(Суруйааччы Н.К.Седалищев–Дьүөгэ Ааныстыырап айымньыларын сорох уратыта)
Киһи аата-суола тугу хайдах оҥорбутугар хаалан эрдэҕэ. Онуоха сорох ахсаанын ааҕыа, сорох баһыйар төһө баарын баардылыа. Араас буоллаҕа дии. Ону туох диэҥий?! Сыанаһыт бэйэтин тус дьаалатынан тугу тойоннуура көҥүл…
Ол сиэринэн диэххэ дуу, бэрт кэмчи айымньылаах биир дойдулааҕым, Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх Дьүөгэ Ааныстыырап туһунан ыһык оҥостубут санаабын арыйан ааһарга баҕатыйдым.
Никифор Кирикович Седалищев-Дьүөгэ Ааныстыырап баара-суоҕа түөрт-биэс сыл иһигэр сүүрбэччэ кэпсээни, «Лоокуут уонна Ньургуһун» диэн сэһэни, биир пьесаны суруйан хаалларбыта. Ити үксэ «Бэлэм буол» хаһыакка үлэлиир кэмигэр этэ.
Кини 1941 сыллаахха оҕо хаһыатын тиһэх нүөмэрин таһаараат, төрөөбүт дойдутун көмүскүү кыргыс хонуутугар барбыта уонна ол хааннаах хабыр хапсыһыыттан төннүбэтэҕэ.
Кэм-кэрдии ааһара быһымах. Үкчү уу сүүрүгүнүү. Ону туох тутуой дуу, тохтотуой дуу. Бүгүҥҥүбүт хайыы-үйэ бэҕэһээҥҥи дэнэн күн киэһэрэ илигинэ, туттаран туран, күрдьүккэ анньыллар үлүгэрэ. Олохпут үтүрүйэр күүһэ оннук балысхан буоллаҕа.
Саҥа көлүөнэ дьон бүгүн романы, поэманы, сэһэни «биир-икки киэһэ» көтөҕүнэн суруйар да, бэчээттэтэр да. Ол онно холоотоххо, Дьүөгэ Ааныстыырап ытыс саҕа кэпсээннэрэ, биир сэһэнэ чахчы да тугунан тэҥнэһиэ баарай! Аныгы олохтон ырааҕа, «кэпсиирэ-туойара» атына сир-халлаан арда курдук эбээт, сорох-сороххо.
Сураҕа, биир киһи сирбит сурахтааҕа, Дьүөгэ Ааныстыырап туһунан үөрэнээччи ырытарга, кэпсииргэ холоммутун. Аҕыйах айымньылаах киһини булан хаһыспытыҥ да баар диирдии. Ол оҕо төһөлөөх хомойбутун, хоргуппутун тугунан ким кээмэйдиэ үһү. Тустаах бэйэтин сүрэҕэр сөҥөрдөн эрдэҕэ…
Никифор Кирикович Седалищев сорох кэпсээннэрэ оччотооҕу сэбиэскэй кэм идеологиятыгар чугаһын ким да мэлдьэспэт. «Кыһылбын уонна оскуолаҕа үөрэнэбин», «Татыйаас», «Ууһуттар» о.д.а. идеологияҕа быһаччы сыһыаннаахтарын ааҕааччы барыта өйдүүр. Ити эрээри, саха оҕотун, ыччаты иитэргэ сэбиэскэй суруйааччы элбэх саҥа сүүрээни киллэрбитэ саарбаҕа суох. Саарбахтаммат. Үүммүт XXI үйэҕэ наркотик, спид – киһи үөйбэтэҕэ барыта сатыылаабытын утарар тэҥэ этэ. Сэбиэскэй саҕанааҕы айымньы бэйэтин тустаах бириэмэтигэр.
Сэрии төһөлөөх киһини сиэбэтэҕэй! Төһөлөөх талааннааҕы, дьоҕурдааҕы. Тыыннаах эргиллибэтэх «буруйдарыгар» кинилэр туох эрэ «сүдү суолталааҕы» айыахтара-тутуохтара таах быстан хааллаҕа. Оннук санаанан бэйэни алы гынарга тиийиллэр. Инньэ диэн туран, суруйааччы кэриэс гына хаалларбыт аҕыйах айымньытыгар харахпын хатаан көрүүм. Итиниэхэ биир айымньыны хас да өрүттээн көрүөххэ сөбүгэр холоннум.
ИИТЭР СУОЛТАТА
«Кириһиэнньэ түүн» диэн кэпсээн адьас быыкаа. Ааптар уон биэс сыл кэнниттэн уруккуну сонньуйа уонна ахта санаабыта ойууланар.
Таҥха киэһэ. Оҕолор бииргэ мустан оонньуур дьолломмуттар. «Бараары олорор үөрүүбүттэн аанньа аһаабатым. Сүрэҕим хайдах эрэ бүөлүү анньарга дылы» диир кэпсээнньит. Чахчы да оҕолуу майгы ойууламмыт. Долгуйартан, дьиктини кэтэһэртэн киһи тыынын сүрэх бүөлүү анньара баар суол ээ. Ордук кыра, эдэр эрдэххэ ким итини билбэтэҕэ баарай! Өр күүттэххэ, кэтэстэххэ итинник буолааччы.
Суруйааччы аймах бэйэтин оҕо, эдэр сааһыттан сэһэни, романы суруйбут холобура үгүс. Ылан көрүҥ, Лев Толстой «Детство», М. Горькай «Мои университеты» эбэтэр Далан «Дьылҕам миэнин». Баларга холоотоххо бу кыра кээмэйдээх ахтыы кэпсээн суруллубут төрүөтэ сымыйа итэҕэли саралааһыҥҥа сытар. Сымыйата тугуй? Сымыйата – кыра дьон улахаттары итэҕэйэригэр. Улахан киһи усках тылын оҕо чугастык, көнөтүнэн ылынара этиллэр. Оҕонньордоох эмээхсин утуйбуттарын кэннэ оҕолор ону-маны кистээн оҥороллор эбээт. Көрүүтэ-харайыыта суох кэмнэригэр. Инньэ былыргыттан күн аныаха диэри итинник хатылана турар биир хартыына. Онно бэйэни буолбакка, оҕону буруйдуурбут аһара үгүс.
Кэпсээн түмүктэниитэ эмиэ оҕотук түгэни бэркэ таппыт: «Ити кэнниттэн, сытан эрэн, остуоруйалаһан иһэн утуйан хаалбыт этибит».
Кэпсэтэ сытан туох да санаата-оноото суох үргүлдьү утуйан хаалыы – минньигэс да буоллаҕа. Киһи улаатан баран, ону дьэ өйдүүр. Оттон кыра эрдэххэ итини дьалайар кэлиэ дуо?! Ончу суох.
«Куонда-Кириэскэ» диэн айымньы церковнай-приходской оскуола олоҕун арыйар. Бытыктаах аҕабыыт оҕолору хайдах түүрэйдиирэ бэрт сиһилии бэриллэр. Церковнай иитии-үөрэтии күлүк өрүттэрин көстүүтэ адьас дьэҥкэ. Аҕабыыт кэбэ-сигилитэ хайдаҕый да оҕолор онтон хаалсыбаттарын ааптар бу курдук таба этэр:
«Буруйдамматах оҕолор аҕабыт кэнниттэн аам-саам барыталаан хааллылар. Өр буолбакка эрэ, таһырдьа кинилэр охсуһар, ыыстаһар, ытаһар саҥалара айманна».
Никифор Седалищев бу икки этиигэ ыччаты сирэй-көрбөх гына иитии түмүгүн таба ойуулаабыт. Үчүгэй буолан көстө сатааһыны ирдиир тугун-хайдаҕын. Иитии-үөрэтии ситимигэр бу баччааҥҥа диэри кыайтара илик. Оҕону үчүгэй буолан көстө, үчүгэйдик оҥостон тутта-хапта сатыырга такайыыбыт омсото саллайдар саллайан иһэр. «Киһи эриэнэ иһигэр» диэн муударай өбүгэбит өс тылын биир таабырына ити быһыылаах.
Былыргылар этэллэрэ эбээт «киһи буолан төрөөбөккүн, киһи буолаары төрүүгүн» диэн. Киһи олоҕун усталаах-туоратыгар киһи буола, киһилии майгылана сатыыр. Бүтэр уһукка да «киһилии өлбүт киһи» диэн сырдык ыралаах буолар этэ эбээт. Дьүөгэ Ааныстыырап бу кэпсээҥҥэ «үтүктээйи үчүгэйдэр» дьиҥ ис эриэннэрин аҕыйах тылынан кэбэҕэстик этэн кэбиспитин сөҕө көрөбүн.
«Ардах уута» кэпсээн тиэргэни ойуулааһынтан саҕаланар. Онно турар дьиэлэри. Эргэлэри уонна саҥа тутуллубут сарайдааҕы эридьиэстээһинтэн.
Эргэ дьиэлэр эмээхситтэрэ «икки ардыларыгар чааскылаах уу дьалкыйбаттык» олороллор. Уу тэстибэт доҕордуулар диэни итинник диир. Ааптар бу бэйэтин толкуйа. Кырдьаҕас дьон бэйэ-бэйэтигэр ураты харыстабыллаах сыһыанын көрдөрүүтэ.
ОЛУК
Уус-уран айымньыга сүрүн санааны сөптүк олуктаан суруйуу биир туспа ньыма. Оннугу абзац диэн эрдэхтэрэ.
Сиппит-хоппут эрэ санаа үчүгэйдик олуктанар үгэстээх. Хас биирдии олукка сүрүн санаа кыра-кыратык арыллан иһиэхтээх. Самалык санаа быһыытынан.
Самалык санаа сөбүнэн соҕус үмүрүйүөхтээх. Аһары тэнийдэҕинэ эбэтэр бүтэр уһуга суох хааллаҕына, айымньы ис ситимэ мөлтүүр. Сахсаххай, тыҥааһына суох, көҥдөй буолар.
Оҕоҕо аналлаах кэпсээн аҕыйах олуктааҕа ордук. Оччотугар эрэ өйдөнүмтүө. Оттон наһаа элбээтэҕинэ кыракый ааҕааччы кыаҕын ылларар. Онон оҕоҕо туһуланар суруйууга санааны сөптүк олуктуур бэйэтэ биир туспа үлэ.
«Ардах уута» аҕыс олуктаах. Кэпсээн аҕыс абцазтаах диир быһыым. Хас биирдиитэ айымньы хайдах кэҥээн, уустугуран иһэрин көрдөрөр. Холобур, иккис олук «саҥа дьиэҕэ кимнээх олороллоро оччо биллибэт» диэнтэн саҕаланар. Онон бу абзац итини быһаарарга ананар.
Үһүскэ кыһын бүппүтэ, сайын саҕаламмыта этиллэр. Төрдүс абзацтан ыла сюжет сыыйа сытыырхайар. Бэһискэ, алтыска ити хаамыыта, салаллыыта арыллар.
Кэпсээн түмүгэ эмээхситтэр санааларынан бүтэр. Хамыһаар ойоҕо ардах уутуттан көҥөөбөтөҕө кинилэри үөрдэр уонна арааһа, акаары буолан аахсыбат диэнинэн бүтэр. Манан суруйааччы эмээхситтэр санааларын ааҕааччы дьүүлүгэр аһаҕас хаалларар. Эн итини туох дии саныыгын диэбиттии. Үгүс лэбэйэ, лахсыыра, үөрэтиитэ-такайыыта суох. Бу чахчы дьиҥ маастарыстыба!
Прозаик да, поэт да тус көрүүтүн ааҕааччыга соҥнуу соҕус туһулуура үгүс. Оттон киһини бэйэтин толкуйдатар, онно сөптөөх хоруйу көрдүүр оҥоруу сорох ардыгар аһары кэмчи.
Ааптар бу өттүнэн олоҕу кыраҕытык кэтээн билэрин туоһулуур уонна сорох ардыгар көннөрү тылынан судургутук таайтара иэҕэр ньымалааҕынан ураты ойууһут буолар. Ити кини ис саҥарар саҥатын тамаҕа буолар. Ону сурукка үчүгэйдик табан биэрэр.
ТЭТИМ
Ханнык баҕарар айымньы тус тэтимнээх. Атыннык эттэххэ, ритм баар. Өй-санаа тыына туох быһыылаахтык салаллыаҕын эбэтэр салаллан эрэрин туоһулуур дьикти күүс кистэнэн сытар.
Ити тэтим этиигэ тыл-өс наарыттан тутулуктаах. Хайдах ситимнэнэн сылдьарыттан уонна биллэн турар, ханнык ис хоһооннооҕуттан кытта быһаччы тутулуктаах.
Холобурга ылыаҕыҥ, «Лоокуут уонна Ньургуһун» сэһэни. Айымньыны саҕалыыр бастакы этии туохтуура «олорбуттара» диэн. Бу туохтуур бэйэтинэн эрэ уу курдук уста турар биллэ-биллибэт хамсааһыны бэлиэтиир. Олох диэнтэн сиэттэриилээх. Онуоха, аны туран, «икки сэниэ ыал», «үрэх баһыгар» диэннэр сыстан, эбии тэнитэр, ууннары тардар курдуктар. Икки – аҕыйах ахсаан. Дьалхаана, дьалкыйыыта кыра. Үрэх баһа – бүк сир. Улахан аймалҕана суох. Балары кытта «олорбуттар» диэн туохтуур биир кэлим өйдөбүллэнэр.
Дьэ ити иһин, сэһэн уһуур-тэнийэр, сыыйа сайдар сибикитэ эрдэттэн биллэн барар. Тоҕо диэтэххэ, саҕаланар тэтимэ олус наҕыл уонна холку. Айымньы бүтүөр диэри бу тэтим улаханнык халбаҥнаабат.
Ол халбаҥнаабат биир атын кистэлэҥэ сүрүн геройдар ааттарыттан эмиэ тутулуктаах: Ньургуһун уонна Лоокуут. Бу икки тыл айылҕа намчы тыынын кэрэһитэ буолаллар. Балар сэһэҥҥэ ойууланар айылҕа быстыбат сорҕотун быһыытынан бииргэ силлиһэн сылдьаллар. Өскө геройдарбыт ааттара Маарыйа уонна Баһылай диэн эбиттэрэ буоллар, оннук кыаллыа суох этэ. Инньэ дии саныыбын. Тыл төрүт ис өйдөбүлэ айымньы былаһын тухары биллибэтинэн дьайыыта диибин, итини.
Маныаха майгынныыр Эрилик Эристиин «Уйбаан дууһа» сэһэнэ буолар. Бу сэһэн ситэтэ суоҕунан ааҕыллар. Ол биир хааччаҕынан, мин санаабар, айымньы аата буолар.
Дууһа диэни былыр киһи өллөҕүнэ тутталлара. Ону баара Уйбааны атаҕастаан-сэнээн, Ньоҕорук Ньукулай тыыннаах киһини дууһа диир. «Кини ыттан атына – дууһалаах эрэ буоллаҕа» диэн үөҕүү оҥостор.
Бу тыл сэһэҥҥэ сүрүн үөс курдук сылдьар. Онон да буолуо, айымньыга туох эрэ мэһэй, харгыс баарын курдук киһи ылынар. Ааҕааччы түгэх өйүгэр, сүрэҕэр оннук тыын сөҥөн хаалар. Психологияҕа итини ассоциативнай өйдөөһүн дииллэр.
Дьүөгэ Ааныстыырап кэпсээннэрэ атын-атын тэтимнээх. Дьэ, ону «Кириһиэнньэ түүнүнэн» кэриҥнии сатыахха…
Бу кэпсээн өрөөбүт уоһу өһүлэрдии «Уон биэс сыл буолла…» диэнтэн тэптэр. Кэпсээнньит бэйэтин өйүгэр урукку санаа күлүгүн итинник көбүтэр. Ол онтун өссө эбии чугаһатан көрөөрү иккис этиигэ «Мин оскуолаҕа киирбит кэмим этэ» диир. Бириэмэни ити курдук хаамтаран, ааспыты субу баардыы улам чугаһаттар чугаһатан иһэр. Үһүс этиигэ: «Дьэ Кириһиэнньэ таҥара биир хонук иннинэ улаханнык үөрдүм» диэн туран, ол өрдөөҕү түбэлтэни быһаччы кэпсээн барар.
Манан суруйааччы улам-улам кэпсиир тэтимин эптэр эбэн иһэр. Түргэтэтэр быһыынан уонна ол уон биэс сыллааҕы быһыыга-майгыга ааҕааччыны сиэтэн аҕалар. Бастаан дьиэ иһинээҕи түгэн ойууланар. Салгыы таһырдьа таҥхалыыр түгэннэрэ этиллэр. Ити эрээри, кэпсээн ис тэтимэ «оҕус айанын» санатар. Тоҕо? Төһө эмэ син эгэлгэ хамсааһын баар курдугун иннигэр. Ити биир «иҥнигэһэ» кыһыҥҥы кэм ойууланыыта, тымныы, хараҥа өйдөбүллэр ааҕааччы өйүгэр-санаатыгар олус күүскэ иҥэн сылдьарыттан буолар. Итини таһынан, бу бүгүҥҥү түбэлтэ буолбатаҕар, ааспыты уонна урукку мүччүргэннэри санааһынтан тахсар.
Онон бу кэпсээн төһө даҕаны тэтимнээх соҕустук бардар уопсай «айана» нэс.
Болҕомтолоох ааҕааччыга айымньы тэтимэ бэрт элбэҕи арыйыан сөп. Ааптар майгытын, өйүн-санаатын тутула хайдаҕын, ычатын о.д.а.
Дьүөгэ Ааныстыырап кэпсээннэрин кээмэйэ бэрт тэттик, кылгас эрээри, хайдах эрэ уһуннук ааҕыллар курдук. Ити кини кэпсиир тэтимиттэн тутулуктаах буолан тахсар. Бу олус ураты көстүү.
ТОМООН
Саҥарар саҥабыт, кэпсиир кэпсээммит, сэһэргиир сэһэммит хайаатар да томоонноох буолар. Атыннык эттэххэ, туохха эрэ тугунан эрэ кэриҥнэнэр. Умньанар, быланар кыра уонна улахан кээмэйдээх. Аныгылыы өйдөбүлүнэн пропорция баар буолар.
Алампа Соппуруонап «Таҥхаһыт» хоһоонугар итини бу курдук диэбиттээх :
«Томоонноох тойуккунан
Толору тобулан,
Билээччи мэйиигинэн
Миигин билгэлээн кулу!»
Тойук да томоонноох, ырыа да ыралаах буолара син урукку өттүгэр. Оннук ирдэнэр эбит буоллаҕа. Ама, аныгыбыт атынын иннигэр.
Никифор Кирикович кэпсээннэрин томооно хайдаҕый? Итини тугунан быһаарабытый?
«Бытык» – оҕо аймахха билигин даҕаны сөбүлэтэр айымньы. Ордук алын сүһүөх кылааска. Үөрэҕи кыайбат үөрэнээччи эрэйдээх-буруйдаах түүлэ бэйэтин туһугар эмиэ кыракый ааҕааччыга дьулаан хартыына.
Кэпсээн саамай быһымах түгэнэ 80-с строкаттан саҕаланар. Онно быычыкаа чоҕулуйбут кыыс бу курдук чаҕаарар: «…Николай Семенович, бу оҕонньору кытта бииргэ олорбоппун, бытыга сүрэ бэрт».
«Бытык» 126 строкалаах. Ол онтон көмүс пропорция сөп түбэһэр строката 79-с.
Көмүс пропорция – золотое сечение диэн өйдөбүл математикаҕа эрэ баар буолбатах. Искусствоҕа кытта ити томоону сүрдээҕин баардылыыллар. Музыкаҕа, литератураҕа бу абылаҥнаах пропорцияны таба тайаныы өрүү биһирэнэр. Музыкаҕа Шопены, Бетховены, нуучча литературатыгар Пушкины киэн тутта холобурдууллар.
Көмүс пропорцияны буларга айымньы кульминационнай түгэнэ хаһыс строкаҕа түбэһэрин быһаараллар. Ол кэнниттэн ити чыыһыланы айымньы строкатын бүттүүн ахсааныгар түҥэтэллэр. Оччотугар көмүс пропорция – золотое сечение чыыһалата 0,618 тахсар. Оннук олус сэдэх.
Дьүөгэ Ааныстыырап «Оҕо анала» кэпсээнэ 76 строкалаах.
Кэпсээн сытыырхайыыта 47 строкаттан саҕаланар. Эр киһи «Туох имнэммитин өйдөөбөккүн дуу?» диириттэн. Итинтэн саҕалаан кэпсээн ис хоһооно толору арыллан барар.
Биһиги ити иһин 76 : 47 = 1,618. Улахан өлүүскэ кыралыын торумнаһыыта итиччэ. Бу эмиэ көмүс пропорция. Оттон 47:76 түҥэттэххэ 0,618 тахсар. Кыра улаханныын торумнаһар алыптаах чыыһылата.
Тоҕо итиннигий? Биллэн турар, ааптар ону ааҕа-суоттуу, сөп түбэһиннэрэ сатаабатаҕа чахчы. Кистэлэҥэ диэн киһи ис туруга. Айымньы биир өттүнэн киһи ис туругун көрдөрөр. Хайдах торумнааҕын. Медиктэр ол да иһин «золотая пропорция здоровья соответствует числу 1,618 и выражает соразмерность всех природных составляющих мира» дииллэр.
Кылгас кэпсээҥҥэ улахан санаа кыра, кыра санаа улахан томоонун таба этии ылбычча кыаллыбат суол. Онуоха айымньы кээмэйэ хааччахтыыр дии саныыбын. Бу өттүнэн Никифор Кирикович кылгас суруйуу бэртээхэй томоонньута буолар.
***
Киһи киһи тус-туспа. Хатыламмат уратылаах. Ону баара сороҕу угунньаҕа угар, сороҕу силбитигэр чачайа сатала суох аҥаардастыы арбааһын букатын сыыһа. Хас биирдии бэйэлэрэ ыйааһын хараҕар син быыкааны да уурбуттарын харыстыы, суолталыы үөрэниэх баара. Оннук култуура үөскүөн сөп этэ. Биитэр итини эбии тупсаран биэрэр туох аньыылаах үһү.
Барыта адьас кыраттан турар. Болҕомтоттон. Бэйэҕэ баары болҕойортон, өйдүү сатыыртан. Бэлэми ыйыстар, ыстаммыты ыас оҥостор бэрт кэбэҕэс. Үчүгэй дэммити эрэ үчүгэй диэн кэлиилии кэбии. Оннук гынартан эбитэ дуу, ааҕааччы айымньыны баардылыыр ыыра кырата. Билэрэ-көрөрө кыараҕаһа уонна төрөөбүт литератураны аанньа ахтыбатын төрдө.
Урукку литератураны дьоһуннаан ырытыы, үөрэтии тосхолун оҥоро иликпит. Төрүкү. Биллэр суруйааччылары үбүлүөйдүүртэн ураты атын дьарык суоҕун тэҥэ. Эгэ, «бытархайдары» дьалайыахпыт дуо? Онтубут охсуута улахан буолсу.
Никифор Кирикович Седалищев – Дьүөгэ Ааныстыырап бу бэрт аҕыйах ахсааннаах айымньытын оҕоҕо-урууга үөрэтии баччааҥҥа диэри кыайтарбакка сылдьар. Дьиҥэр, хрестоматияҕа киириэн сөптөөх суох үһүө!?
«Бытык», «Улааттаҕына», «Оҕо анала», «Куонда-Кириэскэ», «Барытын билиэҥ», «Ардах уута» диэннэри уонна атыттарын даҕаны, ама үөрэнээччи хайаан аахпат буолуой. Бу айымньылар иитэр-үөрэтэр суолталара билигин да эргэрэ илик. Эргэрбэт да чинчилээх. Тоҕо диэтэххэ, сиэр-майгы туһунан өйдөбүл «кырдьары» билиммэт. Өскө ону сатаан өйдүүр уонна өйдөтөр буоллахха.
А. ПАВЛОВ–ДАБЫЛ.
«Чолбон» 1-кы №-рэ, 2013.