Быйыл алтынньы 15 күнүгэр нуучча литературатын уран ууһа Михаил Юрьевич Лермонтов төрөөбүтэ 210 сылын туолла. Кини айар үлэтэ саха суругунан уус-уран литературата, саха аныгы искусствота уонна культурата үөскүүрүгэр биир тирэх буолбута саарбаҕа суох. Ол курдук, 1940 сыллаахха кини хоһооннорун уонна поэмаларын хомуурунньуга сахалыы тылбаастанан күн сирин көрбүтэ. Бу кинигэни хомуйан оҥорооччу поэт, тылбаасчыт Иван Арбита этэ. Лермонтовы сахалыы саҥардыыга оччотооҕу кэм бастыҥ поэттара уонна тылбаасчыттара – Чаҕылҕан уонна Дьуон Дьаҥылы, Семен Данилов уонна Леонид Попов, о.д.а. хабыллыбыттара. Ити кэмҥэ суруйааччы «Биһиги кэммит геройа» арамаанын Күн Дьирибинэ тылбаастаан таһаарбыта. Онон саха ааҕааччыта бу эдэр сааһыгар суорума суолламмыт нуучча суруйааччытын айар үлэтин кытта уу сахалыы билсэр кыахтаммыта.
Ааҕааччыларга Иван Арбита Михаил Лермонтовтан тылбаастарын билиһиннэрэбит.
Эрэдээксийэ
Баллада
Муора үрдүгэр кэрэ кыыс олорор
Бу курдук диэн этэр таптыыр уолугар:
«Таһааран кулу ыл киэргэл симэхпин;
Муора түгэҕэр түһэрэн кэбистим!
Миигин таптыырыҥ чахчыта көстүөҕэ!»
Оргуйа түстэ уол уоттаах сурэҕэ,
Соһумар дьайга санаатын туттарда,
Күүгэннээх түгэххэ куугунуу турда.
Көмүс бырдааттар түгэхтэн көбөллөр,
Долгуннар симсэллэр, тохтоон төннөллөр,
Иккиһин тахсан кытылга сапталлар,
Таптыыр доҕорун тыыннаах таһаараллар.
О, дьол! Уол тыыннаах; очуоһу харбаата,
Сүппүтү булбут да, санньы санаата.
Сылайбыт атаҕар үктэниэн саллар,
Сииктээх баттаҕа санньыар сахсыллар…
«Таптыыбын дуу суох, билигин этиий эн,
Эн кэрэ киэргэлгэр мин тыыммын биэрэн,
Этэргин кытта тимирдим аллара,
Коралл быыһыгар ол онно сытара.
Ыл», – диэт, көрдө санньыйбыт харахтарын,
Көрдө тыыныттан да күндү тапталын.
Кыыс эттэ: «Кырдьык, о, сэгээр, эн аны
Таптыыр буолларгын таһаар ол коралы».
Саарабыл дьэ буолла ол хорсун уолга,
Түстэ өлөргө, биитэр таас буларга.
Көмүс бырдааттар түгэхтэн көбөллөр,
Долгуннар симсэллэр, тохтоон төннөллөр,
Иккиһин тахсан кытылга сапталлар,
Таптыыр доҕорун мэлдьэһэн бараллар.
Терек бэлэхтэрэ
Уордаах Терек куллур-халлыр
Очуос таастарын охсор,
Силлиэ курдук ытыыр-ыллыыр,
Хараҕын уута тохтор.
Аанай-туонай абам диэтэ
Степь кыһыл кумаҕар,
Налыс бааччы кэлэн эттэ
Каспий муора кулгааҕар:
«Киэҥҥэр кистээ, тойон эһэм,
Санньылыйдым, сылайдым,
Күүлэйдээммин күүспүн эһэн
Сынньаныахпын баҕардым.
Халыйар былыт эмиийдээх
Казбек улуу уолабын,
Икки атах суолун ирдээн
Хадьардаһар буолабын.
Дарьялы көҥү сүүрэн
Хоонньубар уктан ыллым,
Дьапта тааһын үтүрүйэн
Уолгар-кыыскар аҕаллым».
Сылаас биэрэк сыламыгар
Сытта Каспий талбааран,
Терек эмиэ сыҕарыйан
Эттэ кини кулгааҕар:
«Аҕаллым кичэйэ тутан
Кэһии, бэрик астыгын:
Хааннаах сэрии толоонуттан
Кабардинец бастыҥын.
Көрүүй ыстаал табыталлаах,
Ыар сыаналаах кольчугун,
Онно кыһыл көмүс тыллаах
Сырдык Коран суругун.
Уордаахтык хааһа хамсаабыт,
Кыһыл хаан саба тыган
Кытыылыы кырааскалаабыт
Хойуу хара бытыгын.
Арахпат өһү санатар
Аһыллыбыт хараҕа,
Долгун үөһэ хамсыы сытар
Өрүллүбүт баттаҕа».
Сылаас биэрэк сыламыгар
Сытта Каспий чуумпурда,
Терек ыган, сыҕарыйан
Эппитин этэ турда:
«Иһит, эһээ, бэрик, кэһии
Боччумнааҕын, маанытын,
Бары сиртэн кистии-кистии
Эн ааккар анаабытым.
Уордаах долгуммар олбохтоон
Аҕаллым субу бүгүн
Долгуйар солко суһуохтаах
Казак кыыһын өлүгүн.
Минньигэс уутун утуйбут
Дьоллоох ньуурун санньытан,
Кыһыл хаана субуруйбут
Кынчаал тыынын тымнытан.
Билигин бүтүн Гребен
Биир бэрт бастыҥ казага
Красавицам баара диэн
Кэтии-маныы сатаабат.
Сэриигэ кини киирээри
Сэлиик атын мииммитэ,
Чеченец тимир биилээҕэр
Баһын ууран биэриэҕэ».
Уордаах долгун күлүгүрэ,
Чуумпуран, тохтоон турда,
Тимирэн, көбөн, күөрэйэн
Өлбүт төбө туртайда.
Каспий киэбирдэ, киэркэйдэ,
Үллэн, үрдээн харааран
Имэҥ долгуна дьэргэйдэ
Кини дириҥ хараҕар.
Үөрэн сабыта халыйан
Өрүкүйэн, долгуйан,
Кууста саҥа аллайан
Өрө мөхсөр долгуну.
Үс пальма
(Илиҥҥи дойду номоҕо)
Киэҥ Аравия кумаҕы бүрүммүт
Кураанах дуолугар үс пальма үүммүт.
Көмүстээх үрүччэ күлүмнүүр долгуна
Көбүөхтүү мөхсүбүт кураанах дойдуга,
Сүүрүктээх сөрүүн уу пальма күлүгэр
Куйаастан, тыалтан, кумахтан күрэнэр.
Элбэх да дьыллар сүппүттэр, куоппуттар;
Сылайбыт айанньыт туспа дойдуттан
Сөрүүн уу сүүрүгэр төҥкөйөн ылбатах,
Мааны мас күлүгэр сынньанан сыппатах.
Килбиэннээх үрүччэ, киэргэллээх мастар
Кутаалыыр куйаастан кэхтэргэ бааттар.
Айбыкка үс пальма кэмсинэ турбут:
«Бу төннөр төлкөҕө төрөөбүт сорбут!
Кимиэхэ даҕаны туһаны биэрбэппит,
Кэрэхсиир махталы кимтэн да билбэппит.
Арай күн уматар, арай тыал үрэр.
Сымыйа, халлаан, сымыйа эн дьүүлүҥ!»
Тохтуулларын кытта халлаан уорҕата
Хара буорунан бурҕайа турбута.
Чуорааннар тыастара чугдааран иһиллэр,
Сабыылаах ындыылар сахсыллан иһэллэр.
Дириҥ далайга тулаайах тыы курдук:
Верблюд бөлөҕө кумаҕы тыырбыт.
Айан шатерын оһуордаах эҥээрэ
Тэбиэн көхсүгэр тэлимнии тэлээрэр;
Хап-хара харахтар утары көрөллөр,
Бэһиэлэй кэрэтик мичээрдии күлэллэр…
Тохтуур сиригэр түргэнник кэлээри
Арааб тиэтэттэ, көгөччөр сиэллээҕин.
Оххо табыллан бааһырбыт баабырдыы
Ат ойдо, хоройдо буору баарыстыы;
Айанньыт оһуордаах таҥаһын саҕата
Санныгар, көхсүгэр сахсылла хамсаата;
Ол фарис хаһыытыыр куйаар кумаҕар,
Үҥүүтүн үрдүктүк быраҕан хабар.
Караван айаннаан кэллэ пальмаҕа:
Айан аргыһа көлөтүн баайдаҕа,
Киэргэммит күөх мастар бокулуон уурдулар,
Сэллэйбит бастарын хамсата турдулар,
Сүүрүктээх үрүччэм ыалдьытын аһатта, –
Сөп-сөрүүн уунан утаҕы ханнарда.
Налыйар хараҥа түһэрин кытта
Сүгэттэн күндү мас ынчыктыы сытта,
Сүүс сыллар төрүөхтэрэ сууллан бүттүлэр!
Оҕолуун, дьахтардыын үрдүгэр түстүлэр,
Ол түүн ол мастар эттэрин-сииннэрин
Сэймэктээн, кэрдэн кутааҕа симнилэр.
Үөһэ күөх туман арыллан баартыгар
Бары хоммут дьон айаннаан бардылар;
Умайбыт үрүҥ күл туртайан хаалбыта
Куорсуйбут хонууга хараҕы аалбыта,
Күөх мас тобоҕун күн уота сиэбитэ,
Буурҕа, холорук киэр ыһан кээспитэ.
Онно билигин үс пальма сиэттиспэт,
Мөхсөр сүүрүктүүн сэбирдэх сипсиспэт,
Үрүччэ барахсан сыгынньах сытаахтыыр,
Үс пальма күлүгүн аһыйан ытаахтыыр.
Арай соҕотох элиэ кыыл элиэтиир,
Тырыта тыыппыт сэмнэҕин сэймэктиир.
Былыттар
Устар тоҥ былыттар, сүгүллэн-түөрүллэн
Киэҥ куйаар үрдүнэн долгуһа-долгуһа,
Көттүгүт, көстүгүт мин курдук үүрүллэн,
Хотугу кыраайтан соҕуруу дойдуга!
Бу туохтан куоттугут: туохтан, туох туһуттан?
Аналгыт маннык дуу? Буруйгут туох баарай?
Көстүбэт күнүүттэн, уор санаа уоҕуттан,
Холоонноох доҕоргут хобуттан буолаарай?
Суох, куурбут хонууттан салтыгыт эһиги…
Билбэккит эрэйи, билбэккит имэҥи;
Тымныылар билбэккит уйаны-биһиги,
Көҥүллэр, көрбөккүт үүрүллэр муҥ диэни.
Мөккүөр
Арай биирдэ бардам-халыан
Аймалҕан буолбут;
Казбек үрдүк Шат-хайалыын
Мөккүһэ турбут.
«Сэрэн! – диэн эппит Казбекка
Кыырык төбө Шат: –
Эн дьоннорго мөкү биккэ
Бэринниҥ, быраат!
Кини эн дьапта таастаргар
Дьиэлэри тиириэ;
Дириҥ далай хаспахтаргар
Сүгэ тиргиллиэ.
Тимир күрдьэх үнтү күллээн,
Таас түөскүн тыырыа,
Күр баайгын, көмүскүн көрдөөн,
Сор суолун сыыйыа!
Күөх туман тумарыктыйар,
Хотой тэлээрэр.
Таас чарапчыҥ тулатыгар
Дьоннор кэллилэр.
Киһи барыны баһыйар
Албаһы билбит!
Сэрэн! Дьоно хойдон турар
Илиҥҥи сирбит!» –
Казбек: «Толлубаппын онтон, –
Диэн этэн саайда, –
Тоҕус үйэ – буолла бар дьон
Утуйан хаалта.
Көр: ол чинара күлүгэр,
Унньуйбут грузин
Эриэн шальварын үрдүгэр
Арыгы кутар дии.
Бу баар фонтан күөх чөмчүүгэр
Буруолуур кальян,
Оһуордаах дьыбаан үрдүгэр
Нуктуур Тегеран.
Иерусалим ыксатыгар
Таҥара кыраан,
Умайан чуумпуран сытар
Өлбүт сир бу баар.
Ол күлүгүрбэт үрэҕим
Саһыл кэрэ Нил
Сүҥкэн царь-уҥуох биттэҕин
Сайгыы турар дии.
Бедуин шатерын умнан,
Кыргыстан бүтэн,
Ыллыыр сулус ааҕа туран,
Төрдүн эргитэн.
Харахха көстөр билигин
Хаптайбыт буолбаат!..
Суох, Илиҥҥи дойду миигин
Иннибин ылбат!» –
«Киһиргээмэ, кэбис эрдэ! –
Диир аарыма Шат: –
Оол, Хоту диэки туох эрэ
Көстөр ээ, быраат!»
Улуу Казбек ону истэн,
Олус уолуйда,
Хоту диэки бэркэ кистээн,
Одуулаан турда.
Ону көрөөт, умса таалан,
Санааҕа киирдэ;
Онно уоттуу кутааланан
Ыар тыас тиҥийдэ.
Уралтан улуу өрүскэ
Дунайга диэри
Субуруйа хааман түстэ
Соһумар сэрии.
Көттүлэр үрүҥ султаннар
Эрбэһин оттуу,
Түстүлэр эриэн улааннар
Най холоруктуу.
Боевой батальоннар
Кэккэлээн тахсан,
Кэллилэр былаах тутаннар,
Барабаан охсон.
Батарея сатарыйан,
Саалла тыаһаата,
Сэриигэ киирсэр кэм ыган
Фитиль суоһаата.
Кинилэри манна муспут
Уордаах сүҥкэн аар,
Силлиэ-буурҕа суоһар буспут
Тойон генерал.
Былыт курдук наҕыл кимии
Илин туһулаан,
Кэллэ суостаах элбэх сэрии
Бааллыы барылаан.
***
Хара түүл-бит хаайан, сабан
Казбек тулуйбат,
Өстөөхтөрүн ааҕан баран –
Ахсаанын булбат…
Киэҥ дэлэгэй тэлгэһэтин
Көрбөхтөөн хаалла,
Хааһыгар хаар бэргэһэтин
Хаппахтыы таалла.
Иван Арбита тылбаастара