Көстөкүүн Туйаарыскай — быйыл үбүлүөйдээх суруйааччылартан биирдэстэрэ. Кини оҕо аймахха анаан суруйбут хоһооннорун аахпыт эрэ киһи барыта сүрэхтиин-быардыын сылаан- ньыйар, өйдүүн-санаалыын ырааһырар. Бүгүҥҥү тыйыс, олохпут огдолуйбут кэмигэр киһи киһиэхэ истиҥ-эйэҕэс сыһыана туохтааҕар да күндү. Оттон Туйаарыскай хоһоонноругар саха ыалын олоҕуттан саҕалаан, чугас дьоҥҥо амарах сыһыан олус үчүгэйдик сырдатыллар.
Ыал олоҕо — бүттүүн уопсастыба олоҕо. Хас биирдии ыал олоҕуттан омук инники кэскилэ тутулуктаах. Бу үтүө холобурун «Ол ыал оҕолоро» диэн хоһоонтон көрөбүт.
Ып-ыраас, сып-сылаас,
Чэм курдук дьиэлээхтэр.
Ый! — диэбит, ай! – диэбит
Ытанньах оҕо суох.
Хос иһин чоп курдук,
Хоп курдук хомуйар,
Эй! — диэбэт,
эс! – диэбэт
Элэккэй эбиттэр.
Саха ыалыгар эбээ диэн саамай күндү киһи. Эбээ Ахтар Айыыһыттыы, Эдьэн Иэйэхситтии аһыныгас, амарах сыһыанын, сылаастык-сымнаҕастык сыллаан сырылатарын оҕо улаатан да баран өрүү суохтуур. Ол да иһин буоллаҕа, оҕо үтүө сыһыаҥҥа эмиэ оннук хардарар:
Эбээ, эбээ,
Көтөх эрэ.
Айа, сылайдым.
Эн көтөх.
Эбээ,эбээ,
Кырдьык дуо?
Төбөҕүн уур,
Түһэхпэр уур.
Оттон «Үүкэйгэ» оҕо эбэтин аһын сиэн, тотон- ханан кэлэн, дьонугар кэпсиир:
Үүкэй, Үүкэй,Үүкэй,
Үүкэй, хантан кэллигит?
Эбэбиттэн кэллибит.
Эбэҥ тугу аһатта?
Үүт, сүөгэй иһэттэ,
Үөлбүт эти сиэттэ,
Ытыспытынан тас-тас,
Ыллыы-ыллыы охсон,
Үчүгэйдээн биэрдибит.
«Үүкэй, үүкэй» — диир эбэм.
Оҕо эрэ барыта төрөппүтүн үтүктэ, кини курдук буола сатыыр. Ол иһин үгүс оҕо ийэтин- аҕатын утумнаан, инники олоҕун төрөппүтүн идэтин кытта сибээстиир. Бу барыта чугас дьоҥҥо истиҥ-иһирэх сыһыантан тахсар:
«Ноҥнуус»
Ноҥноруйа сылдьан,
Ноҥнуус бэркэ оонньуур:
Оонньоон — түүлээх бултуур,
Бултаан таҥас ылбыт,
Таҥас ылан тикпит,
Тигэн бүтээт, кэппит,
Кэтэн бултуу барбыт,
Баран киистээн кэлбит.
Оттон «Үтүктүү» диэн хоһооҥҥо Таня, Нина, Аанчык ийэлэрин үтүктэн, ынах ыы, үүт сүүрдэ оонньууллар:
Итинник үс кыыс,
Ийэлэрин үтүктэн,
Тамыйаҕы, мас ынаҕы
Талбытынан «ыыллар».
Туйаарыскай ииппит аҕата, ииппит ийэтэ Маабыра биэс саастааҕар өлөн хаалбытын кэннэ, икки сыл оҕолорун бэйэтэ ииппитэ. Кинилэри аһынан-таҥаһынан тутахсытымаары, түүннэри- күнүстэри мөхсөрө, батыһыннара сылдьан, оттуура-мастыыра.
Аҕата Ньукууһа тоҕус саастааҕар өлөн, Көстөкүүн кыараҕас, кырыымчык олох диэни этинэн-хаанынан билбитэ. Эдэркээн уол аҕатын туһунан сырдык өйдөбүллээҕэ маннык строкалартан көстөр:
Уус итии кыһатыттан
Укулаат тимир уһаарылларын курдук,
Уоттаах сэрииттэн, долгунтан
Уһаарыллан тахсыбыт,
Айбыт аҕа алгыһын ылбыт
Аан маҥнайгы таптал
Саха, нуучча сүрэҕэр
Саас үйэ тухары олохсуйдун!
Оттон К.Н.Туйаарыскай суос-соҕотох күҥҥэ көрбүт оҕотун Виссариону аҕалыы амарахтык таптыыра. Виссарион, дьиктитэ диэн, аҕатын 90 сылынан бэлиэтээһин кэннэ өлөөхтөөбүт. Аҕа оҕотун хайдахтаах курдук таптыыра «Сыллыый» хоһоонугар көстөр:
Сыллыый күнү одуулуур,
Сыллыый үөрэр-мичээрэр,
Лаадыска охсо оонньуур,
Лаглараҥныы көрсүһэр.
Ийэттэн ордук истиҥ, чугас киһи суоҕа биллэр. Оттон ийэҕэ оҕото — баара-суоҕа, күн тэҥэ күндүтэ.
Ийэтигэр күнү көтөҕөн биэрдэ
Итиэннэ илиитин тэбэннэ.
Иккитин туола илик Ньургустаан
Ийэтигэр итинник,
Күн көмүс кыырпаҕын
Көтөҕөн-уунан турардаах.
Мантан ордук, ийэҕэ оҕоттон
Маҥнайгы кэһии,
Бастакы булумньу
Баар буолуон сатаммат.
Күнтэн булбут күндүнү бастаан
Ийэлэргэ эрэ илдьэн туттартааҥ.
Уопсайынан, Туйаарыскай поэзиятын биир суол уратытынан чугас дьонунан киэн туттуу, кинилэргэ таптал буолар эбит. Төһөнөн халыҥ аймахтааххын, соччонон эн бу күн сиригэр чиҥник үктэнэҕин, тирэхтээххин. Маны сэргэ «Балтыларбар», «Ийэм маллаах иһитэ», «Си- миин күөрчэх», «Арыы тыа саҕа аймах» диэн хоһооннорун бу бөлөххө киллэриэххэ сөп. Бөлөххө киирбит хоһооннортон К.Н. Туйаарыскайы олоҕун устата кэрэ айылгылаах дьон-сэргэ тулалыы, өйөбүл буола сылдьыбыттар диэн санааҕа кэлэҕин. Ол да иһин оҕо суруйааччыта буолан, олох дьолун биллэҕэ…
Клара КСЕНОФОНТОВА, Дьокуускай 12-ис оскуолатын саха тылыгар, литературатыгар учуутала.