийнай архыып сорох фондаларын чинчийэргэ санаммытым. Туох да эрэл суох этэ. Ол да буоллар сүүһүнэн дьыалалары бэрийбитим. 1942 сыл муус устарыгар эмискэ Кулаковскай «Саха интеллигенциятыгар» диэн бэйэтин илиитинэн суруйбут суруга угулла сылдьар чараас паапкатыгар иҥнэ түспүтүм.
«Три якутских реалиста – просветителя (из истории общественной мысли дореволюционной Якутии)» (Якутскай, 1944)» кинигэҕэ этиллэринэн, сурук нууччалыы тылынан дьиҥ бэйэтэ ВСК(б)П Саха уобаластааҕы комитетын партийнай архыыбыгар баар: Өксөкүлээх Өлөксөй (Кулаковский Алексей) «К якутской интеллигенции» (1912, Май), 23 листа исписанные с обеих сторон» (15 с.). Паапкаҕа: «По описи № 54» диэн суруллубут. Оттон фонда уонна кини нүөмэрин туһунан биир да тыл этиллибэтэх этэ. Сырдык күөх чэрэниилэнэн, кыраһыабай, көнө буочарынан, биир да сыыһата, хараардыыта суох суруллубут. Буларбар докумуону ким да көрө сылдьыбыт суола архыыпка суох этэ.
Саха уобаластааҕы партийнай архыыпка суругу 1930 с. эбэтэр 30-с сыллар саҕаланыыларыгар Николай Семенович Максимов түһэрбит. 1932-38 сыллардаахха кини партия Сунтаардааҕы райкомун бастакы секретара этэ. 1932 сыллаахха диэри, эмиэ итиннэ, райком аппаратыгар үлэлээбитэ. 1938 сыллаахха авиакатастрофаҕа түбэһэн өлбүт.
Хаһан, ханна уонна хайдах А.Е. Кулаковскай «Саха интеллигенциятыгар» суруга Максимов илиитигэр түбэстэ диэн боппуруос үөскүүр. Оччолорго Сунтаарга олус интэриэһинэй, культурнай киһи – Егор Михайлович Молотков олорбута. Кини олоҕун, үлэтин билигин философскай наука кандидата Д.С. Макаров үөрэтэр. Молотков философияҕа тыһыынча кэриҥэ тезистэрдээх рукопиһын арыйбыта. Кулаковскай уонна Молотков билсибиттэр. Алексей Елисеевич, Макаров билбитинэн, Егор Михайловичка сылдьар, хонор эбитэ үһү. Онон Кулаковскай «Саха интеллигенциятыгар суругун» илиинэн суруллубут экземплярдарыттан биирин доҕоругар Молотковка биэрбит буолуон сөп.
Молотков 1926 с. өлбүт. Кини улахан библиотеката, рукопистара уонна докумуоннара көрүүтэ-харайыыта суох ампаарга хаалбыттар. Кулаковскай «Саха интеллигенциятыгар» суруга ити ампаартан партийнай үлэһит илиитигэр тиксибит буолуон сөп буолара сабаҕаланар.
Н.С. Максимов үчүгэй өйдөөх-санаалаах, үөрэхтээх киһи буоларын быһыытынан, докумуон ураты суолталааҕын таба сыаналаан партархыыпка туттарбыта чахчы. Кини дьиҥнээх коммунистыы быһыыламмыт. Культура уонна ордук наука докумуоннарын суолталарын өйдүүр дьонтон үрдүк сыанабылы уонна махталы ыла туруо дии саныыбын.
1942 сыл ыам ыйын 2 күнүгэр Якутскайдааҕы гос. пединститут II научнай конференциятыгар мин «Якутская литература в 1-й год Великой Отечественной войны» диэн дакылааты оҥорбутум. Отутус сылларга реакционердарынан, буржуазнай националистарынан, контрреволюционердарынан аатырбыт А. Кулаковскай, А. Софронов, Н. Неустроев литературнай нэһилиэстибэлэрин үөрэтиигэ дакылаат үс түһүмэҕиттэн биирин анаабытым. Манна Алексей Елисеевич «Саха интеллигенциятыгар» суругун массыыҥкаҕа бэчээттэммит экземплярын туһаммытым. Балаһыанньа олус куһаҕан, тыҥааһыннаах этэ, онон илиинэн суруллубут докумуон дьиҥ бэйэтэ партархыыпка баарын биллэрииттэн туттунарга күһэллибитим. Рукопиһы олох суох гынар эбэтэр «тимир сейфэҕэ» тимирдэр куттал баара.
- сыл балаҕан ыйыгар «Черновые наброски о Кулаковском, Софронове, Неустроеве” диэн 66 стр. рукопиһым массыыҥкаҕа бэчээттэммит экземпляра партия Саха уобаластааҕы комитетыгар түһэриллибитэ. Бу үлэҕэ Кулаковскай «Саха интеллигенциятыгар суруга” массыыҥкаҕа бэчээттэммитэ туттуллубута.
«Набросоктар» рукопиһын партия обкомун секретардара, ол иһигэр идеологияҕа секретарь С.А. Бордонскай, пропаганда отделын үлэһиттэрэ аахпыттара. Итинник айылаах сэҥээрии «буортулаах быгыалааһыны саралыы тардыы» дьүүллэһиитэ тэриллэринэн быһаарыллар. Онон илиинэн суруллубут «Саха интеллигенциятыгар сурук» дьиҥ бэйэтэ тута ирдэниллибитэ. Мин онуоха оннук сурук суох диэбитим. Миигин албын докумуону бэйэтэ суруйан баран, бэчээттээн биэрбит диэн буруйдаабыттара. Ол эрээри «Саха интеллигенциятыгар» суруга докумуон массыыҥкаҕа бэчээттэммитэ ис хоһоонунан да, буукубатынан да, кумааҕытынан да 1942 сыллаахха сыһыана суоҕа, өрдөөҕү буолара көстөн турара. Онон ити ыарахан буруйдааһынтан быыһаммыт курдук буолтум.
- с. типографияҕа брошюра бэчээттэнэн тахсыбыта, таһыгар: «Отдел партийной пропаганды и агитации Якутского обкома ВКП(б). Только для служебного пользования. С.А. Бордонский. О литературном «наследстве» Кулаковского, Софронова и Неустроева. (Краткая справка к партийному совещанию по литературе). Бүтэһик, 21-с, страницатыгар: «5/11-43 г» – брошюра бүтэһиктээх оҥоһуутун күнэ-дьыла. Оттон партийнай сүбэ мунньах 1943 с. олунньу 16-17 күннэригэр буолбута.
Сүбэ мунньах буолуо биир-икки эрэ күн хаалбытын кэннэ миэхэ брошюраны билиһиннэрэ биэрбиттэрэ. Брошюратыгар С.А. Бордонскай: «Башарин «Саха интеллигенциятыгар» (Кулаковскай) суругу туоһу туттар. Кулаковскайы национализмтан көмүскүүр докумуон эбит. Ол эрээри миэхэ халбаҥнаабат санаа үөскээбитэ: «Саха интеллигенциятыгар сурук» 1935 сыллаахха суруллубут албын докумуон эбит диэн. Кулаковскай национализмын мэлдьэһэргэ суруллубут. Этэллэринэн, бу суругу Кулаковскай 1912 с. суруйбут уонна 1935 с. булуллубут (ким булбута биллибэт). Эбиитин, сурук илиинэн суруллубут дьиҥ бэйэтэ суох. Сурук ханна да, хаһан да бэчээттэммэтэх. Оннооҕор Кулаковскай бэйэтэ маннык сурук баарын туһунан ханна да ыйбат». (17.).
«Сымыйа докумуон» САССР НКС иһинэн тыл уонна культура институтугар уонна рукописнай фондаҕа уурулла сылдьыбыт үһү. Сурук авторынан, Бордонскай уонна кини тулалааһына этэллэринэн, П.А. Ойуунускай буолуон сөп эбит, оччолорго саҥа аһыллыбыт институт директора, аҕыйах сылынан «норуот өстөөҕүн» быһыытынан “сараламмыт” киһи.
Бордонскай этиитэ миигин икки өрүттээх санааҕа аҕалбыта:
Маҥнайгытынан, Кулаковскай суруга улахан, интернациональнай суолталааҕын оннооҕор бу автор, Бордонскай, өйдөөбүт. Ол иһин кини, докумуон суох буолуохтаах дииргэ кыһанар, “Саха интеллигенциятыгар сурук” суруйааччыны «Национализмҥа буруйдууртан быыһыыр» диир.
Иккиһинэн, Бордонскай суруйуутуттан докумуону суох гыныахтара диир санаам табатыгар бигэтик итэҕэйбитим, хаһааҥҥытааҕар да ордук кытаатыннарбытым. Онон партийнай сүбэ мунньахха Алексей Елисеевич суруга партархыыпка баарын биллэрэртэн өссө да туттунарга быһаарыммытым. 1943 сыллаахха олунньу сүүрбэһис күннэригэр партия обкомугар Бордонскай салайыытынан литературнай нэһилиэстибэ туһунан бюро уурааҕын бырайыага оҥоһуллуута саҕаламмыта биллибитэ. Онно миигин 1935 сыллааҕы сымыйа докумуонунан үспүкүлээннээһиҥҥэ буруйдааһын бырайыага суоһаабыта. Миэхэ куһаҕан тыҥааһыннаах кэмнэр кэлбиттэрэ. Оччотооҕу практика быһыытынан, бастаан партийнай уураах тахсара, онтон партияттан устуу буолара, ол кэнниттэн…
Кырдьык хаһан эмэ – эрдэ эбэтэр хойутуу, кыайыытыгар кытаанахтык, дириҥник итэҕэйэрим. Ол эрээри, тыҥам ыарыыта бэргээбитэ. Онон, хаайыллар буоллахпына, тулуйуом суоҕа диэн куттанарым. Ол иһин Кулаковскай «Саха интеллигенциятыгар» суруга баарын биллэрэргэ санаммытым. Аны ону хайдах оҥоробун диэн боппуруос үөскээбитэ.
Оччолорго Якутскайга партия Киин Комитетын иһинэн Киин Хонтуруоллуур Комиссия Саха сиринээҕи боломуочунайын солбуйааччыта, бэрт үчүгэй дьүһүннээх, эдэр, нуучча коммуниһа В.Н. Васильев үлэлиирэ. Кини элбэх үлэһиттэрдээх аппараттаах этэ. Олунньу бүтэһигэр 1943 сыллаахха киниттэн миигин приемнууругар көрдөспүтүм. Приемнаппытым. Вадим Николаевичка революция иннинээҕи Саха сирин литературнай нэһилиэстибэтин туһунан элбэҕи кэпсээбитим. Кулаковскай «Саха интеллигенциятыгар» суругун кытта билсибитэ. Сэбиэдиссэйгэ хонтуруоллуур уонна архыып иһиттэн таһаарбат гына ыйыы биэрбитэ.
Ол кэнниттэн Бордонскайга, кини бэйэтэ салайар партархыыбыгар, А.Е. Кулаковскай «Саха интеллигенциятыгар» суруга дьиҥ бэйэтэ сытарын биллэрбитим. 1943 сыл кулун тутар биир күнүгэр бэчээккэ партия обкомун бюротун уурааҕа тахсыбыта. Онно «Черновые наброски о Кулаковском, Софронове, Неустроеве» сэмэлэммитэ, ол эрээри, миигин 1935 сыллааҕы сымыйа докумуонунан үспүкүлээннээһиҥҥэ буруйдааһын суох этэ. Ити, мин эрэ олохпор буолбакка, А.Е. Кулаковскай литературнай нэһилиэстибэтин, кини олоҕун үөрэтиигэ улахан суолталаах буолбута.
Кулаковскай: «Саха интеллигенциятыгар» суруга улахан киирии тылтан уонна 7 түһүмэхтэн турар: 1. Сири туһаныы. 2. Сири оҥоруу. 3. Балык туһунан. 4. Сүөһү иитиитэ. 5. Оскуола уонна общественнай олох. 6. Экономическай балаһыанньа уонна предприятиелар. 7. Дохуот төрүттэрэ. Докумуон научнай характеристиката, түһүмэхтэрин комментарийдара сурук бүтүннүү бэчээттэнэр түбэлтэтигэр тахсыа. Хаһыат бу нүөмэригэр сурук иккис түһүмэҕэ бэчээттэнэр.
XX үйэ саҕаланыар диэри Саха сиригэр сири оҥоруу туһунан биир да анал чинчийии суоҕа. Үс эрэ автор бу проблеманы Өлүөхүмэ уокуругар уонна атын уокуруктар улуустарыгар сыһыаннаан кыратык таарыйан турардаахтар. Лена кыраайыгар сири оҥоруу үөскээһинин сайдыытын туһунан оччотооҕу наука намыһах таһымнааҕын А.Е. Кулаковскай суругун иккис түһүмэҕэ дьэҥкэтик көрдөрөр.
Ол эрээри ханнык баҕарар үлэ таһыма көрүллэр, сыаналанар үлэ иннинээҕи үлэлэри кытта тэҥнэниэхтээх, холонуохтаах, 1912 сылга диэри Саха сириттэн эрэ буолбакка, Азия уһук хотугулуу илин өттүттэн, мин билэрбинэн, ким да сири оҥоруу наадалааҕын, кинини сайыннарар туһунан толкуйдуу-санаарҕыы сатаабатаҕа. Кулаковскай маҥнайгынан ылсыбыта. Алексей Елисеевич «Сири оҥоруу биир сүрүн (бу сүөһү көрүүтүн суолтатын кыччаппат) уонна тыыннаах буолуу эрэллээх төрдө буоларын» бэлиэтээбит. «Өйдөөн туран, улаханнык кыһанан сири оҥоруу культуратын олохтооһуҥҥа дьулуһуохха» диэбит. Бу тыллар, бэйэтин бириэмэтигэр эрэ инники иһэр өйдөөх-санаалаах киһи ыҥырыытын ааһан, бүгүҥҥү күҥҥэ диэри суолталарын сүтэрбэттэр.
«Сири оҥоруу культуратын олохтооһунунан» сахалар нуучча бааһынайдарын кытта бииргэ дьарыктаныахтара диэн Кулаковскай 78 сыл анараа өттүгэр эппит эбит. Нуучча бааһынайдарын көһөрөн аҕалыы туһунан правительство үрдүк сололоох чиновниктара толкуйдууллара. Көс дьону көһөрөн аҕалан олохтуур ыраахтааҕы политикатын Кулаковскай утарар. Ол эрээри көс дьон кэллэхтэринэ Саха сирин олохтоохторо кинилэри кытары эйэлээхтик олоруохтара, бииргэ үлэлиэхтэрэ, сири оҥорууну сайыннарыахтара диир. Оттон XVII үйэттэн олохсуйбут нуучча бааһынайдарын сири оҥоруу үөскээһинигэр уонна сайдыытыгар суолталарын Кулаковскай үчүгэйдик өйдүүрэ мунааҕа суох дии саныыбын. Кинилэр олохтоох сахалары, эбэҥкилэри уонна да атын олохтоохтору кытары эйэлээхтик олорбуттара уонна олороллор диэн этэрэ. «Саха интеллигенциятыгар» суругар нууччалары кытары холбоһорго, аймахтаһарга ыҥырар, нууччалаах саха кэргэннэриттэн төрөөбүт оҕолор кыраһыабайдар, доруобайдар, өйдөөхтөр диирэ.
Сурук бэчээттэнэр иккис түһүмэҕэр Алексей Елисеевич революция иннинээҕи Саха сиригэр сири оҥоруу сайдыытын таһымыгар бары өттүнэн сөптөөх научнай сыанабылы биэрэр кыаҕа суоҕа. Ол өйдөнөр. Кини сири оҥоруу историятынан анаан дьарыктамматаҕа, архыыптарга үлэлээбэтэҕэ, баай документальнай матырыйаалы билбэт этэ. Оттон кини сири оҥоруу технологиятыгар анаммыт санааларын туһунан этэр буоллахха, бу санаалар этнографическай кэтээн көрүүгэ олоҕурбуттар уонна сүнньүнэн оччотооҕуга баар чахчыга сөп түбэһэллэр.
Онон, бэчээттэнэр матырыйаал – А.Е. Кулаковскай суругун иккис түһүмэҕэ – Саха сиригэр сири оҥоруу культурата үөскүүрүгэр уонна сайдарыгар үчүгэй үгэстэргэ сыһыаннаһар (прогрессивные исторические традиции). Уларыта тутуу политикатын олоххо киллэрэр, киһи сиир бурдугун килиэби оҥорон таһаарар, республикаҕа тыа хаһаайыстыбата сайдарын туһугар үлэлиир, тыа сирин үлэһиттэригэр туһалаах буолуо дии саныыбын.
Георгий БАШАРИН,
профессор.
Чолбон. – 2012. – № 3