Көлбө Мэхээлэ

Москваҕа кини баар буолан мин олох дьиэбэр курдук холкутук сылдьабын. Хаһан баҕарар туох эмит сүбэ-ама, көмө-тирэх наада буоллаҕына, эбэтэр дойдубун ахтан үүйэ туттардахпына, тута метроҕа киирэн Войковская станция диэки айанната турааччыбын. Онтон оптуобуска олорон Большая Академическая уулуссаҕа турар «Байкал» кинотеатрга түстүм да, Миисэм дьиэтэ бу турдаҕа дии. Онно тиийэн тыын ылан, санаабар санаа эбинэн, кынаппар кынат үүннэринэн чэйдии олорон, кини дойдутун – Амма сирин, Болугурун туһунан иэйэ-куойа кэпсиирин истэн дууһабынан чэпчээччибин.

Хаһан да истибэтэх дьоммун – Кыснаай Бүөккэлэр, Бэрлиин Мэхээлэлэр тустарынан, кинилэри хайдах эрэ олоҥхо бухатыырдарын, эбэтэр номоххо киирбит сүдү дьон курдук өйбөр оҥорон, кулгаах-харах иччитэ буолан олорон истээччибин. Кини кэпсиир Баайдаах Маралаах, Дьоллоох Тоҕой, Көрдөөх Көлбө ыһыахтарыгар сылдьыбыт, көрү-нары көҕүлүттэн туппут, Амма өрүс үрдүнэн, Күлүпчү, Билир үрэхтэринэн бултуу-алтыы сылдьыбыт курдук сананааччыбын. Ол онно, киниэхэ олорон, мин маҥнайгы айымньыларым ситэн-хотон, эттэнэн-сииннэнэн тахсыбыттара. Ол онно эрэ аан маҥнай мин литература, айар үлэ диэн оҕо оонньуута буолбатаҕын, үрдүк аналлааҕын, эппиэтинэстээҕин билэн барбытым.

Михаил Васильевич Дьячковскайы–Көлбө Мэхээлэни кытары маҥнайгы билсиһиибит сүүрбэттэн тахса сыллааҕыта буолбут эбит. Арай Ленинград куоракка үөрэнэ сылдьан «Литературная учеба» диэн сурунаалга тахсыбыт кини ыстатыйатыгар, хаартыскатыгар кэтиллэ түспүтүм. Ол кэнниттэн үс-түөрт сыл буолаат, Дьокуускайга тэлэбидиэнньэҕэ үлэлии киирэн баран, ол хаартыскаҕа көрбүт киһибин аны эт бэйэтин көрсө түһэбин. Киһим өссө миэхэ тойонунан, ыстаарсай редакторынан үлэҕэ киирбит этэ. Дьэ онтон ылата сүүрбэччэ сыл устата эн-мин диэн эллэһэн, нэммитин билсэн, баччаҕа диэри кэллэхпит.

Көлбө Мэхээлэни саҥа айар суолга үктэнэн иһэн көрсүбүтүм – миэнэ дьолум. Ол онно бэйэм Үрдүк Айыыларбар махтанабын. Оо, төһөлөөхтүк этиһэр, мөккүһэр этибитий, оннооҕор уубутугар-хаарбытыгар киирэн уолуктаһыах да курдук буоларбыт.

Хаста-сүүстэ кини дьиэтин аанын хайа быраҕан, аны хаһан да бу дьиэ боруогун атыыллыа суох буолан барбытым буолла. Ол ону барытын Айыы Тойон Таҥара эрэ билэн турдаҕа. Дьиҥэр, «Алаас ортотугар соҕотох бэс» диэн пьесабар баар Мэхээлэ – ити кини. Дьоппуон сиригэр тиийэн баран дойдуларын ахталлара эмиэ ити кини ахтылҕана. Хас биирдии суруйуум кини кыраҕы хараҕын, үрдүк суутун нөҥүө барар. Онтон ордук суут мин айар үлэбэр суох.

Көлбө Мэхээлэ «Охоноон» диэн сэһэнэ «Бичик» кинигэ кыһатыгар дьэ кинигэ буолан тахсаары сылдьарыттан мин сүрдээҕин үөрэбин. Ити сэһэн сүүрбэччэ сыллааҕыта мин баарбар суруллан саҕаламмыта – миэхэ инженер үөрэхтээх киһиэхэ, хайа баҕарар филологическай дуу, үрдүк литературнай үөрэҕи дуу солбуйбута чуолкай. Оннооҕор мин Москваҕа кинематография институтугар киносценарнай факультекка үөрэнэр кэммэр, үөрэтэр профессордарым лекцияларынааҕар Миисэ кэпсиирин быдан ордорор этим. «Охоноонун» суруйа сылдьан киһи итэҕэйэр, дьиҥнээх киһи хараҕынан көрөн олорор хартыынатын ойуулаан суруйарга эрэй-муҥ бөҕөтүн көрөрүн көрөн: «Аар-дьаалы, оччоҕо тоҕо суруйан сордоноҕун?» – диир этим. Киһим миэхэ түүлбэр киирдэҕинэ эрэ суруйабын диир этэ. Мин ону: “Ээ, тугу баран, суруйан кумахтатан ис”, – диирбин отой ылыммат этэ. Кини бэйэтин ураты аналын, улахан суруйааччы буоларын бэйэтэ бэркэ диэн билэр буолан итинник ирдэбиллээхтик суруйара. Ити сэһэнэ күннээҕи буолбакка, быдан үйэлээх буоларыгар кини улахан эрэллээҕэ биллэр этэ.

Дьиҥэр ити сэһэн дьиҥнээх киносценарий этэ, өссө биир Москва суруйааччыта ити айымньыны рецензиялыырыгар маннык айымньыны бэчээттээбэт улахан айыы буолар диэн олох үрдүктүк сыаналаан баран бу сэһэн буолбатах, бу бэйэтэ роман диэбит этэ. Бу «Охоноон» диэн сэһэнтэн сэдиптээн мин «Охоноон» диэн киносценарийбын суруйбутум. Эмиэ бу «Охоноонтон» тыын ылан мин «Сирдээх дьон», «Хаччаанай өтөҕө» диэн айымньыларбын суруйан турабын. Бэл ити айымньыларбар, тоҕо эрэ, ити сэһэҥҥэ баар Хаччаанай диэн аат киирэн хаалбыт. Ол аата, арааһа, «Охоноон» сэһэн биэрбит чымаан чыпчаалын, суолдьут сулуһун батыһар ыллыктан хайдах эмит туораабатарбын, кини сытын-сымарын илдьэ хаалларбын ханнык диэн киллэрбит буолуохтаахпын.

Бу кинигэтигэр өссө кини МГУ-ну бүтэрэригэр дипломнай үлэ быһыытынан суруйбут «Николай Мординов «Сааскы кэм» романын национальнай уратыта» диэн миэхэ суолдьут сулус буолбут сүдү үлэтэ бэчээттэнэн тахсыахтаах. Бу үлэнэн тымтыктанан, Харысхаллыын Москва анныгар Руза диэн куоракка Бүтүн Сойуустааҕы национальнай драматурдар семинардарыгар сылдьан, Урнов диэн академигы, «Вопросы литературы» диэн сурунаал кылаабынай редакторын бүдүрүтэн турабын. Ол киһи биһиэхэ – араас омук драматурдарыгар кэлэн Аан дойду литературата дии-дии араатардаан барбытыгар, мин билбэтэх-көрбөтөх киһи курдук туттан «Ол аата тугуй?» диэн турдум. Киһим ону-маны кэпсээн барбытыгар, мин тохтотон баран эмиэ ыйытыы биэрдим: «Тоҕо Аан дойду литературата диэн үөрэххэ барыта Европа дойдуларын үөрэтэллэрий, тоҕо Кытай, Дьоппуон, Индия курдук улуу литературалар үөрэх программатыгар суохтарый? Мин ВГИК-кэ киносценарнайга үөрэнэ сылдьабын да, онно эмиэ үөрэппэттэр. Ол аата эн этэр Аан дойду² литературата диэн быһаччы евроцентризм буоллаҕа», – диэн турдум. Киһим мух-мах барда. Мин салгыы, Миисэ үөрэҕинэн, «Уопсайынан да, эн критикпин дии-диигин, мин саха суруйааччыта суруйбут айымньыбын сыбыччымыйанан хайдах ырытаары сылдьаҕын? Сайын буспакка, кыһын тоҥмокко, от оттообокко, бырдахха сиэппэккэ, саха киһитин көрүүтүн отой билбэккэ сылдьан өссө сыана быһаары гыммыт буола-буолаҕын!» диэн аны баайсан киирэн бардым. Семинар салайааччылара, бары таҥара таайдара, тохтотоору араастаан имнэнэ да, сапсыйа да сатаатылар – туһа суох. Туох да диэҕин булбакка, тугу эрэ ботугураан баран Урнов, сааһын тухары халтайга, сымыйа үөрэҕинэн дьарыктанан академик, профессор буолбут оҕонньор, таһырдьа көөдөкүс гынан хаалла. Семинарбыт салайааччылара кэнниттэн кинини уоскута ыстаннылар. Онтон Харысхал биһиккини, ол кэнниттэн, семинарга сылдьар араас омук драматурдара ытыс үрдүгэр илдьэ сылдьыбыттара. Чыыҥҥа-хааҥҥа хаһан да таласпатах, көмүскэ көҕүйбэтэх, харчыга хараҥарбатах мин доҕорум Көлбө Мэхээлэ ат тардыбат, оҕус соспот халыҥ айыыта-буруйа диэн бу сүдү үлэтин эрдэттэн бэчээттэппэккэ, хаппахчытыгар хаайан, хатаан сылдьыбыта буолар. Төһөлөөх туһалаах буолуо этэй бу үлэ саҥа саҕалаан эрэр саха суруйааччыларыгар?

Прозаигын, критигин туһунан кэпсээтим. Аны поэзията хаалла. «Мааппа сыһыыта» диэн нууччалыы суруллубут эпическэй поэматын улуу нуучча поэта, Алампаны, Өксөкүлээҕи тылбаастаан Аан дойдуга таһаарбыт, саха литературатын доҕордоотор доҕоро Владимир Солоухин бэйэтинэн үрдүктүк сыаналаан Миисэ суруйааччылар Сойуустарыгар киирэригэр мэктиэ сурук биэрэн турар. Ол да иһин мин оҕонньор тыыннааҕар Москваҕа кэлэн, Киин тэлэбидиэнньэҕэ кинини Миисэ нөҥүө ыҥыран иккитэ тэлэбиисэргэ уһулан турабын. «Мааппа сыһыытын» сааһын тухары нуучча маһынан тутууларын үөрэппит, Кижи курдук улуу маһынан тутууну көмүскэһэн үйэлэргэ хаалларбыт, «Деревянное зодчество Якутии» диэн бэртээхэй кинигэни суруйбут Ополовников оҕонньор үрдүктүк сыаналаан Миисэ хоһооннорун бэйэтин саҥа кинигэтигэр киллэрбит этэ.

Көлбө Мэхээлэ тылбаасчытынан эмиэ биллэр, онтон кинигэни, айымньыны редактордыырга улахан дьоҕурдааҕын Далантан саҕалаан бары да бэлиэтииллэр. Мин икки кинигэбин иккиэннэрин эмиэ кини бүөбэйдээн, көрөн-харайан бэчээттэппитэ. Софрон Петрович Данилов хас Москваҕа кэллэҕин аайы Миисэҕэ төлөпүөнүнэн эрийэн сэһэргэһэр, түгэн булан көрсөр, Сахатын сиригэр аҕала сатыыр буолара. Онон да буолуо, Миисэ Москватыттан биир-икки сылга кинигэ издательствотыгар, «Чолбон» сурунаалга кэлэн үлэлэтэлээн барбыта. Москваҕа кинини кэргэнэ Марина, уола Дима, сиэннэрэ, икки-үс ыта кэтэһэн олорор буолаллара.

Кэлин Көлбө Мэхээлэ Таҥара суолун тутуһан, православиеҕа кэлэн, араас Таҥара кинигэлэрин сахалыы тылбаастаан таһаартарбыта. Москваҕа баар Черкизовскай таҥара дьиэтигэр аан маҥнай сахалыы малыыбаны ыыппыт киһи кини буолар. Дьокуускайга да кэлэн Ньукуола таҥаратын дьиэтигэр сахалыы малыыбан ыллаан лоҥкунатарын көрөн да, истэн да турабын. Таҥара суолугар саха дьонун киллэрээри сордонор аҕабыыттардааҕар, Миисэ кэпсиирэ быдан ылыннарыылаах, тиийимтиэ буолара. Саха итэҕэлин, Айыы Үөрэҕин кэлиилии кэбэн язычниктар дии-дии сапсыйа турар аҕабыыттар бэйэлэрэ, Миисэ «Саха сүрэҕэ» диэн эссетигэр сахалар нууччалардааҕар быдан Таҥараҕа чугастар диэн суруйуутун ааҕан кырдьыга да оннук эбит диэн итэҕэйэн, улаханнык саллаллар.

Көлбө Мэхээлэни кини биир дойдулааҕа, Амма, Болугур дьиҥнээх патриота, мецената Ньургун Гольдеров Москваттан хас сайын ахсын дойдутугар сынньата аҕалар. Быйыл эмиэ кини Миисэни аҕалан төрөөбүт-төрүт Болугурун сиригэр, ахтылҕаннаах Көлбөтүгэр сырытыннаран, айар хоһоонугар ача отун, таҥара кийиитин киллэрэн, үөрдэн-көтүтэн сылдьар. Көлбө Мэхээлэ билигин бэйэтин кинигэтин «Бичик» кинигэ кыһатыгар туттараары үлэлии-хамсыы олорор. Бу кинигэ бэчээттэнэн тахсыыта саха да, нуучча да ааҕааччытыгар улахан бэлэх буолуо диэн мин эрэнэбин. Биир кэпсэтиибитигэр Миисэ бэйэтин туһунан маннык этэн турар: «Нууччалыы суруйарым миэхэ улахан эрэй. Ол эрээри нууччалар саха диэн кимин-тугун үчүгэйдик биллиннэр диэн суруйабын. Тылбааска саха айымньыта улаханнык ночоотурар. Ол иһин нууччалыы суруйабын».

Михаил дойдутугар Көлбөҕө, былыргы икки этээстээх ампаар баар. Ол ампаары Көлбө баайдара Манчаары кэлиэ диэн сэрэнэн, баайдарын харыстаан туттарбыттара үһү. Мин санаабар Миисэ бэйэтэ эмиэ ол ампаар кэриэтэ Москва куоракка, Арассыыйа килбэйэр киинигэр саха литературатын араас кирдээх атахтаах дьонтон күөмчүлээн, саха суруйааччыларыгар мэлдьи сүөгэй үүттээх итии чэйдээх, ахтылҕаны аралдьытар сахалыы амарах саҥалаах бэйэтин Көлбөтүн, Амма үрдүгэр турар сахатын алааһын санатан олорор. Үс сыллаҕыта кини үйэ аҥардаах үбүлүөйүгэр, дойдутугар Болугурга, биир дойдулаахтара киниэхэ кыс ортотугар, тохсунньу ый тоһуттар тымныытыгар, тыыннаах, саҥа сиппит отонноох дьэдьэн угун туттарбыттара. Ол дьэдьэн кэриэтэ Көлбө кырыһа өрүү күөх буоллун, аартыгыҥ арылыннын, суолуҥ тобулуннун диэн Михаил Дьячковскай–Көлбө Мэхээлэни алҕыы хаалабын.

 

Сиэн Өкөр,

Россия Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ

 

Чолбон. – 2017. – № 9

Тарҕат:

Подписаться

Салгыы аах

Сүбэлиибит