Сурунаалбыт муус устарынааҕы нүөмэригэр баан үрдүкү кэрдиистээх үлэһитэ Афанасий Лугиновтыын сэһэргэһииттэн үбү сөпкө туһаныыга анал рубрика арыйарга сананныбыт. Үп-харчы эйгэтигэр туһалаах сүбэлэри сурунаалбытыгар бэчээттиэхпит. Ыйытыыларгытын, сэҥээриилэргитин эрэдээксийэҕэ киллэриҥ.
Сөптөөх уонна сөбө суох кредиттэр. Кредити ылыыга биһиги өрөспүүбүлүкэбит, хомойуох иһин, Россияҕа биир бастакы миэстэҕэ сылдьар. Биир өттүнэн, ити нэһилиэнньэбит төлүүр кыаҕа үрдүгүн көрдөрөр. Ол биллэн турар экономиканы сайыннарар. Оттон иккис өттүттэн дьон кредити толкуйдаабакка, ыараҥнатан көрбөккө ыларын туоһулуур. Онтон сылтаан элбэх киһи иэскэ ыйанар, хабалаҕа ыктарар, соччото суох моҥкуруут барыы бэрээдэгин (процедуратын) ааһаллар. Сороҕор оннооҕор өр кэмҥэ үлэлээн, сыралаһан булбут баайдарын бааннарга былдьатар түбэлтэлэрэ да баар буолар.
Дьон-сэргэ кредиккэ сыһыана эриэ-дэхси буолбатах. Сорохтор хабала диэн өйдүүллэр. «Берешь свои ненадолго, а возвращаешь свои навсегда» диэн этэллэр. Дьиҥэ, хас биирдии киһи сыһыаныттан уонна кредиккэ тугу ыларыттан тутулуктаах. Кредит сөптөөх уонна сөбө суох диэҥҥэ арахсар. Сөптөөх кредит диэн киһи үлэтигэр, харчы оҥосторугар наадалаах маллары ылыыта буолар. Холобура: блогер – төлөпүөнү, уус – станогу, сценарий суруйар киһи – ноутбугу ылыылара. Бу түбэлтэҕэ баан – киһиэхэ усулуобуйа тэрийээччи. Олус туһалаах тэрээһиннэрин баантан кредит ылан тэрийдэхтэринэ, эбэтэр ыра санаа оҥостубут малларын эмиэ кредит көмөтүнэн ыллахтарына, бааҥҥа махтанар дьон баар. Оттон сорох киһи суоттаммакка-ааҕыммакка сылдьан аҥаар кырыытыттан ылар үгэстээх. Холобура, кэтэр таҥаһы, ханнык эрэ техниканы. Кредит бырыһыанын төлөөн киирэн бардахтарына, бу ылбыттара икки төгүл үрдүүр. Төлүүр бириэмэлэригэр ылбыт техникалара эргэриэн, алдьаныан сөп.
Ипотека. Судаарыстыбаттан өйөбүллээх, кыра бырыһыаннаах ипотеканы ылар ордук. Холобура, 2%-наах Уһук Илиннээҕи ипотеканы, 7,3%-наах судаарыстыбаттан өйөбүллээх ипотеканы. Дьиэ кэргэн ипотеката диэн эмиэ баар. Бастаан барытын үөрэтэн эрэ баран, бэйэҕэ барыстааҕын талан ылыах тустааххын. Маныаха көрүҥнэриттэн көрөн араас усулуобуйалардаах. Өйөбүллээх ипотекаҕа баан ночоотурбат. Ипотеканы ылбыт киһи эҥин-дьүһүн буолар түгэнигэр харчытын төлөбүрэ бюджеттан киирэр. Аны чэпчэтиилээх ипотека киириэҕиттэн хамсаабат баай-дуол сыаната ыараабыта баар суол. Ити – тутааччылар суобастарыгар. Ол түмүгэр судаарыстыбаннай программалар суолталара сүтэр. Дьиҥэр, бу программалар дьон олорор усулуобуйатын тупсарыыга, нэһилиэнньэ ахсаанын элбэтиигэ ананнахтара дии.
Тус сыаллаах кредит. Харчыны инструмент курдук көрүөх кэриҥнээхпит – салгыы үлэлииргэ, барыс киллэрэргэ анаан тугу эмэ туһалааҕы ылынарга маннык кредити ылыахха сөп. Оттон дьон сороҕор араас үп пирамидаларыгар киирэн түргэн харчыны ылаары, атын кредиттэрин сабаары ылаллар. Акциялары, облигациялары, криптовалютаны атыылаһарга кредит ылыы олох сыыһа. Мин маннык хардыылары утарабын. Оттон улахан бырааһынньыктарга, үбүлүөйдэргэ, сыбаайбаларга харчыны эрдэтинэ уурунуохха сөп. Дьоҥҥо оннук сүбэни биэрдэххэ: «Мин уурунуох айылаах элбэх харчым суох», – диэн сапсыйан кэбиһээччилэр. Дьиҥэр иэс ылбыт харчыгын тугунан эрэ төннөрүөхтээх буоллаҕыҥ дии, тугунан да төлүүрүм суох диэбэккэ. Уурунуу бырыһыаҥҥа иэс киирэрдээҕэр быдан ордук.
Кредит каарталара. Кредит каартата – бу хамнаска диэри харчы. «Каарта харчыта элбэҕэ үчүгэй», – диэн үгүстэр этэллэр. Оттон мин кредит каарта харчыта киһи хамнаһыттан үрдүө суохтаах дии саныыбын. Хамнаскыт 50 тыһыынча солкуобай буоллаҕына, итиччэ эрэ суумалаах каартаны ылар ордук. Киһи быстах төлөбүрдэри толуйунарбар хамнаһым тиийиэхтээх диэнинэн салайтарыахтаах. Баан, биллэн турар, ити каарталарынан харчы өлөрөр, онон киһиэхэ төһөнөн элбэх харчылаах каартаны биэрэр да, соччонон барыһырар.
Дьиҥэр, бу кэмигэр олус туһалаах инструмент. Миэхэ, холобура, үс кредит каарталаахпын. Үһүөн уоннуу тыһыынча солкуобайдаахтар. Мин хас биирдиилэринэн туһанабын. Ол миэхэ тугу биэрэрий? Ити ылбыт бааннарбар үчүгэй кредит историятын оҥостобун, онтум улахан суумалаах кредит ылаары гыннахпына, олус суолталаах буолар. Холобура, каарта ылбыт бааммыттан чэпчэтиилээх кредити ылыахпын сөп.
Каарта иэһин кэмигэр төлөөн иһэр ордук. Оттон ону төлүүргэ эн харчылаах буолуохтааххын. Ол иһин, үөһэ эппитим курдук, хамнаскытыттан элбэх суумалаах каартаны ылымаҥ. Аны 100, 120, 200 күҥҥэ тиийэ болдьохтоох каарталар бааллар. Төһөнөн болдьоҕо уһун, соччонон төлөбүр туһунан киһи умнан кэбиһиэн сөп. Оччоҕо иэһи ылыы бастакы күнүттэн бырыһыаҥҥа ыйаныы барар. Статистика көрдөрөрүнэн, баан клиеннэрин 90%-на итинник уһун болдьохтоох иэһи төннөрөллөрүн умналлар эбит. Оттон улахан сууманы көрдүүр буоллаххытына, тус сыаллаах кредити ылыахха сөп. Ити кредит чопчу болдьохтоох, бүтэр уһуктаах.
Киһи хас кредиттээх буолуон сөбүй? Кредити биэриигэ сокуонунан хааччах суох. Ол иһин сорох киһи кредити үрүт-үөһэ ылар. Маннык гынан дьэ кырдьык хабалаҕа киирэр. Киһи биэстэн элбэҕэ суох кредиттээх буолуохтаах. Ол иһигэр биир ипотека, тус сыаллаах кредит, үс кредит каартата буолуон сөп, эбэтэр икки тус сыаллаах кредит, икки ипотека уонна биир кредит каартата. Элбэҕи төлүүргэ ыйдааҕы дохуот да харчыта тиийимиэн сөп, төлөбүр күнүн да умнуохха сөп. Холобура, пин-код түөрт эрэ сыыппаралаах буолар дии. Тоҕо? Түөртэн элбэх сыыппараны киһи өйүгэр тутара уустук. Ол курдук элбэх кредиттээх киһи эмиэ күнүгэр-дьылыгар буккуллуон сөп. Элбэх кредиттэммит дьоҥҥо рефинансирование оҥоттороллоругар сүбэлиэм этэ. Ол аата хас да кредити холбоон биир кредити ылыы. Маныаха рефинансирование бырыһыанын, төлүүр күнү учуоттаныллыахтаах (хамнас, онтон да атын харчы киирэр күнүгэр сөп түбэһиннэрэн).
Атын киһиэхэ кредити ылан биэрии. Атын киһиэхэ кредити олох ылан биэримэҥ! Кэргэҥҥит эбэтэр атын чугас киһигит да буоллун. Олоххо араас буолар. Айдаарсыы, арахсыы түмүгэр кэргэттэрин кредитин төлүү сылдьар дьон билигин элбэх.
Баан тоҕо сороҕор кредит биэрбэтий? Ханнык баҕарар баан – коммерческай тэрилтэ. Бааҥҥа нолуоктан, бюджеттан харчы киирбэт, харчы кредиттэр бырыһыаннарыттан киирэр. Баан онон олорор. Ол иһин кредити анаммыт болдьоҕор төлүүргэ усулуобуйалаах биэрэллэр. Аны баан бэйэтэ клиент төлүүр кыаҕын сыаналыыр алгоритмнаах. Маннык биричиинэлэринэн аккаас-тыан сөп: клиент үлэлээн ылар хамнаһа тиийбэт, кредитин историята мөлтөх, моҥкуруут барыыга сайабылыанньа биэрбит, приставтар көрдүүр киһилэрэ, федеральнай кэтэбилгэ сылдьар киһи, түөкүннээһин тахсыбыт буоллаҕына. Кредити ылыыга хайа баҕарар киһи эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыахтаах уонна кредитин историятын киртитиэ суохтаах. Баан үксэ бүтэһик биэс сылы көрөр.
Кредит страховката. Хас биирдии кредит страховкалаах буолар. Бу – клиент көмүскэлэ. Араас буолар түгэнигэр страховка хампаанньата көмөлөһөр. Сорох дьон кредит ылан баран, «баан эппит бырыһыаныттан улахаҥҥа биэрдэ, албыннаата» дииллэр, эбэтэр страховкаттан аккаастаналлар. Кредит биэрэригэр баан страховка сыанатын тута ылар, эбэтэр ый аайы эбии төлөтөр. Холобура, клиент балтараа мөлүйүөнү көрдөөтөҕүнэ, баан биир мөлүйүөн икки сүүһү эрэ биэрэр, үс сүүс тыһыынчаны страховкаҕа ылан кэбиһэр. Биэс сылга төлөбүрү ылан көрдөхпүтүнэ, страховкалаах уонна страховката суох кредити төлүүр суума тэҥ сыһа буолар. Кредити болдьоҕун иннинэ саптахха, страховка суумата төннөр. Маныаха страховка дуогабарын сыһыаран туран суумаҥ тобоҕун төнүннэрэргитигэр диэн сайабылыанньа суруйуллуохтаах. Үгүс киһи баан син биир төннөрбөт диэн сайабылыанньа суруйбат.
Нолуоктан тутуу (вычет). Нолуоктан тутуу – киһи хамнаһыттан төлөөбүт нолуогун сууматын төнүннэрии. Онон тэрилтэҕэ үлэлиир эрэ дьон туһанар. Маныаха ирдэбиллээх: хамсаабат баайы-дуолу ыллахха, үөрэх (массыынаны ыыта үөрэнии эмиэ), эмтэнии, спордунан дьарыктаныы төлөбүрдэригэр, инвестицияҕа (налоговый вычет на индивидуальный инвестиционный счет), страховкаҕа. Дьон элбэх докумуону хомуйартан сүрэҕэлдьээн нолуоктан тутууга сайабылыанньаны суруйбат. Билиҥҥи цифровизация кэмигэр барыта судургу буолла. «Госуслуги», «Налог.ру» сыһыарыылар нөҥүө чэпчэкитик оҥоһуллар. Эбэтэр бааннар эмиэ маннык өҥөлөрдөөхпүт. Инвестиция иһин нолуок тутуутун төнүннэрэргэ тус счету үс сыл устатын тухары сабыллыа суохтаах. Уопута суох дьон облигация ыларгыт ордук. Мин билигин пенсиябар диэн харчы угабын, онтон эмиэ төнүннэрэбин. Оҕоҕо анаан уурдарыыттан уонна аһымалга биэрбит харчыттан эмиэ төнүннэриэххэ сөп.
Страховка хайысхалара. Страховка программатын көрүҥнэрэ: үпкэ-малга, инвестицияҕа. Холобур, киһи малын-салын, баайын-дуолун баһаартан эбэтэр ууга барыыттан көмүскүүр программаҕа киириэн сөп. Маныаха ыйга, сылга биирдэ, эбэтэр олох биирдэ эрэ уган төлүөххэ сөп. Программаттан тутулуктаах. Оттон оҕоҕо харчы мунньар (накопительнай) программа арыйар буоллахха, сылга биирдэ, сыл аҥаарыгар эбэтэр кварталга биирдэ харчы угуохтааххын. Хайаан да оҕо 18 сааһын туоларыгар диэри диэн буолумуон сөп. Ол гынан баран биһиги, банкирдар, сокуоннай сааска диэри ууруҥ диэн сүбэлиибит. Тоҕо диэтэр, суумата ботуччу буолуо. Саамай үчүгэйэ диэн, төрөппүтэ күн сириттэн күрэнэр түбэлтэтигэр, харчыны салгыы страховка хампаанньата угар. Бу маннык уурууну баан эбэтэр страховка хампаанньатын нөҥүө оҥоруохха сөп. Ити харчы хатанан баран сытар, приставтарга да, атын төлөбүрдэргэ да итинтэн ылыллыбат.
Пенсияҕа анаан уурунуу. Үөһэ эппитим курдук, мин пенсияҕа таҕыстахпына ыларбар диэн харчы уурунабын. Тоҕо? Судаарыстыбаттан бэриллэр пенсия кырата кистэл буолбатах. Оттон киһи пенсияҕа да тахсан баран үчүгэйдик олоруон баҕарар: айанныан, сөбүлүүр дьарыгынан дьарыктаныан, дьонугар, оҕолоругар көмөлөһүөн. Онон ый аайы уган пенсияҕа тахсыыгытыгар эрдэттэн бэлэмнэнэргитигэр сүбэлиибин.
Урут судаарыстыбаннай пенсиябыт тирэх (базовай), страховкаланар уонна мунньуллар (накопительнай) диэн көрүҥтэн турара. 2014 сылтан мунньуллар (накопительнай) программаны «тоҥорон» кэбиспиттэрэ. Билигин эдэр үлэһиттэргэ мунньуу (накопление) диэн суох. Судаарыстыба пенсиятын тус бэйэм, экономист быһыытынан, үчүгэй буолуо дии санаабаппын. Ол иһин билиҥҥиттэн бэйэбэр пенсия программатын арыйаммын пенсиябар мунньабын. Төһө кыалларынан ыйдааҕы хамнаспыттан көрөн ол программаҕа ыытабын. Кинилэргэ страховкаланар эбэтэр тирэх эрэ пенсия баар буолар. Киһи бэйэтин пенсиятын бэйэтэ былаанныахтаах. Бааннарга оннук программалар бааллар. Ити программалар страховкалаах, көмүскэллээх буолаллар. Бастаан киһи бэйэтэ онно төһө эмэ харчыны угуохтаах. Онтон төһөнөн элбэҕи төһөнөн сотору-сотору угаҕын да, кэнэҕэс пенсияҥ оччонон үрдүк буолар. Мин, холобура, 2012 сыллаахха ити программаҕа киирбитим. Ол кэмтэн укпут харчым икки төгүл улааппыт. Сыл-хонук олус түргэнник барар. «Салааскаҕын сайын бэлэмнээ» диэн норуот нуучча өс хоһоонунан салайтаран киһи эрдэтинэ ити боппуруоска кыһаллыахтаах. Киһи үөрэҕин бүтэрдэ да тута пенсия программатыгар киирэн харчы уган саҕалыахтаах.
Киһи пенсияҕа тиийбэккэ сылдьан күн сириттэн күрэнэр түгэнигэр мунньубут харчыта оҕолоругар хаалар. Онтон биир-икки ый пенсияны ылан баран күрэммит буоллаҕына, харчы оҕолорго бэриллибэт. Бу мунньубут харчыгын биирдэ оҕустаран ылыаххын сөп. Эбэтэр хас да сылга тэнитиэххин син. Барытын устан бараммын бааҥҥа уурдар бырыһыаны ый аайы ыла сылдьыахпын, эбэтэр облигация, акция ылан онно барыстаныахпын сөп. Пенсия программата киһини дьиссипилиинэлиир. Муспут харчыгытын бааҥҥа уурунууга уган баран оҕолоргутугар кэриэстээн хаалларыаххытын син. Сорох дьон: «Мин пенсияҕа тахсарым биир-икки сыл хаалла. Итинник уурунууга мин хойутаатым», – диэччи. Дьиҥэр, хаһан да хойут буолбатах. Холобура, мин ийэбэр оҥоттордум. Кини төлүү сылдьар. Үлэлииргит тухары хойут буолбатах. Үлэлии сылдьар пенсионер хамнаһыттан уурунууга уган бырыһыан ыла сылдьар кыахтаах.
«Чолбон» 6-с №-рэ, 2023