Кириил Сэмэнэп – Прометейы олоҥхо тылынан

Олунньу ыйга Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академиялыы театрыгар СӨ үтүөлээх артыыһа Кирилл Семенов «Сахалыы тыыннаммыт пьесалар» диэн кинигэтин биһирэмэ буолбута. Бу кинигэҕэ Кирилл Михайлович тылбаастаабыт нуучча уон­на омук суруйааччыларын пьесалара киирбиттэр. Үгүстэрэ сыанаҕа турбут, көрөөччү киэҥ биһирэбилин ылбыт айымньылар: «Ревизор», «Дядя Ваня», «Этиҥнээх ардах», «Сатабыллаах саһыл саҕалаах», «Тиит», о.д.а. Ааҕааччылар, Кириил Сэмэнэби сыанаҕа оонньуур оруол­ларынан, Саха араадьыйатыгар ыытар «Ахтан-санаан ааһыаҕыҥ» биэриитинэн билэр буоллаххытына, бүгүн олох атын «оруолга» – тылбаасчыт быһыытынан билс­эргитигэр ыҥырабыт.

– Кирилл Михайлович, хаһааҥҥыттан тылбааһынан дьарыктанар буолбуккунуй?

– 2001 сыллаахха 50 сааспын туоларбар бенефис туруорбутум. Онно аан бастаан Шекспир «Ричард III» пьесатыттан быһа тардыыны тылбаастыырга холоммутум. Санаабар, табыллыбыт курдук этэ. Онно мин тылыттан тылыгар тылбаастаабакка, ис хоһоонун биэрэ сатаабытым. Олоҥхолуу, эпостыы истиили тутуспутум.

Онтон РФ үтүөлээх, СӨ норуодунай артыыһа, оччолорго култуура колледжыгар уһуйааччылыы сылдьар Ефим Степанов көрдөһүүтүнэн устудьуоннарга анаан Уильям Голдинг «Повелитель мух» романынан оҥоһуллубут пьесаны, Сюзанна Ооржак сакаастаһан Федерико Гарсиа Лорка «Дом Бернарды Альбы» пьесатын тылбаастаабытым. Онтон ыла сакаастар киирэн барбыттара – бэйэбит театрбытын таһынан Үүнэр көлүөнэ театра, Ньурба театра үлэһэр буолбуттара.

– Ол аата репертуар тиийбэтиттэн саҕа­ланнаҕа дуу?

– Оннук. Репертуар тиийбэт буолан барбыта. Сахалыы драматургияҕа үлэлэһэр дьоммутут­тан биһиги сыанабытыгар Сиэн Чолбодук, Дмитрий Наумов, Сиэн Өкөр, Баһылай Харысхал пьесалара тура сылдьыбыттара. Онтон Сиэн Өкөр атын хайысхаҕа көһөн баран, устунан тохтоон хаалбыта, Баһылай Харыс­хал театр сакааһынан историяҕа сыһыаннаах драмалары суруйталаабыта.

– Чэ, эн бастаан бэйэҕэр тылбаастаатыҥ, онтон сакааһынан. Итинник гынан үлэҥ эл­бээтэҕэ дии, тылбаасчыт быһыытынан. Онно эн тылбаас теориятын эҥин ааҕаҕын, көрөҕүн дуу?

– Суох, тылбаас маннык-маннык буолуох­таах эҥин диэни олох билбэппин. Арай, ХИФУ-га өр сыл үлэлээбит, саха тылын харыстыыр, сайыннарар үлэҕэ үгүс кылааттаах профессор Тамара Ивановна Петрова үлэлэрин аахпы­тым. Кини өссө мин Александр Островскай «На всякого мудреца довольно простоты» диэн кэмиэдьийэтин тылбаастаабыппын ырып­пыт, сөбүлээбит түгэннэрин ыйбыт этэ. Оттон мин буоллаҕына, этэргэ дылы, илиим иминэн. Арааһа, артыыс буоламмын буолуо, бастаан артыыс сыанаҕа хайдах саҥарыахтааҕын өйбөр оҥорон көрөбүн уонна геройдар характердарын биэрэр тыллара-өстөрө хайдах буолуохтааҕын наардыыбын. Бу киһи ман­нык саҥарыан сөп, атыннык саҥарара кини майгытыгар барсыбат эбит диэн. Бу этиинэн тугу этээри гыммытын ис хоһоонун биэрэбин, туруору тылбаастаабаппын.

Сороҕор өр баҕайы сөптөөх тыл-өс киирбэт, биир тылы көрдөөн олох муҥнаныы бөҕөнү муҥнанабын, сороҕор олох сурдурҕаччы баран иһэбин. Пьеса тыла дьон тыла буоллаҕа дии, кэпсэтии тыла. Онон дьон саҥатын истэ сатыыр, кэтиир идэлээхпин. Наһаа үчүгэйдик, ылбаҕайдык, тыл дэгэтин – өс хоһоонун, сомоҕо домоҕу олус таба туһанан саҥарар дьоҥҥо тү­бэһэбин. Оччоҕо кинилэр саҥаларыттан тугу өйдөөн хаалбыппын эҥин туһанабын. «Ээ, бу геройум маннык саҥарыан сөп эбит ээ» диэн кинилэр саҥаларыттан геройдар характердарын ылабын. Итинник түгэннэри сурунан ылыахха баар эбит дии саныыбын. Үлэлиир кэммэр тылбааспын өйбөр тута сылдьабын. Сороҕор күлүм гынан киирэн кэлэр, оччоҕо олох туох да сымыйата суох ойон туран суруна охсобун.

Бүтэрэн баран үстэ-хаста хат көрөбүн. Олох бүтэрэн баран саҥаттан ааҕабын, сороҕор арыый сойутан баран эмиэ хат ааҕабын, тугу эмэ булан ылан көннөрүөхпүн, уларытыахпын сөп. Сороҕор этии ис хоһоонун сыыһа өйдөөн кэбиспит буолабын. Ону дьэ ол үрүҥэр түһэриигэ көннөрөбүн. Оннук гымматахха, били «подам виски» диэни «чэчэгэйгэ биэриэм» диэн тылбаастаабыт курдук буолуон сөп.

– Эн теорияны үөрэппэтэҕим диигин эрээри, тылбаас теоретиктара драманы тылбаастыырга сүбэлэрин, ньымаларын тутуһар эбиккин ээ.

– Оттон ол мин артыыс буоларбыттан, сыананы билэрбиттэн буолуо дии саныыбын. Холобура, урут биһиги суруйааччылар тылбаастаабыт айымньыларын туруорарбыты­гар киһи сыанаттан кыайан саҥарбат гына олуона соҕустук тылбаастаммыт этиилэр баар буолааччылар. Ону биһиги уларытар, көннөрөр этибит. Ол иһин мин тылбаастыырбар олоххо баар дьиҥнээх дьон кэпсэтэрин курдук оҥоро сатыыбын.

– Саха көрөөччүтэ, ааҕааччыта төрөөбүт тылын сүмэтин иҥэриммит айымньыны чу­гастык ылынар. Ону кыайа тутаҥҥын, испэктээктэриҥ көрөөччүгэ сөбүлэтэн эрдэхтэрэ. Саха тылыгар үчүгэйдик үөрэммитиҥ дуо?

– Учууталларым үчүгэйдэр этэ. 8-с кылааска диэри Бүлүү Бороҕонугар Екатерина Герасимовна Матвеева үөрэппитэ. Онтон Эдьигээҥҥэ көһөн тиийэн Ульяна Семеновна Ханчаеваҕа үөрэммитим. Кинилэр миигин төрөөбүт тылбын таптыырга үөрэппиттэрэ. Уонна оҕо эрдэхпиттэн бэйэм кинигэни кыбынан, оччотооҕу суруйааччылар тылларын-өстөрүн иҥэринэн улааппытым. Былатын Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотун олус умсугуйан аахпытым. Олоҥхо тыла диэн олох ураты тыл буоллаҕа. Ол миэхэ, холобура, Шекспири эҥин тылбаастыырбар көмөлөһөр, олоҥхо тыла киирэн кэлэр. Олоҥхо театра Эсхил «Прометей прикованный» трагедиятын сакаастаан тылбаастаппыта. Ону олоҥхо истиилинэн оҥорбутум.

– Омук суруйааччыларын айымньылара биһиэхэ нууччалыы тылбаастанан кэлэр буол­­лахтара дии, аны ону биһиги сахалыы саҥардабыт. Итиннэ эн биир эрэ тылбаа­һы көрөҕүн дуу, хас да тылбаасчыт үлэтин тэҥниигин дуу?

– Тэҥниибин, хас да тылбааһы ааҕабын уонна сороҕор орто сүнньүн тутуһа­бын, ол аата икки тылбаастан ылан холбоон оҥо­руохпун сөп. Тоҕо диэтэххэ, сороҕор икки тылбаас иккиэн биллэр уратылаах буолаллар.

– Саха тылбаасчыттарын айымньыларыттан кимнээх үлэлэрин бэлиэтиигин?

– Мин сахалыы тыыннаах тылбааһы сөбүлүүбүн. Ол аата биһиги төрөөбүт төрүт тылбыт дэгэтин иҥэриммит, сахалыы киэптээх-моһуоннаах буолуохтаах. Бэйэм эмиэ оннук тылбаастыыбын. Оннук гымматахха, ааҕарга да, истэргэ да сүрдээх олуона, туруору тылбаас тахсан кэлэр. Холобура, Авксентий Егорович Мор­динов тылбаастаабыт «Тиэриллибит кырыһа» олох уу саха айымньытын курдук үчүгэй тылбаас этэ. Амма Аччыгыйа «Чуумпу Дона», «Сэриитэ уонна эйэтэ» – оҕо сааспар аахпыт кинигэлэрбит­тэн биир бастыҥнара. Өссө биир сөбүлээн аах­пыт кинигэм – Чингиз Айтматов кэпсээннэринэн «Тэбиэн хараҕа» кинигэ. Манна суруйааччы кэпсээннэрин Петр Афанасьев, Василий Голь­де­ров, Николай Кондаков, Степан Саввин–Күн Дьирибинэ тылбаастаа­быт­тара киирбит этэ. Биир киһи сөҕөр тылбааһа – Шота Руставели «Тии­гир таҥастаах бухатыыр» поэмата. Норуот суруйааччыта Сэмэн Руфов олох строкатын сүһүөҕүн, рифматын тутуһан, тылтан тыл тахсан иһэр гына тылбаастаабыта ааҕа олорорго дьикти үчүгэй айымньы.

– Репертуары саҥардар туһуттан эн айымньылары тылбаастааккын кытта, бука, буруолаппытынан сыанаҕа таһаарар буолуохтаахтар. Онон тылбаастаргын бастакы ааҕааччылар – режиссер, артыыс. Кинилэр сөбүлэспэт түгэннэрэ баар буолар дуу? Эбэтэр тылбаастыыргар сүбэлэһээччигин дуу?

– Маҥнай режиссер миэхэ сакаас түһэрэр. Ону саҕалаабытым кэннэ, ыксал буоллаҕына, тугу оҥорбуппун тута ылан, бэлэмнэнэн киирэн бараллар. Биллэн турар, сүбэлэһэбин, сороҕор кыра көннөрүүлэр баар буолаллар, үксүн кылгаталлар. Сороҕор артыыстар саҥаралларыгар сөп түбэһиннэрэн бэйэлэрэ уларытан, олох бутуйан да кэбиһэр түгэннэрэ бааллара. Онно бастаан кыһаммат этим, онтон кэлин тутуһар буолбутум, бастакы репетицияларга олорон истэбин.

– Кинигэҥ туһунан кэпсии түс эрэ.

– Аан бастаан билэр дьонум тылбаастаргынан кинигэ таһаарбаккын дуо диир буол­буттара, онтон биирдэ оччолорго Култуура ми­нистиэристибэтигэр үлэлии сылдьыбыт Не­рюнгритааҕы актер уонна куукула театрын артыыһа Николай Пономарев норуот театр­дарыгар анаан брошюра бэлэмниибит, онно тылбаастаргыттан биэрдэргин диэбитэ. Театр­дарга репертуар тиийбэтэ биллэр кыһалҕа буоллаҕа. Онон тута сөбүлэһэн бэлэмнээби­тим. Ол эрээри кини министиэристибэттэн уурайан, дьыала тохтоон хаалбыта. Дьэ онтон тэптэрэн, аны бэйэм онно-манна туруорсан, харчы эҥин көрдөөн көрбүтүм. Онтум эргийэн Өрөс­пүүбүлүкэтээҕи норуот айымньытын дьиэ­ти­гэр норуот театрдарын кураторыгар Алек­сей Захаровка тиийбит этэ. Аны кини сүүрэн-көтөн, өрөспүүбүлүкэ норуодунай театрдарыгар ыҥырыы быраҕан, кинилэр сып-сап харчы хомуйан кинигэбит күн сирин көрдө. Онон бу кинигэ тахсыытыгар улахан өҥөлөөх Алексей Заха­ровка, биһиги театрбытыгар литература чаа­һын үлэһитэ, театровед Надежда Осиповаҕа уонна үбүн-харчытын уйуммут норуот театрдарыгар муҥура суох махталбын тиэрдэбин. Инньэ гынан кинигэбит норуот кинигэтэ буолан таҕыста. Бу кинигэҕэ 12 тылбаас киирдэ. Сороҕо сыанаҕа турбута, сороҕо илик. Өссө да икки кинигэ буолар тылбаастардаахпын.

– Кирилл Михайлович, эн театрга үлэҥ, тылбааһынан дьарыгыҥ таһынан аны Саха араадьыйатын истээччилэрин биир кэтэһиилээх биэриилэрин ыытаҕын, литература ааҕыы­ларыгар кыттаҕын, өссө көрбөттөр биб­лиотекаларыгар үлэлээбиккин билэбит. Онон эйигин саха литературатын тарҕатааччы, үйэ­титээччи быһыытынан сыаналыыбыт.

– Мин Саха араадьыйатын биэриилэригэр улааппыт киһи буоллаҕым дии. Оҕо эрдэхпит­тэн уус-уран ааҕыылары, пьесалары, симфо­ниялыы оркестр кэнсиэрин көтүппэккэ истэрим. Өссө үлэһит буолбутум кэннэ оҕо биэриилэрин эрэдээктэрэ Георгий Дьячковскай үлэҕэ ыҥыра сылдьыбыттааҕа. Онтон «Саха Левитана» дэммит Саха араадьыйатын биир умнуллубат куо­лаһа Афанасий Готовцев ыыта сылдьыбыт биэрии­тин биэрбиттэригэр сөбүлэһэммин, үлэлээбитим 11 сыл буолла. Уус-уран ааҕыыга сыһыарбыт киһинэн араадьыйа литерату­раҕа салаатыгар өр сылларга эрэдээктэринэн үлэлээбит, саха истээччитэ биир сөбүлүүр куолаһа, суруналыыс Николай Иванович Мак­симов буолар. Бэйэм ааҕарбын олус сөбүлүүбүн, бу миэхэ үлэбэр да көмөлөһөр, суруйааччылар айымньыларын, дьон ахтыытын ааҕан, билии-көрүү да кэҥиир. Кыра эрдэхпиттэн дьонум, кырдьаҕас саҥаһым эҥин, «Хотугу сулус» сурунаалы доргуччу аахта­рар этилэр. Ону олох сүрэҕэлдьээбэккэ, өссө сөбүлээн да диэххэ сөп, ааҕарым. Улаатан истэҕим аайы өссө оруолларынан куоласпын уларыта-уларыта ааҕар буолбутум. Онтум да артыыс үөрэҕэр киирэрбэр туһалаатаҕа дии. Онон Саха араадьыйатыгар атаҕым тумсун угуохпуттан арахпакка үлэлии сылдьарбыттан астынабын.

– Оттон Өрөспүүбүлүкэтээҕи көрбөттөр библиотекаларыгар хайдах үлэлээбиккиний?

– Оччолорго дириэктэр Анна Афанасьевна Шишигина ыҥыран, «Саҥарар кинигэ» диэн баар, онно айымньылары аах диэн көрдөспүтэ. Онтон кинилэр да, мин да сөбүлээн тоҕус сыл устата бииргэ үлэлээбиппит. Бэйэлэрэ студиялаахтар, онно бобиналаах аппарааттан саҕалаан компьютерынан устууга тиийэ техника сайдыытын көрбүтүм. Онтон аны бэйэм хараҕым ыалдьан уурайбытым. Итинник ааҕыы сылаалаах этэ, кырата икки-үс чаас ааҕан төбөм олох дыҥ курдук буолааччы. Ол эрээри ити библиотекаҕа үлэлээбит кэмнэрбин олус үчүгэйдик саныыбын.

– Кирилл Михайлович, түмүккэ биһиги ааҕааччыларбытыгар анаан кинигэни ааҕыы, литератураҕа сыһыан туһунан бэйэҥ санааҕын эт эрэ.

– Билигин төрөөбүт тылбыт өлөр-тиллэр мөккүөрүгэр сылдьар диирбит мэлдьэх буолбатах. Кэпсэтэр тылбыт тутахсыйан эрэрэ баар суол. Онуоха биир быыһанар суолбут ааҕыы буоллаҕа дии. Илгэлээх ийэ тылбыт сүөгэйин-сүмэтин иҥэринэ сылдьар айымньылары ааҕарбыт тухары тылбыт баайа бараныа суох этэ. Ыччат дьон аахтын диэн кинилэр сэҥээрэр технологияларын туһанан ааҕыыны пропагандалыахха наада. Мин биир бэйэм уус-уран ааҕыыларбын флешкаҕа уган баҕалаах дьоҥҥо тарҕатабын, гостуруолга бардахпытына, уруоктарга туһаналларыгар диэн саха тылын учууталларыгар эҥин биэр­тэлиибин. Онон, санаабар, сахабыт тыла сайдыытыгар бэйэм кылааппын киллэрэбин, ааҕар, литератураны сэҥээрэр дьон элбии туралларыгар баҕарабын.

Анна Прудецкая

Чолбон. – 2021. – № 4