Күөкээн уонна Бүөбэй

Эргэ ампаар үрдүгэр
күн уотугар кубарыйан хаалбыт
ат төбөтүн уҥуоҕа сытара.

Ааптар

1

Ыкынаачай атыыһыт Тайҕаттан эргиллэри­гэр сүүһүн ортотугар туоһахталаах, дыабайбыт үрдүк уҥуохтаах, уһун систээх, чөрбөлдьүй­бүт кулгаахтаах чолбоодуйбут эдэр атыыры сыарҕатыгар сэтиилэнэн кэлбитэ. 

– Амыр сириттэн көмүс сууйааччыларга таһаҕас аҕалбыт нууччалартан ыһыгыннар­дым. Ол эрэйдээхтэр, Тайҕа олоҕун кыһалҕаты­гар эрдэттэн дьаһамматах буоланнар, аттарын айаҕар быстараннар, эрэй бөҕөтүн көрсүбүттэр. Ол дойдуга отторо кыһыл көмүс сыанатыгар тэҥнээх. Ол үрдүнэн, көмүстээх да буоллаххына, кыс ортото оту хантан да булбаккын. Кыһал­ҕалаахтар оннооҕор биир ньуоска тууһу соччо кыһыл көмүскэ буллахтарына үөрэллэр. Нуучча дьоно аттара хоргуйан, охтон барбыттары­гар, ыксаан босхону эрэ үрдүнэн атыылаан бар­быттара. Элбэх саха дьоно амырдар аттарын оппутугар атастаһан аҕаллыбыт. Хата, мин эмиэ атыырданан хааллым, – диэн кэпсээбитэ.

– Оок-сиэ! Дьэ, кырдьык, быһыы-таһаа маа­ны чинчилээх, эдэр атыыры аҕалбыккын.

Аамыласпыт дьон аты саалыттан кутуру­гун төрдүгэр диэри туппахтаан, имэрийэн-томору­йан барбыттара. Босхону эрэ үрдүнэн кэлбит атыыры кырдьаҕас чинчиһиттэр хай­ҕаабыттара.

Ол эһиилигэр Махчаа Лөгөнтөй миинэр элэ­мэс биэтэ Амыр атыырыттан ууламмыта. Саа­һыгар биэтэ күөкэйбит уһун моойдоох, сүүһүн ортотугар туоһахталаах атыыр кулунчугу тө­рөппүтэ. Махчаа Лөгөнтөй кулунчугун уолугар Мэлдьэҥҥэ анаабыта. Мэлдьэҥ кулунчугу күө­кэйэ-күөкэйэ ойуоккалыырын иһин таптаан Күөкээн диэн ааттаабыта. 

Күөкээнтэн сүүрүк ат ааттааҕа тахсыбыта. Хороонноох үрэҕин уһун киэҥ сыһыытын сайы­лыгар сөрүүн киэһэлэргэ ыраахтан-чугастан чугууласпыт сүүрүк аттаахтар мустан илин был­дьаһаллара. Ол ый-хай хаһыылаах көхтөөх сүүрдүүгэ Күөкээн түөрт атахтааҕы иннигэр түһэртээбэт буолбута. Оччоҕо ат сүүрдүүтүн кө­түппэт буолбут Ыкынаачай атыыһыт, түһүлгэ ортотугар киирэн, мустубут уксааччыларга чу­гаһаан кэлэн, мэлдьи көх-нэм буолара уонна ымманыйа-ымманыйа:

– Ити мин Амыртан аҕалбыт атыырым оҕото сылдьар, көрдүгүт дуо, атаҕын хайдах кур­дук хомуйарын? Хайаларын даҕаны атахтаах оҥортообото буолбат дуо? – дии-дии, үрүт-үөһэ лэбэйэрэ.

Ол кэнниттэн, аны бэйэтэ тулуйумуна, Мэл­дьэҥҥэ тиийэн кэлэн:

– Сэгээр, хайа баҕарар талбыт аккар атас­таһабын… Эбэтэр атыырым оҕотун атыы­лыаҥ буолаарай? – диэн көрдөһөрө.

Онуоха ыллам-дьэллэм Мэлдьэҥ, таас кул­гаах буолан, муннунан-айаҕынан тыыммата.

– Төһө дииргин бэйэҥ эт, хайаан да атыы­лаһыам… Төрүөххүн быһыам, бэйэҕин баттыам эрэ суоҕа…

Ити курдук Ыкынаачай атыыһыт Күөкээн хас бастаатаҕын ахсын Мэлдьэҥтэн арахсыбакка муҥ­нуура. Мэлдьэҥ тэллэх баттаһа олорор ыкса ыалыгар быһа аккаастыаҕын, эбэтэр төһө диэ­ҕин дуу булан эппэккэ иҥиэттэн эрэ кэбиһэрэ уон­на Ыкынаачай атыыһыты көрдөр эрэ ыраахтан дьаадьыйан биэрэрэ. Туһата суох кэпсэтии эһиил­ги ат сүүрдүүтүгэр диэри итинник уталыйан иһэрэ.

Махчаа Лөгөнтөй уола Мэлдьэҥ өрө ча­ҕаа­рыйбыт сытыы, элэккэй тыллаах, өрүүлээх кымньыытын илиититтэн ыһыктыбатах, турбут-олорбут, ыраас сэбэрэлээх сэгэлдьийбит киһи этэ. Ата Күөкээн биэтэккэ төбө аҥаарынан, кул­гаах быһаҕаһынан даҕаны урут киирдэҕинэ, бэйэтин хайҕаппыт саҕа сананара.

Ыкынаачай атыыһыт бэйэтэ эмиэ уһуну-киэҥи эргитэрэ. Баар-суох чугас ыалыныын ки­миилээхтик кэпсэтиэн дьарынара. Киниттэн үтүөнэн арахпатаҕына, Мэлдьэҥ өссө хайдах хоруйдуо биллибэт. Аҕатын Махчааны баппатах киһи. Дьадаҥы эрээри сэнэхтик таҥнарын, көргө-күүлэйгэ сылдьарын сөбүлүүр, хайа да дьаарбаҥтан маппатах, биир үксүн ыҥырыыга-мааныга сылдьар ырыаһыт-тойуксут, хайа уон­на ааттаах байанайдаах булчут. Орто дойду оло­ҕор хайаларыттан да сэнэппэккэ талбытынан сылдьарга, көҥүлүнэн көрүлүүргэ ананан кэл­бит, «Мэлдьэҥ дуо» диэн элбэхтик аата ааттам­мыт киһи буоллаҕа.

Ыкынаачай итинник иирбэтик-таарбатык са­наа­таҕына, Мэлдьэҥ курдук дьарыкка сыс­тыбатаҕыттан, эдэриттэн атыыны-эргиэни эрэ ба­тыспытыттан бэйэтин хом сананара. Ааты­рар көмүстээх Тайҕа быыстарынан сыл­дьы­мах­таабыт аҕай, атыы, таһаҕас бөҕөтүн тас­пыт, ыйааһын хараҕа хайдах тэҥнэһэринэн кыр­дьыксыт, суот туорааҕыныы лобурҕаччы са­ҥарбыт, сылык, толуу киһи ити курдук Мэл­дьэҥтэн тугунан эрэ итэҕэстээх дуу, дьоло суох дуу курдук сананар кэмнэрдээҕэ. Онуоха холоотоххо, Мэлдьэҥ көрдөөх-күлүүлээх, сэк курдук сэгэлдьийбит, ып-ыраас чэмэлийбит киһи. Сэлиик атынан сылдьарынан, сүүрүк аты тутарынан аҥаардастыы дьоллонор.

Ыкынаачай ыалыттан алы гынан көрдөһөрүн Мэлдьэҥ кэнэҕэһин даҕаны баардылыа суоҕун өйдөөбүтэ. Ол иһин мантан инньэ көрдөһөн даҕаны тылын кураанахха барыан баҕарбатаҕа.

2

Хороонноох үрэҕин сиһигэр саһыл төрүүрэ. Мэлдьэҥ саһыл оҕолорун улаатыннартаан ба­ран бултуура. Кини атыырын саһылы сонордо­һорго үөрэппитэ. Күөкээн саһылы сабыта үк­тээн кэнниттэн күөйэ-хаайа сылдьан, тыа сиһиттэн үрэх сыһыытыгар киллэрэрэ. Мэлдьэҥ онуоха өрүү­лээх кымньыытынан сиһин быһа охсон өлөрөрө.

Биирдэ күһүҥҥү добдурҕа кэнниттэн Мэл­дьэҥ атыырын үөрүн көрдүү барбыта. Күөкээн Ыкынаачай атыырын үөрүн кытары толооҥҥо ыырданара. Атыыр үөрэ туохтан эрэ үргүбүт быһыылааҕа. Саҥа хаар үрдүгэр сылгылар суоллара үрүө-тараа быыралаабыт этэ. Ыкы­наачай атыырын лаппаҕар туйахтарын суола маҥан хаарга ала-чуо бэчээттэнэн ырылыччы көстөрө. Күөкээн эмиэ туохтан эрэ сиргэнэн дуу, боотурҕаан дуу быһымахтык төттөрү-таа­ры быыралаабыт. Ыкынаачай атыырын үөрүн суола биир сиргэ эриллэн чөмөхтөспүт. Икки атыыр ону тула холоруктанан туора-маары ыстаҥалаабыттар. Тоҥ буору уордаахтык табыйталаан ыла-ыла, дуолан охсуһууга киир­сибиттэр. Оо, ол иһин даҕаны! Сылгы үөрүгэр бөрөлөр саба түспүт суоллара баар эбит. Атыырдар өрүтэ ыстаҥалаан үөрүктүйбүт куту­руктарынан бөрөлөр сирэйдэрин сабыта сынньа сылдьыбыттар быһыылаах. Икки атыыр арыт өрүтэ турбахтаан илин туйахтарынан уонна тиистэринэн түһүөлээбиттэр, атахтарынан тэбиэлээбиттэр. Итинник дуолан охсуһууга баһылык бөрө силгиэхтээх аһыылара атыыр үөрүктүйбүт кутуругар иилистэ түһүүтүгэр лап­паҕар туйах биир быһымах тэбиитэ кини сүүһүн ортотугар түбэспит. Бөрө салгыҥҥа эһилли­бит. Итини көрбүт үөр бөрөлөр атахха биллэрбиттэр. Маҥан хаар үрдүгэр, кыраһанан бүрүллэн, аарыма бөрө хайдах ыстаммытынан чиккэйэн сытара. Мэлдьэҥ быһылаан буолбут сириттэн балачча тэйиччи бэйэтин атыырын булан көрбүтэ. Күөкээн иччитин билэн, иҥэрсийэ түһээт, өрө сүүрэн кэлбитэ.

Ол дьыл эһиилигэр бөрө үөрэ эмиэ мэ­нээктээбитэ. Биир күһүн түүн ортото ааһан, таҥара сырдаан эрдэҕинэ, Мэлдьэҥ үүтээнигэр утуйа сытан бөрөлөр улуйбуттарыттан уонна ата күрүөтүн тула өрө холоруктанарыттан уһукту­бута. Торҕоннообут бөрөлөр, былырыыҥҥы ба­һы­лыктарын иэстэһэннэр, Күөкээнниин си­рэй-сирэйгэ көрсөргө санаммыт быһыылаахтара. Мэлдьэҥ биир буулдьалаах эргэ бинтиэпкэ­тин туппутунан үөр бөрөҕө утары тахсыбыта.

Бөрөлөр, булчуту көрөөт, үүтээни эргийэ тула сырсыбыттара. Ол кинилэр үөрүнэн сылдьар кэмнэригэр бултаһар ньымалара этэ. Бастакы улахан эргиир тэйиччинэн, ол кэнниттэн үүтээни хас эргийдэхтэрин ахсын улам-улам чугаһаан иһиэхтээхтэрэ.

Бу үөр быыһыгар биир кырдьаҕас бөрө баара. Бөрөлөр истэрэ систэрин тоноҕосторугар хам сыстан улаханнык торҕоннообут быһыы­лаахтара. Эргиирдэрэ чугаһаан истэҕин ахсын, ол лаппа чуолкайданан, кырдьаҕас бөрө тосту­бут аһыылара мултуйбута кытары көстүбүтэ. Атыттара эмиэ ойоҕосторун уҥуохтара атыгы­раан тахсыбыттар этэ. Булчуту сиир-аһыыр иҥсэлэриттэн сырааннара сиргэ тиийэ таҥнары санньылыйара. Кырдьаҕас бөрө мөлтөөбүтэ бэрдиттэн аны үөрүн баһылыктыыр кыаҕыттан тахсыбыта көстөрө. Ол оннугар туораттан холбоспут, күүһүн-уоҕун үгэнигэр сылдьар атын өҥнөөх бөрө кинилэри сирдээн аҕалбыт бы­һыылааҕа. Кини бытаардаҕына, атыттара эмиэ бытаараллара, түргэтээтэҕинэ, түргэтииллэрэ.

Кырдьаҕас бөрөнү урукку үөрүн тобоҕо батыһара. Олор төһө даҕаны саастарын үгэни­гэр сырытталлар, кырдьан, мөлтөөн буорайбыт сирдьиттэрин уруккуттан батыһа сылдьыбыт үөрүйэхтэрин өссө умна иликтэрэ көстөрө. Ол эрээри урукку баһылыктара бүдүгүрбүтүн билбит буоланнар, кини уота-күөһэ умуллубут харахтарын утары көрөллөрө, бэйэлэрин сытыы аһыыларын көрдөрөн килэҥнэтэллэ­рэ, туора-маары даҕаны ыстаҥалаан ылаллара. Торҕоннообут кыыллар булчут үүтээни­гэр бука­тын иэдэйэн кэлбит быһыылаахтара. Онуо­ха кырдьаҕас аҕа баһылыктарын буруй­даан үрдүгэр саба түһэн хабарҕатын хайа тардыахтарын саҥа баһылыктарыгар кынат буола сылдьар икки бөрө тиистэрин килэҥ­нэтэн тохтотоллоро. Торҕоннообут бөрөлөр кыр­дьаҕас баһылыктарыттан өстөрүн-сааста­рын ситиһиэхтээхтэрэ хас сырыы ахсын  итинник уталыйан иһэрэ.

Урукку кырдьаҕас баһылыктарын атын үөртэн кэлэн холбоспут эдэр бөрө тэҥэ суох охсуһууга түҥнэри көтөн, аҕыйахта хадьы­рыйбахтаан, анныгар хам баттаабыта. Онуоха баһылыктарыгар хайалара даҕаны көмө­лөспөтөҕө. Ол оннугар төгүрүччү олорон ким кыайыылаах тахсарын кэтэспиттэрэ. Эдэр бөрө урукку баһылыктарын анныгар хам баттаан баран, кинилэри хааннааҕынан суос­таахтык көрүтэлээбитэ. Күүстээхтэн куттана үөрү­йэх бөрөлөр кутуруктарын кумуччу туттан бэринэллэрин биллэрбиттэрэ. Кыайтарбыт баһы­лык, баастарын саламмахтаан баран, сирдээн испит суолун саҥа баһылыкка туораан биэр­битэ. Саҥа аҕа баһылык бэйэтин аналлаах миэстэтин дуоспуруннаахтык туппута уонна бөрө үөрүн иннигэр уктан сирэйин хоту үүр­тэлээбитэ. Бэйэ бодолорун тардыммыт бө­рөлөр, саҥа баһылыктара кинилэри хааннаах харахтарынан кэннилэриттэн хайдах кэтээн-манаан иһэрин курдат сэрэйэллэрэ уонна ол суоһуттан эттэрэ тардара. Баһылык бөрө кинилэр хас хардыыларын, хайдах тутталларын, тугу гыналларын кытаанахтык кэтиирэ-ма­ныыра. Үөр бүтүннүүтэ саҥа баһылык хас хамсаныы­тын сыысхала суох толоруохтааҕа.

Бэрт Мэлдьэҥ бу кэмҥэ тугу гыныахтааҕын бэйэтэ эмиэ билэрэ. Киниэхэ улам чугаһаан иһэр торҕон бөрөлөр төгүрүк иилэрин иһиттэн саамай кутталлаахтара, баһылыктара ханна баарын быһаарбыта. Сыыһа эрэ туттумуон наада этэ. Өр буолбатаҕа. Сэрэйбитин курдук убаһа саҕа улахан, атыттардааҕар сэниэлээхтик субуруҥнуур бөрөнү сиһин тоноҕоһунан туһаа­йан, саатын чыыбыһын аргыый сыыйа тарпыта. Ону кытары аарыма бөрө киһи куйахатыгар хатанан хаалардыы орулаабытынан Мэлдьэҥ үүтээниттэн тахсан барар суолун туора төбө­тү­н оройунан хойуостаммыта уонна булчуту анныгар баттаабатах абаккатыттан өстөөҕүн диэки быарынан сыылла сатаабыта. Атыттара ону көрөн тыаҕа куоппуттара.

Адьырҕа баһылык кыайан турбат ынырык ыарыытыттан туймаарыйан да сыттар, бөрө­лөр кинини соҕотохтуу быраҕан тилэхтэрэ ха­раарбытын төбөтүн өндөтөн көрбүтэ. Адьырҕа бөрө икки атахтаахха өстүйбүт абатыттан уонна өй-мэйдээх тулуйбат ыарыытыттан төбөтүн хаарга хам баттаабыта. Мэлдьэҥ итини көрөн, бинтиэпкэтин үүтээнин эркинигэр өйөннөр­бүтэ, атын күрүөтүн тоһоҕотун тосту тардан ылан бөрөнү төбөтүн сиигинэн хаста даҕаны дайбаабыта. Онуоха бөрөтө оҕустаҕын ахсын аһаран, тииһигэр түһэрэн ылара. Ол ахсын бөрө өһүөмньүлээх харахтарыттан уот сардыргыыр курдуга. Мэлдьэҥ бааһырбыт бөрөнү төһө өр эттээбитэ буолла, дайбаатаҕын ахсын харытын уҥуохтара доргуйталыыра. Маһа тоһуннаҕын аайы күрүөтүттэн саҥаны туура тардан аҕалан үрүт-үөһэ эттээбитэ. Адьырҕа бөрө хамсаабакка налыйан хаалбытыгар, дьэ, тохтообута.

Мэлдьэҥ үүтээнин таһыттан аарыма бөрө­нү бултаабытын туһунан кэпсээн Бөтүкэт ыалла­рыгар сонно тарҕаммыта.

– Тоҕо да сэрэммэтэ бэрдэй, үөр бөрөҕө соҕотох буулдьалаах саанан тахсан биэрэр диэн баар үһү дуо?! Арай онно сыыһа-халты тутуннун… – сорох сэмэлиирэ.

– Мэлдьэҥ сыыһа туттубатах бэйэккэтэ ини – бэрдэ оччо буоллаҕа, – атыттар хайгыыллара.

Биирдэ бэргэнник этиллибит тыл киһиэхэ түр­гэнник иҥээччи. Итинтэн ылата ыаллара кинини Бэрт Мэлдьэҥ диэн ааттыыр буол­буттара.

Бэрт Мэлдьэҥ буоллаҕына:

– Миигин абааһы да, бөрө да кыайан сиэбэт киһитэбин!.. – диэн хаһыытыы-хаһыытыы, Хо­роон­ноох үрэх уһун сыһыытынан атынан көтүтэн ааһара.

3

Ити дьыл саас эрдэлээн кэлбитэ. Өрүс мууһун эстиитэ уруккутааҕар уонча хонугунан эрдэлээбитэ. Сылыктаабыттарын курдук, эбэ­лэрэ хаатыттан тахсыбакка, хаайтаран харбакка, турбутунан бысталанан устубута. Бэрт Мэлдьэҥ ойоҕунаан бурдуктарын ыһыытыгар эмиэ эрдэ­лээн тахсыбыттара. Мэлдьэҥ оҕустаах суха­тын бааһынатын саҕатыгар аҕалан туруортаан ба­ран, бэйэтэ илин халлаан эҥийэтин диэки хайы­һан туран, ботугуруу-ботугуруу орто дойдуга бары үчүгэйи айааччы айыы таҥаратыгар кириэс­тэ­нэн, махтанан үҥэн боҕулдьуйбута. Ол кэнниттэн ойоҕор оҕуһун сиэттэрэн, сухатын сымнаҕас инчэҕэй буорга батары баттаан киллэрбитэ.

Бааһыналарын сирин ортолуу тартаран ба­ран, оҕустарын сынньатаары күлүккэ аҕалан баайбыттара. Ол олордохторуна, илин чүөмпэ тоҥолох тоҕойуттан Ыкынаачай атыыһыт уола Хабырыыс ыҥыыр атынан дьоруолатан кэлбитэ.

Үөһэттэн кини дорҕоонноох көмүрүө саҥата сааскы быстах тобурах халтаҥ сири табыгы­ратарыныы иһиллибитэ:

– Сэгээр, бу аата төһө ыһар сирдээххиний?

– Ээ, кыра… Боппууда эрэ буолара буолуо.

– Оттон ыалларыҥ эйигин киэҥ-куоҥ, буут кэриҥэ ыһар сирдээх дииллэр ээ.

– Бэйэҥ да холоон көр… Баҕар, буут да кэри­ҥэ буолуо…

– Чэ, ол туох буолуой. Хаһан баҕарар дьы­лыттан тутулуктаах. Эрдэ эрэ хаһыҥнаабатар.

– Инньэ эрэ диэн кэбис. Билиҥҥитэ хаһыҥҥа ыллара иликпин. Күөх Оттоох күөл атаҕа нүөл буолан хотторбот быһыылаах.

– Үчүгэй сири таба тайаммыккын. Буора да хара, сирэ даҕаны, кырдьык, нүөл эбит. Уруккута даҕаны манан даллаах хотон турбут сирэ буолуохтааҕа.

– Бэйэм да инньэ дии саныыбын.

– Эбэбит быйыл эрдэлээн барда. Кэҕэбит Ньукуолун иннинэ этэрэ буолуо.

– Хабырыыс, атыҥ дьылы тахсыбыт сылгы диэтэххэ, өҥө-түүтэ ыраас, куҥа да толору эбит ээ…

– Дьоҥҥо көстөрбүт диэн аттарбыт буол­лаҕа. Хайдах атынан сылдьаҕын даҕаны оннук көрсүөхтэрэ.

– Ээ, диэмэ даҕаны…

Ити кэнниттэн Хабырыыс аҕатын дьиэтин диэки дьоруолата турбута. Ат дьо­руотун кытары санаата тэҥҥэ тэптэн, көн­ньүөрэн үөрэн мүчүҥнүү испитэ. Аҕата нэ­һилиэк ыстаарыһатынан талыллан үлэлээбитэ хас да сыл буолла. «Хаһааҥҥа диэри кини моонньугар олоруомуй… Аҕам курдук дьиэ туттан, ойох ылан, оҕо төрөтөр сааһым кэлбит буолбаат», – эмискэ итинник санаабытыттан бэйэтэ даҕаны соһуйбута. «Маннык үтүөкэн сиргэ төрөөн-үөскээн бараммын тураҕастыйан сылдьарым, айааччы айыы таҥарабар хомолтолоох, аньыы даҕаны буолуоҕа», – диэн сонньуйбутуттан бэйэтэ сык гынан муннун анныгар киҥинэйэн ыллыы испитэ.

Мэлдьэҥ бааһынатыттан Күөх Оттоох күөл уҥуор көмүллүбүт дьон уҥуоҕун мас кириэстэрэ, туруору олордуллубут, сыттыктыы ууруллубут таастара, онтон соҕуруу илин чүөмпэ үрдүгэр Бөтүкэт ыалларын дьиэлэрэ, балаҕаннара, сүл­лүгэс күрүөлэрэ, хотонноро, хатыйа талахтаах хаһаалара ытыска уурбут­туу көстөрө. Ыаллар бурдуктарын бааһынатын тартара сылдьаллара.

Ыһыы үлэтэ бүттэҕинэ, сайылыктарга көһүү саҕаланара. Өрүс арыытын ыаллара кыстык­тарыттан Хороонноох үрэҕэр, сайылыктарыгар тахсаллара. Ол олус чэпчэкитэ суох үлэ буолара. Хойуук оҥочолорго сүөһүлэрин, оҕолорун-урууларын тиэнэн өрүһү сэниэлээхтик эрдэн күллүргэтэн туорууллара. Онуоха диэри дэ­риэ­бинэ иһигэр оҕо-уруу ньамалаһыыта, ынах­тар, оҕустар маҕырааһыннара, сылгылар кистээһиннэрэ, тэлгэһэлэргэ ыттар көхтөөхтүк үрэллэрэ, бөтүүктэр хаһыытыыллара ньирги­йэн олороро. Аны аҕыйах хонугунан уу чуумпу буолуоҕа. Сылгыларын муус эстиэн иннинэ оттоох алаастарга үүртэлээбиттэрэ. Күһүнүн от-бурдук хомуллан, күрүөлэнэн, бүтэйдэнэн бүттэҕинэ, төттөрү үүрэн киллэрэн өрүһү хар­батан туораталлара.

Биир ыйынан от былдьаһыктаах үлэтэ саҕаланнаҕына, туруу дьон, оҕолор алааста­рыттан арыыларыгар эмиэ эргиллэн киириэх­тэрэ. Онуо­ха диэри эти-сиини сынньата түһүү, хотууру, кыраабылы, атырдьаҕы оҥостуу, сайын үтүөтүн көрсөр ыһыахтар кэмнэрэ кэлиэҕэ.

4

Бэрт Мэлдьэҥ олус албын саһылга түбэстэ. Хороонноох үрэҕин сиһиттэн киэҥ сыһыыга киирэн биэрбэккэ, тииттэн тииккэ сөрүөстэн кирийэ, эрийэ-буруйа куота сырытта. Күө­кээн кыһыл саһылы сабыта баттыы сылдьан, ситиэхчэ сиппэккэ, абаккатыгар хаста даҕаны сиирэ-халты табыйталаата.

Халыҥ сис тыаттан ойдом соҕус, сыһыы саҕатыгар күлүктээх баараҕай тиит турар. Ол тиити аттынан ааһар айанньыттар маннык толуу тиит хайдах соҕотоҕун үүммүтүн таайа сатыыллара. Тиит күлүгэр сайыҥҥы буһурукка сынньанан, сөрүүкээн, ардахтан хаххаланан абыранан ааһаллара. Модун тиит лабаалары­гар чыычаахтар үөрдээн түһэн ыллыыллара, оро­йугар олорон күнү-күннүктээн кэҕэ этэрэ, көтөр кынаттаах эрэ барыта аараан ааһара. Күннээх даҕаны халлааҥҥа ыраахтан күлүгүрэн көстөр кырдьаҕас тиит күөгэйэн-нусхайан, соҕотоҕун уһу­луччу муҥутаан, модьу лабаалара ырааҕынан тараадыйан, намылыйан-наскыйан, аттынаа­ҕы сис тыа титириктэрин халыҥ күөнүнэн хахха­лаан, күөх кырыс анныгар батарыта түспүт силистэ­рэ логлоруһаннар, хаар-ардах уутун бэйэти­гэр таҥнары тардан, соҕотохтуу баараҕадыйбыт быһыылааҕа.

Халлаан таҥара анныгар үйэлэргэ үүнэн турбут баараҕай тиит төбөтүн бастаан хара холорук булгу эрийбитэ. Онтон ылата киниэхэ чыычаах түһэн ыллаабат, айанньыт тохтоон сынньаммат буолбута. Ол оннугар сири аннынан муҥур тиит иччилээҕин, дьону дьээбэлиирин туһунан араас кэпсээн элбээбитэ. Дьон күһүҥҥү хараҥа түүннэргэ муҥураат аттынан ааһартан дьаарханар буолбуттара. Баараҕай тиит ол курдук түҥкэтэх муҥураакка кубулуйбута. Сааһын хаар, сайынын ардах уута кини хабырыттаҕас халыҥ хатырыктаах иэнинэн таҥнары саккырыыра. Му­ҥураат тиит киил этигэр сүгэ да түспэккэ, эрбии да сыс­тыбакка иинэр, кэхтэр кэмэ кэлбитэ. Биир сайын кууран-хатан турар муҥурааты чаҕылҕан уота ортотунан хайа курбуулаабыта. Хаһан эрэ халлааҥҥа харбаспыт баараҕай муҥурааттан мутуктарын хараарбыт төрдүлэрэ эрэ чочору­һан хаалбыттара. Муҥураат модьу силистэрэ көм­нөх анныттан түөрүллэн логлоруһан тах­сыбыттара. Арай ол силистэрэ хаһан эрэ манна баараҕай тиит турбутун санаталлара.

Бэрт Мэлдьэҥҥэ муҥураат ыраахтан икки кыната тостубут тыҥырахтаах кыыл сиргэ батары түһэн олорорун курдук көстөрө. Кини манан хас аастаҕын ахсын этэ тардар, бэйэтэ хайдах эрэ сүөм түһэр, арааһы эргитэ саныыр буолбута.

Бэрт Мэлдьэҥ саһылы хайаан даҕаны му­ҥураат туһунан сыһыы саҕатыгар таһаарарга санаммыта. Күөкээн иччитин санаатын хоту сэндэлэс мастар быыстарынан бугуйа сылдьар саһылы ситиэхчэ ситиминэ, сабыта үктээн сыһыы саҕатыгар үүрэн киллэрбитэ. Күөкээн, сыһыы­ны өҥөйөөт, уйуһуйан хаалбыта уонна саһылы ойоҕолуу түһэн, муҥураакка хаайан эрдэҕинэ, Мэлдьэҥ кымньыыта салгыҥҥа өрө күөрэйээт, саһылы тоноҕоһун туора быһа курбуулаабыта. Ол кэнниттэн ыҥыырыттан эһиллэн хаалбыта… Мэлдьэҥ төһө өр сыппытын билбэтэҕэ. Биирдэ өйдөммүтэ хаан баламах буолбут сирэйин үрдүгэр Күөкээн төбөтүн ньолбоччу анньан турара. Ат үүнүн сөрүүн, сииктээх уостугана иэдэһигэр сыстыбытыгар хараҕар халлаан сырдыга көстүбүтэ. Аттыгар өлбүт кыһыл саһыл сытара. Кини туох буолбутун, дьэ, өйдөөбүтэ. 

Мэлдьэҥ атын миинэр кыаҕа суоҕа. Ол иһин сытар сирин ытыһынан таптайбыта.

– Күөкээн, манна аттыбар сыт эрэ, – диэбитэ уонна ыараханнык ынчыктаабыта, илиититтэн төлө ыһыктыбыт кымньыытын ылан атын хоҥоруутун имэрийбитэ. – Бу манна-аа-а!!! – өссө төгүл сытар сирин таптайбыта… Ол кэн­ниттэн эмиэ өйүн сүтэрбитэ. Күөкээн иччитин көрдөһүүтүн өйдөөбүтэ…

Мэлдьэҥ өйдөнөн кэлбитэ, ата аттыгар сып­пыт этэ. Ат сиргэ намылыйан түспүт сиэлиттэн уонна ыҥыырын хоҥсуоччутуттан тардыһан, бэрт эрэйинэн ыҥыырыгар хам сыстыбытыгар, Күөкээн оргууй туран кэлбитэ.

Урут атара сэлиинэн тамаралатан ааһар сы­һыы­ларын уу долгуйбатыныы хаамтаран айан­наа­быттара. Мэлдьэҥ төбөтүн хаана хара­ҕар бө­лүөхсэн, ат иччитин дьиэтигэр бэйэтэ тиэрди­битэ.

5

Бэрт Мэлдьэҥ ити быһылаан кэнниттэн уһуннук аһааҕырбыта. Төбөтө саллаччы иһэн, харахтарын үүтэ көстүбэт, бэргэһэтэ төбөтүгэр баппат буолбута. Муҥураат мутуга төбөтүн уҥуоҕун дьөлө көппүт сиикэй бааһа ириҥэрэн барбыта. Мэлдьэҥ быһаҕын төбөтүн кылаанын таһааран, испит тириитин хайытан, алдьаммыт уҥуох бытархайдарын ылҕаан, биэс тымырдаах оттору сыһыартаан баран, ыга кэлгийбитэ.

Күһүҥҥү добдурҕа саҕаламмыта. Бокуруоп таҥара чугаһаан эрэрэ. Мэлдьэҥ төбөтүн бааһа испитэ тардан, харахтара арыллан кэлбитэ. Биир үтүө күн истээх бэргэһэтин кэтэн, чугастааҕы ыалыгар дьаарбайа барбыта.

Дэриэбинэ аннынааҕы чүөмпэ хомотугар хас да ыал кыһын иһэр муустарын ыла сылдьалла­ра. Саҥа түспүт хаарга ыллыктаах сыарҕалар суоллара туора-маары дьурааланан, ыраас күн уотугар үөһэттэн оһуор курдук тыргыллан көс­төрө. Мэлдьэҥ уруккута эбитэ буоллар ман­нык доб­дурҕа кэмнэргэ ырааҕынан тэлэ­һийэ сылдьар буолуох этэ. Салгына ырааһа, тыынарга чэпчэкитэ чаҕылыйан күн да күн этэ. Хараҥа балаҕан наара оронугар дьуоҕа­ран сыппыт Мэлдьэҥ иккиһин төрөөбүттүү санаммыта. Арай ол үөрүүтүн биир кыһалҕа бүдүгүрдэрэ. Таһаҕас көтөҕүүтүгэр, көлө эттэһиитигэр былдьаһык­таах күннэр саҕа­ланан эрэллэрэ. Уруккута эбитэ буоллар, ким-хайа иннинэ Аанньааҕынан, Маачанан, Бодойбонон таһаҕас тиэйээччилэри кытары айаҥҥа турунаары тиргиллэ сыл­дьыахтааҕа хаалан эрдэҕэ. Саатар кимниин эрэ Күөкээнин сатабыллаахтык эттэһэ­рэ буоллар куһаҕана суох буолуох эбит. Тайҕа манан аҕай ат, сэниэлээх таһаҕасчыт ырбакка-быстыбакка эргиллэн кэлбэт ыраах сирэ. Бэрт Мэл­дьэҥ чу­гастааҕы ыалын Ыкынаачай атыыһы­ты кыта­ры сирэй көрсөн кэпсэтээри баран иһэрэ. 

Ыкынаачай, хата, дьиэтигэр баар буолан биэр­битэ. Дьиэлээх киһи чанчыктара биллэрдик саалырсыйбыт, турарын-олорорун ыарырҕатар сааһа кэлбит быһыылааҕа.

– Ыаллар, кэпсээҥҥит?

– Суох, эн кэпсээниҥ? – дьиэлээх тойон сэ­дэхтик көстөр ыалдьыт сылдьыбытыттан үөрэн сэк гына түспүтэ.

– Миэхэ да туох кэлээхтиэй. Арай аппын таһаҕас таһыытыгар эттэһээри ыалларбын кэрийэ сылдьабын.

– Миэхэ сананнаҕыҥ буолуо гынан баран, бу киһиҥ уолбун кытары аны бэйэм тутуһан олоробун. Хабырыыстыын бэйэтиниин кэпсэ­тэн көр. Эдэр киһи, баҕар, ылыныаҕа, – диэн сүбэлээбитэ.

Аҕалыы уол биир хоһуруонан быысаһан оло­роллоро. Ыкынаачай нэһилиэгэр баста­кы­нан Аанньаах толуу маһынан тутуллу­бут хо­руобуйалаах, сарбынньахтыы оҥо бы­һан ойуу­ламмыт хаалтыстаах, кырааскалаах нэ­лиэ­һинньиктээх, балтыһахтыы араама түн­нүк­тэрдээх дьиэтэ, ол иннигэр икки этээстээх ампаара, киэҥ-куоҥ сүллүгэс күрүөлээх тиэргэнэ бу манна дэриэбинэ мааны ыала олорорун кэпсиирэ. Ол дьиэлэргэ чугастан-ыраахтан эмиэ суон сурахтаах мааны ыалдьыттар, атыыһыт­тар, кулубалар, кинээстэр хонон-өрөөн, аараан ааһаллара.

Хабырыыс Бэрт Мэлдьэҥ кыһалҕатын билэ-көрө сылдьар буолан, кэтэмэҕэйдэһэ барбакка сөбүлэспитэ.

– Сэгээр, аппын эйиэхэ буолан итэҕэйэбин, харыстаан илдьэ сылдьаар, – диэн махтанан даҕаны, ааттаһан даҕаны туран көрдөспүтэ.

Мэлдьэҥ сырыыта табыллан, санаата бэркэ көнньүөрэн, балаҕаныгар киирэн сыгын­ньах­танан, уотун иннигэр аргынньахтаан олоро түһэн баран, оронугар тиийэн тиэрэ түспүтэ. Ол сытан, ис-иһиттэн сылаанньыйан кэлэн, кириэстэнэн сапсыммыта.

6

Күөкээн бэйэтин иччитин суохтаппат бэрт үтүө майгылаах дьоҥҥо түбэстэ быһыылаах. Үрүт-үрдүгэр ыгыччы тиэллибит тоҥ эти, арыы­ны ычаахтаспакка тардар. Ыллыктаах сыарҕа чараас хаар устун улгумнук сырылыыр. Хабы­рыыс таһаҕасчыт аттарын чээлэй күөх отунан аһатар, хас тохтобул ахсын эбиэс кутан хабыалатар. Ой­бонтон уулаан таҕыстаҕына, айанныах­тарын иннинэ, түүҥҥү кырыатын кыһыаччыгынан та­рыы-тарыы, куҥун тутан-хабан көрбөхтүүр, эйэргээн самыыларын таптайбахтыыр уонна сыарҕа сыҥааҕыттан өтүйэтин харбаан ылан хас сарсыарда ахсын туйахтарын иһэхтиир. Ол кэнниттэн таһаҕаһы тардарга даҕаны чэпчиир. Тайҕаҕа диэри айана олус уһун уонна элбэх сирдэргэ эндирдээх, халысханнардаах, сорох сиринэн кыдьымахтаах, тааҥнаах. Таһаҕастаах сыарҕаны тааҥҥа соһон, тараҕай хайалар оройдоругар тахсан, аны тибии типпит суолун саҥалыы тэлэн айанныыр күннэтэ ыараан иһэр.

Хабырыыс хаар халыҥнык тибиэҕиттэн Күө­кээни бэриэччитинэн ыытан бочоҥ суолу хайдарар буолла. Дьэ оччоҕуна тааҥҥа түһэн мууһурбут таһаҕастаах сыарҕа тибиллибит хаарга батары түһэн өһөстүк соһуллар. Оннук суолга бэриэтчиттээһин Күөкээн сэниэтин ордук эһэр.

Аттар туруору дабааннарга таһаҕастарын ыарырҕатан сыарҕаларын туора-маары тардан ырычаахтастахтарына, таһаҕас көтөҕөөччүлэр көхтөөхтүк саба түһэн аттарыгар көмөлөһөллөр. Күнтэн күн ити курдук биир өлүүгэ сылдьар буолан, аттыын, дьоннуун хардарыта өйдө-һөллөр.

Бастакы балык, үүт-арыы тиэммит, ол кэн­ниттэн эттээх, кэнники хонуктарыгар сиир оттоох сыарҕалаах уонунан көлө күлүктэрэ аан туман быыһынан бытааннык сыыллаллар. Ол да буоллар күнтэн күн иннилэрин хоту хонук сирдэригэр диэри тохтообокко субуһаллар. Төһө да тымныытын иһин таһаҕасчыт аттар ыарахан айантан тиритэн үрүҥ кырыанан бүрүллэл­лэр, тыын быһаҕаһа тыынан көбүөхтэһэллэр. Хайа үрдүгэр архаана күүһүрэн, аттар аны көлөһүннэрэ хам тоҥон муус дьаҥха буолаллар. Суол хайааччы ат өрүтэ көбүөхтээн хайыарбыт таныытын тартаҥнатан тыбыырара ыраахтан иһиллэр. Ыйдаҥалаах түүн Күөкээн көлөһүн­нээх самыыта Хабырыыс харахтарыгар тымныы­тык килбэҥниир. Эдэр атыыһыт тоҥорун да, сылайарын да аахсыбакка атын кэнниттэн хаа­ман иһэр. Дьыбардаах киэһэ кини дэбдэгэр имин хаана хойуутук кэйбит этэ.

Симиэбийэттэн симиэбийэ икки арда тымныыттан ыксаан иһэн кэтэстэххэ – кэллэр кэлэн биэрбэт. Тайҕа быыһыгар саһан сытар үрэхтэр тардыыларыгар, тумустарыгар түүҥ­ҥү уот сүтэ-сүтэ кыламнаан көһүннэҕинэ, айан­ньыттар эгди буолаллар. Оннооҕор сы­лайбыт аттар сыарҕаларын ыллыктара көхтөөх­түк кыычыгыраһа түһэр.

Атыыһыттар Тайҕа көмүсчүттэригэр сылга биирдэ атыы-эргиэн таһаҕаһын таһаллар. Тиэрдиллибит ас барыта хамаҕатык барар. Атыылааччы даҕаны, атыылаһааччы даҕаны ик­ки өттүттэн барыыстааҕын талаллар. Атыылаа­һын, атыылаһыы аахсыыта, сыана түһэрсии­тин кытаанаҕа манна буолар. Хайа-хайалара чэпчикитик атыылыан, ыараханнык атыылаһыан баҕарбат. Онуоха тыл баайа, өй сытыыта, икки өттүттэн хардарыта өйдөһүү араас ньымаларын туһаналлар.

Нууччалар сахалар улахан сатабыллаах эр­гиэмсиктэрин, табыгастаах тылы, сыананы сатаан булалларынан атыттары баһыйалла­рын сөҕөллөр. Үгүстэрэ кинилэртэн көмүһүнэн, сорохторо уу харчытынан атыылаһар. Ыкы­наа­чай атыыһыт уолун Хабырыыһы кыһал­ҕалаах итэҕэһинэн туһаммакка, көнөтүнэн, баттаан-атаҕастаан балыйбакка даҕаны, балыйтарбакка даҕаны эргинэргэ такайар. Үгүстэр барыс уонна харчы эрэ туһугар харахтара хараҥаран албыннаан-түөкэйдээн улахан аньыыны оҥо­роллорун бэйэлэрэ билиминэ хаалаллар. Халыҥ харчы харахтарын саататтаҕына, хаар­тыга, арыгыга, араас адьынакка анньан биэ­рэр. Ол кэнниттэн урукку ылсыбыт-бэрсибит доҕотторуҥ, атыылаһааччыларыҥ эйигиттэн киэр хайыһаллар. Кими баҕарар сэниир, албынныыр куһаҕан дьаллык буоларын ааһан, кэлэр өттүгэр доҕоро да, атыылаһааччыта да суох хаалыахха сөбүн аҕата элбэхтик санатар. Эргиччи барыска ымсыыран, дьон саҥатыгар сылдьыахтааҕар эргиммэтэх даҕаны ордугун өйдөтөр.

Хабырыыска аҕата кэпсииринэн, кинилэр төрүттэрэ бары балыктаан, бултаан аһаан олорбут дьадаҥы дьон эбиттэр. Ол иһин үөҕүс­тэхтэринэ: «Тоҕус уон туулаах, аҕыс уон ардьаахтаах атыыһыттар», – дииллэр. Бастаан Тайҕаҕа көмүстээх сир арылларыгар Ыкынаа­чай абаҕата Хампа Бүөтүр балыгынан эргинэн ханнык эмэтик байбыт. Таһаҕас ыарахан үлэ­титтэн уонна тоҥон-хатан бөкчөгөр буолбут. Ол да буоллар син байбыт уонна өлүөн иннинэ инитэ атаҕар турарыгар диэн кыра да буоллар хаппытаал буолар харчыны хаалларбыт. Аҕата эдэриттэн ыарахан үлэни үлэлээн, бар дьону кытары биир тылы булан, онуоха эбии хайа да үлэни көрөн турбат, үтүө тыллаах-өстөөх буолан нэһилиэгэр ытыктанар киһи буолбут. Бөтүкэттэр сотору кинини ыстаарыһанан талбыттар. Аҕата итини кытары атыыта-эргиэнэ тэҥҥэ тахсан ис­пит. Сата таҥаратын дьиэтэ тутуллуутугар, Бөтү­кэк­кэ оскуола арыллыытыгар балачча харчыны сиэртибэлээн ыраахтааҕыттан иккитэ мэтээл ылбыт. Хабырыыс эмиэ аҕатын курдук буолуон баҕарар. Сороҕор аҕатын аһара түһүөн даҕаны санаталыыр. Эдэр киһи оннук буоллаҕына эрэ, орто дойду олоҕо күннэтэ тупсуохтааҕа, салгыы сайдыахтааҕа биллэр.

Хабырыыс абаҕатын уонна аҕатын баҕала­рын хоту сылтан сыл табыллан истэ. Көмүс даҕа­ны, харчы даҕаны кинини кэнниттэн эккирэтэ сылдьар курдук буоллулар. Тайҕа олохтоохторо кыһыҥҥы суол аһылларын, Хабырыыс хаһан кэлэрин эрдэттэн кэтэһэллэр. Саха этин-арыытын, балыгын үлэспит, итиэннэ махтаммыт дьон итинник элбээн иһэллэр. Хабырыыс Тайҕаҕа кэлбит сураҕын иһиттэллэр эрэ былы­рыын баччаҕа үлэспит атыылаһааччылара сон­но тута ыспакка, кэлиминэн атыылаһан, тутатына төлөһөллөр.

Эдэр атыыһыт үбүн-харчытын суоттана сыл­дьар. Аны ыаллыы нэһилиэктэн бэлиэтии көрө сылдьыбыт кыыһын сүгүннэрэн аҕалла. онон сылдьар ыалдьыт, мааны хоноһо быһа ааспат ыала буоллулар. Икки кыыс, үс уол оҕо­лоннулар: улахан кыыс Мотуруу, иккис кыыс Аана, олор кэннилэриттэн Бүөтүр, Силиппиэн уонна кыралара Ньукуус.

Хабырыыс сылтан сыл ахсын муҥхатын хара­ҕа кэҥээн, үбэ-харчыта мунньуллан барда. Кини аҕатын дьиэтинээҕэр улахан, Тойон Арыыга суох киэҥ-куоҥ, үрдүк хороҕор хоруобуйалаах, кырааскалаах, оһуордаах-мандардаах түөрт хостоох мааны дьиэни, ортотунан сүһүөхтээх икки этээстээх, түөрт ааннаах, үөһэ тахсар ос­куонньалаах ампаары тутунна.

7

Хас да сыл ааспыта. Ыал барыта уруккула­рын курдук дьиэҕэ-уокка хам бааллан олорбот, ыксал-тиэтэл ыккардынан сылдьар, барытыгар куоталаһан хамсанар, бэйэлэрин икки арды­гар уһуну-киэҥи кэпсэтэ барбат түрбүөннээх кэм­нэрэ үүммүтэ. Бар дьоҥҥо инникитин аҥаардастыы үтүө олоҕу эрэннэрэр хомуньуус салайааччылар эргэ олоҕу төрдүттэн түөрэ эһэн­нэр күүрээннээх саҥа олоҕу тутан барбыттара. Күн турдах аайы ол дьон ба­рыта ыксаллаах-тиэтэллээх, этэллэрин хоту кыа­йыыга эрэ сирдиир, ону утарылаһааччылары уонна кинилэргэ хос сыҥаах буолааччылары киэр эһэр уураахтара тахсаллара. Былыргы хаалынньаҥ үгэстэри, итэҕэли утары сорунуулаахтык охсуһар хам­паанньалар, ыгыылар-түүрүүлэр тохтообокко ыытыллар буолбуттара. Хараҥа хамначчыт дьон моонньугар олорон торолуйа топпут баайдары, атыыһыттары кулаахтааннар, бытархайдаан­нар куоластарын быспыттара. Ол кэнниттэн саҥа былаас тыынар салгына ырааһыран, чэбдиги­рэн хомууна суолугар тирэхтээхтик үктэммитэ. Кулаахтары ирдээн туран эспит дьадаҥы­лар устунан бэйэлэрэ эмиэ улахан кыайыыны ситиспиттэрин итэҕэйэн барбыттара.

Илин чүөмпэ сыһыытын үрдүгэр турар кыра дэриэбинэ былааннаах хотоно уонна хо­мууна сугулаанын эркиннэрэ ол оргуйар охсуһууга ыҥырбыт суруктарынан, былааҕынан ыраахтан кытаран олорбута. Эбэ күөлүнэн быыһанан, Сыһыы кутуругун баһынан, Тара­ҕай уонна илин, соҕуруу арыыларынан тар­ҕанан олорбут ыаллар дьиэлэрэ, сүөһүлэрэ-астара биир сиргэ кииннэнэн, Бөтүкэт дэриэбинэтигэр көһөрүллүбүттэрэ. Ордук хол­куоска маҥнайгынан холбоспут уонна хотон­ноох балаҕаннартан көһөн кэлбит ыаллар иэдэйбиттэрэ. Кинилэр төһө батал­ларынан ыал ахсын дьукаахтаспыттара. Өбүгэлэрин са­ҕат­тан уутуйан олорбут сирдэриттэн көспүт ыаллар титииктэрин холлоҕосторо, өтөхсүйбүт балаҕаннар түннүктэрэ, аһаҕас хаалбыт хотоннор ааннара бу туох үлүгэрэ буолан ааста диэбиттии иччитэ суоҕунан оҥоччу көрөн турбуттара. Олор аттыларынан ааһар дьонтон сорохторо муҥатыйара, таһыгар таһаарбакка аһы­нааччы эмиэ баара.

Ол кэмтэн ыла ыаллар оһохторун буруота биир кэмҥэ субуллан тахсар, кыымнара кыта­ры куоталаспыттыы тэҥҥэ кытыастар буол­бута. Оннук олохтоох, тиийиммэт-түгэммэт, туох да бас билиитэ суох хаалбыт дьон хаһан эрэ кинилэри барыларын быыһаан ылыахтаах эрэннэрэр ырайдара син биир кэлиэхтээҕин, арай онно туораттан өссө кимнээх эрэ мэһэй буолалларын итэҕэйэллэрэ, ол көстүбүт норуот өстөөхтөрүн утары бүппэт охсуһууну күүһүрдэр суолу көрдүүллэрэ.

Хомууна эдэр, орто саастаах дьоно кимнээх эрэ кинилэр баҕаларын дьүкээрдэрин, инни­лэрин-кэннилэрин анаарбат буолуохтарыгар диэри мэйиилэрин ытыйарын булаары кү­нүстэри тымтыктанан көрдүүллэрэ. Кинилэри бу айыылаах оҥорбуттарын иэстэһээри ыл­лыыр ырыалара кытары ол өстөрүн ситиһэргэ сөп түбэһэр тыллардааҕа уонна өһүллүбэт өскө-сааска өрө күүрдэрэ. Ыаллар күннээҕи үлэлэрэ-дьарыктара эрэ буолбакка, санаалара, майгылара кытары итинник биир тэҥ этэ. Ол – утарыта туран охсуһуу уонна кыайыы эрэ туһа диэн буолара. Ити суолтан туоруур, атыннык саныыр кимиэхэ даҕаны сатаммата. Биир тиэс­тэттэн мэһиллэн тахсыбыт хомууна үөһэттэн хайа тойон кэлэн этэн, дьаһайан барбытын хоту олороро.

Көһөн кэлбит ыаллар сүөһүлэрин, дьиэлэ­рин, сухаларын, бараналарын саҥа хомуунаҕа холбообуттара. Ким төһөнөн элбэҕи холбообут, төһө норуот өстөөҕүн, кулаах кутуруксутун сирэйин саралаабыт холобурга сылдьара. Ол дьон ортотуттан айахтааҕы атыппат ааттаах араатардар баар буолбуттара. Оннук араатар­дар тыл эппиттэрин, ыҥырыы таһаарбытта­рын кэнниттэн атыттар харахтара-кулгаахтара бүө­лэнэн, кимтэн төрөөбүттэрин умнан, саҥа былаас иитэн таһаарбыт оҕолоро буолалларынан киэн тутталлара.

Бастаан дэриэбинэ сис ыалын Ыкынаачай­даах Хабырыыһы кулаахтааннар куоласта­рын быспыттара, баайдарын тутан ылан саҥа тэ­риллэр холкуоска холбообуттара. Кырдьаҕас Ыкынаачай атыыһыты күһэлэҥ үлэҕэ тыаҕа мас кэрдиитигэр ыыппыттара. Кини онно барыан иннинэ ыалыгар Бэрт Мэлдьэҥҥэ кэлбитэ.

– Ыаллар, кэпсээҥҥит?

– Суох. Эн кэпсээниҥ?

– Сыл-хонук халлаан былыта уларыйарын кур­дук түргэн да буолар эбит.

Ыкынаачай тоҕо кэлбитин Мэлдьэҥ көхсүнэн сэрэйэн олороро. Атыыһыт, уруккута мөҥү­рүөн киһи, сулбу түһэн, аҕыйах хонуктан бэттэх көхсө холбойон, сирэйэ харааран хаалбыт этэ. Мэл­дьэҥ «кырдьаҕаһы кырдьаҕас, ыарыһаҕы ыары­һах диэбэт кэмнэр үүннүлэр ээ» дии санаабыта. Ыкынаачай итини сэрэйбэт буолаахтыа дуо, кыһалҕалаах кыһалҕатын тэбииринии санаатын эппитинэн барбыта.

– Маннык баламат, аһыныгаһа суох хала­бырдаах былаас бэйэтин дьылҕатын бэйэтэ муҥурданар. Онон үйэтэ уһуо суоҕа, ол кыр­-
дьыгар итэҕэлбин сүтэрбэппин. Ол эрээри эн би-
һикки онуоха тиийиэхпит да, көрүөхпүт да бил-либэт. Сэгээр, бу үтүө үлэм иһин ыраахтааҕыттан ылбыт мэтээллэрбин кистээҥҥин уура сырыт. Күн-дьыл көнөтүнэн эргиллэр кэмнээх буол-лаҕына… Кэнэҕэһин кэнэҕэс сиэннэрим көрө сылдьан эһэлэрин үтүө аатын ахтыах-саныах этилэр. Билигин кинилэр кыралара бэрт. Тугу даҕаны өйдөөбөттөр. Туох дьон буолан тахсаахтыыллара буолла?.. Үтүө дьоҥҥо түбэс­тэллэр… – Ыкынаачай кэлин тылларын иһин түгэҕиттэн дириҥник тыынан ыган таһаарбыта, уйадыйан харан хаалбыта.

Мэлдьэҥнээх Мотуо уолаттара Соломуон уонна Быскый кулаахтаммыт Хабырыыс уолат­тарыныын Силиппиэннээх Ньукууһу кыта­ры эмдэй-сэмдэй  саастыы этилэр. Оҕолор икки ыал тэлгэһэтинэн хардары-таары оонньоон, биир салгынынан тыынан, биир өрүс уутун иһэн улааппыттара. Биирдэрэ суоҕар биирдэрэ тэһийбэтэ. Биир ыал оҕолорунуу суохтаһал­ла­ра. Уолаттар, бэл, тас дьүһүннэрэ, хаамаллара, үөрэллэрэ-хомойоллоро кытары майгынна­һа­ра. Төрөппүттэрэ, оҕолорун көрө-көрөлөр, күн­нэрэ-ыйдара кинилэртэн тахсара.

Бэрт Мэлдьэҥ атыыһыт Ыкынаачай мэтээл­лэрин харайыах буолан тылын биэрбитэ. Ыала тылын ылыннарбыт манньатыгар киниэхэ ор­дон хаалбыт култугур кутуруктаах уулаах сылдьар көҕөччөр биэтин биэрбитэ. Эһиилигэр кырдьаҕас атыыһыт мас кэрдиитигэр үлэлии сылдьан тымныйан өлбүт сураҕа иһиллибитэ. Ыкынаачай уолун атыыһыт Хабырыыһы саха сирин тас өттүгэр көскө ыыппыттара.

Суут уурааҕын кэнниттэн Хабырыыс ойоҕо уонна биэс оҕото, иэримэ дьиэлэриттэн үүрүл­лэн, биир күн аһаҕас халлаан анныгар эргийэн хаалбыттара. Ийэлэрэ улахан кыыһын Мо­ту­руу­ну эргэ биэрбитэ, кыра уолаттарын Си­лип­пиэни уонна Ньукууһу эдьиийдэрэ куораттан тахсыбытыгар батыһыннаран ыыппыта. Ула­хан уолун Бүөтүрү, онуоха-маныаха диэри кэп­сэтэн, Мэлдьэҥ балтыгар Огдооччуйаҕа хаалларбыта. Орто уолун Силиппиэни аҕатын ай­маҕар ыаллыы нэһилиэккэ ииттэрэ биэрбитэ. Бэйэтэ кыра кыыһынаан Ааналыын, кырдьа­ҕас төрөппүттэригэр төннөн, хайдах эрэ кыбыл­лан олорорго быһаарыммыта.

Эһэлэрин дьиэтэ холкуос сугулаана, аҕаларын дьиэтэ оскуола буолбута. Икки ампаардара бур­дук маҥхааһайа буолбута, хотонноро, ха­һаалара, булуустара холкуос бас билиитигэр киирбитэ.

Бэрт Мэлдьэҥ хараҕар күүстээх холорук түһэн аан дойдуну өрө ытыйан, бастаан үрдүк мастар төбөлөрүн тоһуталыыра, лабааларын кума­лаан салгыҥҥа көтүтэрэ көстөрө. Силистэрит­тэн түөрүллүбүт үйэлээх мастар тулуйумуна сууллаллара. Кинилэр күлүктэригэр ыксалаһан үүммүт иинэҕэс мастар тостубаккалар сиргэ тиийэ хаптайаллара. Силлиэ силлиэрэрэ, тыал куугунуура. Тыа баһа сатарыыра.

8

Мэлдьэҥ холкуоска киирбэтэҕэ. Муҥураат мутугар сааллыаҕыттан хараҕынан улаханнык аһааҕырбыта. Дьиэлээх хотонун икки ардыгар көрбөккө сыарҕалаах окко кэлэн кэтиллэрэ. Ол курдук сылдьан икки хараҕынан көрбөт буолбута.

Ыала Кыраһа Баһылай тыаҕа бултуу сылдьан Хара Бытык үүтээниттэн чугас, дириҥ үрүйэ хордоҕойун быыһыгар хахыйах силиһэ эрийэ үүнэн тахсыбытын бэлиэтии көрөн куругар ан­ньына сылдьар чохороонунан төрдүнэн быһа охсон ылбыта. Үүтээнигэр аҕалан хахыйаҕыттан тайах мас саҕаны сарбыйан ылан туоһун хастаан, үрүҥ субатын таһааран баран үүтээн уҥа сэбэргэнэтигэр кыбыта аспыта. Тайах мас төбөтүнэн токур силиргэхтээҕэ Кыраһа Баһы­лай кыраҕы хараҕын тардыбыта. «Бэйи, итинтэн туох эрэ тахсыыһы быһыылаах» дии санаабыта. «Бэдэр төбөтө дуу, саһыл төбөтө дуу? Хайалара ордук тахсыан сөбүй?» Ити санаата төб­ө­түт­тэн хас да күн түспэтэҕэ. Ол сылдьан эмискэ өй көтөн түспүтэ. «Бэрт Мэлдьэҥ ааттаах аттар үрдүлэриттэн түспэтэх киһи, ат төбөтүн кыһан таһаарыыһыбын», – диэн үөрэн мүчүҥнээбитэ. Систэн бултаан киирэригэр булдун кытары ат баһа төбөлөөх сиэдэрэй тайаҕы аҕалбыта. Ыала Кыраһа Баһылай оҥорон аҕалбыт тайаҕын Мэлдьэҥ илиититтэн араарбат доҕор оҥостубута.

Холкуостаахтар Мэлдьэҥи «кулаахтар куту-рук­суттара» диэн үөҕэллэрэ. Оскуолаҕа киирэ илик кыра уолун Быскыйы, убайын Соломуону эмиэ холкуостаахтар оҕолоро эккирэтэ сылдьан кү­лүү-элэк оҥостоллоро. Ини-биилэр оскуолаҕа кэллэхтэринэ, убайдарын курдук саныыр Бүө­түрдэриттэн дьалты хаама сатыыллара. Биир­дэ Соломуону киниттэн биэс сыл аҕа, эбирдээх малысхах сирэйдээх ньыламан маҥан Буоча тутан ылбыта.

– Кулаахтар кутуруксуттарын кутуруга ха­нан баарый? Кутуругуттан ылан эрийэ тү­һүөххэ эрэ! – дии-дии, уолу икки холуттан өрө ыйаан таһааран, мэйиитэ эргийиэр диэри кулахачыппыта уонна, күлэн алларастыы-алларастыы, кылаас ортоту­гар туруоран кэ­биспитэ.

Соломуон итирик киһи курдук сүһүөҕүн бул-бакка тэмтэриҥнээн тиийэн учуу­тал олоппоһугар сүүһүн быһа түспүтэ.

Буоча бараллаата Бүөтүр онуоха тулуйбатаҕа:

– Кыралары тоҕо атаҕастыыгын? – диэн кө­мүскэспитэ.

Онуоха кыһыл хаана сирэйигэр ыгыллан тахсыбыт Буоча өрөлөһөн турбута.

– Кутуруксуккун көмүскэһэҕин дуо? Ээ, эн да буол, баайдар ыамалара баҕайы! Эн кэмиҥ аас-пыта, аны биһиги кэммит кэлбитэ! Киэр тур!!! –
диэбитинэн сутуруктарын болточчу туппуту­нан ынан кэлбитэ.

Икки өттүттэн киксэрээччилэр уонна тэптэрэн биэрээччилэр баар буола охсубуттара.

– Тиис-тиискэ! Муос-муоска! Баайдары бах­та­тыахха! Кутуруксуттары куттуохха! – дии-дии, ытыстарын таһыммыттара. Ырыа ньиргийбитэ:

Чиҥник үктээн,

Тиҥилэх, эргичий.

Кулаах, баҕар, салҕалаатын,

Кыһалҕа кыччыгый.

Оскуола оҕолоро кыралыын-улахан­ныын хабан ылан ыллаан барбыттара. Бүөтүр са­лын­на быһыылааҕа, тохтоон хаалбыта. Бу сырыыга икки улахан уол, харсыһаары гыммыт оҕустар курдук күрдьүөтэһэн баран, арахсыбыттара.

Соломуон оскуолатыттан ытаан кэлбитэ.

– Хайа, туох буоллуҥ? Бу сүүскүн туохха быһа түстүҥ?

Быскый онуоха:

– Ийээ, убайбын Буоча кулаах кутуруга диэн баран олоппоско сүүһүнэн бырахта, – диэн кэпсээн биэрбитэ. – Өссө Бүөтүр баар буолан, көмүскэһэн тохтоото быһыылаах.

– Көрүҥ эрэ, оҕолорбун бу муҥнаан эрдэх­тэрин… Кимнээх буоламмыт көмүскэһиэ буол­лаҕай?! – Мотуо муҥатыйбыта. – Бэйи, үҥсүөм буоллаҕа, – диэн Буочаҕа сааммыта.

Ийэлэрэ, Уус Ыстапаан улахан кыыһа Мотуо, төгүрүк сирэйдээх, эрилкэй харахтаах, киэҥ-холку майгылаах хара бараан дьахтар оскуо­лаҕа уолаттарын атаҕастыылларын истэн, бу сырыыга тулуйбакка өрө хабыллан турбута. Эрин диэки эрчимнээхтик эргиллэ түспүтэ.

– Эн бэйэҥ хайаа даҕаны! Мин уолаттарбын букатыннаахтык кэлбит былааска үөхтэрэ сыл­дьыам суоҕа! – диэн эрин хаһан да утары көрбөтөх бэйэтэ өрө хабытайдаммыта.

Ийэлэрэ сонно хотонугар тахсан хас төбөлөөх баарын үүрэн илдьэн холкуоска холбообута. Мэлдьэҥнээххэ култугур кутуруктаах көҕөч­чөр биэни кытары туора муостаах торбостоох саадьаҕай ынах хаалбыта.

Ол сааһыгар биэлэрэ төрүүрүгэр оҕото туора кэлэн буома тахсан быыһаммакка өл­бүтэ. Хата, ийэтин буомугар оҕотун тумнар­бакка быы­һаабыттара. Тулаайах атыыр ку­лун­чугу дьиэ кэргэн бүөбэйдээн тыыннаах хаал­ларбыттара.

Хаҥас буутугар эмэгэттээх, сүүһүн ортотугар үрүҥ туоһахталаах тулаайах көҕөччөр кулунчугу дьиэ кэргэн таптаан Бүөбэй диэн ааттаабыт­та­ра. Кулунчук, төрүөҕүттэн киһи илиититтэн аһыы үөрэммит буолан, тугу кэпсэтэллэрин, киниэ­хэ хайдах сыһыаннаһалларын өйдүүр буол­бута. Бүөбэйи кыралыын-улаханныын бары имэри­йэ-томоруйа сылдьаллара. Мэлдьэҥ балаҕанын аттынан ааһааччылар, манньыйан туран:

– Бүөбэй, Бүөбэй! – диэн ыҥырдахтарына, утары сэгэлдьийэн кэлэрэ.

Оҕолор кинилиин тэҥнээхтэрин курдук кэпсэтэллэрэ. Улахаттар имэрийэн-томоруйан бараллара. Бүөбэй ол аайы хоннохторун анны­гар төбөтүн ньолбоччу анньан, ас көрдөөн, сиик­тээх уоһунан сыстара, атаахтаан моонньун куустаран тараҥныыра. Ол быыһыгар хайала­рын эрэ холус туттуутуттан соһуйан, кулгаахта­рын оһуу-тоһуу чөрбөлдьүтэрэ уонна харахтарын дьэргэлдьитэн, кэннинэн чинэриҥнээн ыла-ыла тойторуйа ойуолуура.  

Бүөбэй, аһыан баҕардаҕына, бэйэтин курдук тиэргэнин иһиттэн тахсыбат иччитин батыһара. Мэлдьэҥ илиитин иминэн инчэҕэй уоһун булан тарбаҕынан бигээмэхтиирэ. Моонньун уһатан, ас көрдөөн чараас таныыларын тартаҥната-тартаҥната, төбөтүн кини хонноҕун анныгар анньара уонна туохтан эрэ сиргэммитэ буолан илин атахтарынан оһу-хоһу үктээмэхтиирэ.

– Бүөбээй, бачча күөххэ көҥүлгүнэн көч­чүйбэккэ, тоҕо бэйэбэр дылы халтаҥ тиэргэни манаатыҥ? – хараҕа суох иччитэ үс үүттээх кү­рүө аанын аһан баран самыытыгар ытыһынан сылаастык имнэнэрэ. Кулунчук бастаан Мэл­дьэҥ ытыһын кэтэспэхтээн, күрүө нөҥүө туран ас кэлэ­рин кэтэһэн чөрбөлдьүйэрэ. Күрүө аана сабыл­лара. Сырыы ахсын Мэлдьэҥтэн ас сыта кэлбэт этэ. Кини, торуоскатынан тиэргэнин кырсын уҥа-хаҥас тоҥсуйа-тоҥсуйа, балаҕанын диэки төннөрө.

9

Бүөбэй көҥүлүнэн сылдьар күөгэйэр кэмнэ­рэ ааспыта. Түөрт сааһын туолуутугар хол­куоска көлүүр ат тиийбэтинэн, Бэрт Мэлдьэҥи нолуоктааннар, ат оҥостуох буолбут Бүөбэйин тутан барбыттара.

Көҕөччөр атыыр соноҕоһу аттаан баран айааһыыр күннэрэ үүммүтэ. Айааһааччылара Буоча уол кирис өтүүнэн соноҕоһу уһуннук көнтөстөөн, сүллүгэскэ туомтуу баайан ба­ран, хотонун балбааҕыттан ат сыарҕатыгар балаччатык тиэйбитэ.

Соноҕос туора киһини атыҥыраан уонна сиргэнэн, тыына тууйуллан, өтүү хаһан төлө тар­дылларын кэтэһэн таныыларын тыастаах­тык тар­дырҕатан, сотору-сотору тыбыыран та­рылатара, быттыктара кычыгыланан тараһатын быччыҥнара үмүрүтэ тардыалыыра. Мөхсө-мөхсө тэбиэлэ­нэн, кэлин атахтарыгар өрүтэ туруталаан ылбыта. Муоһатын харытыгар төлө туппаттыы эриммит Буоча, туомтуу тардыллы­быт кирис өтүүнү төлө тардаат, соноҕос ыс­таныан иннинэ балбаахтаах сыарҕа үрдүгэр багдахыс гына олорбута. Бүөбэй тимир курдук кытаҕас илииттэн төлөрүйээри бастаан мөхсө сатаабыта сатамматаҕа. Ол кэн­ниттэн, төбөтүн булкуйа-булкуйа, ньолбоччу анньан иннин хоту холоруктана турбута. Кэнниттэн үрүҥ күдэрик ытыллан Буоча сирэйэ кытара үллүбүтэ. Биэс сааһыгар диэри үрдүгэр быа түспэтэх соноҕос этэ-сиинэ кычыгыланан, үүнүн уостуганын хам ытыран, харахтарын хаһылыччы көрбүтүнэн тарайа уҥуор диэри сүүрбүтэ.

Бүөбэй бу оройунан көрбүт Буоча кинини тоҕо маннык муҥнуурун, урукку иччитэ тоҕо биэрбитин өйдөөбөтүттэн абаккарбыта. Буо­ча айаас соноҕоһу таһыйа-таһыйа тыҥата көбүөхтүөр, көхсө тыаһыар диэри сүүрдүбүтэ. Ол кэнниттэн сыарҕатын булгутан эмиэ хам кэлгийэн туран аны ыҥыырдаабыта. Бүөбэй сэниэтэ эстибитин, уоҕа хараабытын, тыына кылгаабытын айааһааччыта билбитэ.

Буоча уу чоккурас буолбут соноҕоһу со­йуппакка, иккис тыына киириэн иннинэ соргу­тун тоһутар санааламмыта. Сааскы дьыбартан кини эбирдээх сирэйэ эбии кытаран баҕысты­быт уонна хаана хойуутук ыгыллыбыт этэ. Өй­дөппөккө соноҕос үрдүгэр биирдэ хап гына олорбута. Бүөбэй кинини быраҕаары өрө туран, умса тэбэн көрбүтэ да, киһитэ ыҥыырыгар хам сыстыбыт курдуга. Ол кэнниттэн эмиэ саҥа тыын киллэрэн иннин хоту сүүрэн холоруктаммыта. Буоча, Бүөбэйи кымньыытынан кырыктаах­тык таһыйа-таһыйа, соноҕос үрүҥ күүгэнэ мыы­ла курдук тахсыар диэри сыһыыны уһаты-туора сүүрдүбүтэ. Айааһаммыт ат соргута бастаан манна тостубута. Итинтэн ылата Бүөбэй икки атахтааҕы кытары өрөлөһөн даҕаны туһа тахсыа суоҕун өйдөөбүтэ.

Бүөбэй бу күнтэн аһыныгас уонна үтүө санаалаах дьон ханна эрэ кыйдаммыттарын, кини аттыгар аҥаардас кырыктаах дьон хаал­бытын эттээх тириитинэн билбитэ. Аттыгар күннээх халлаан анныгар күлүҥнэһэ сылдьар, бэйэ-бэйэлэригэр үтүөнү санаспат, аһыныгас санаа сыстыбатах икки атахтаах күлүктэр баар буолан хаалбыттара. Ол быыһыгар хантан эрэ кэлэн барар тойотторго бэрт буола сатаан махтанааччылар уонна кинилэр эппиттэрин хо­ту тугу баҕарар оҥорорго бэлэм дьон элбэх­тэрэ. Кинилэр ол түрбүөннээх олохтоох тойотто­ругар мэлдьи сэргэхтэрин, бэриниилээхтэрин көрдөрөөрү Бүөбэйи күүскэ кымньыылааннар күннэри-түүннэри сиэллэрэн тахсаллара.

Буоча курдук ыарахан илиилээхтэр кым­ньыыларыттан кини тириитэ эрэ аһыйбат этэ, быччыҥа барыта ыалдьара. Бүөбэй итинник санаатаҕына, дууһата кытары ыалдьар буолбута. Оччоҕуна хараҕын уута кытары саккырыыра, маннык эрэйи көрөөрү күн сиригэр кэлбититтэн хомойоро. Атыттар ону өйдөөбөттөрө буолуо дуо? Өйдүүр бөҕө буоллахтара. Ол эрээри кымньыы таһыыра оннооҕор кытаанах этэ…

Бүөбэй ааспыт олоҕун, көҥүл сылдьыбыт күөгэйэр кэмнэрин эргитэ санаатаҕына, киниэхэ муус сүрэхтэммит икки атахтаахтан хайаан да иэстэһиэн, Дьөһөгөй Айыыга үҥсүөн саныыра эрээри киниэхэ уордаах хаһыы уонна кым­ньыы мэлдьи тойон буолара. Дьон хайдах бары маннык бэйэ-бэйэлэригэр өстөөх уонна түөрт атахтаахтарыгар кырыктаах буоллулар? Тоҕо бэйэ-бэйэлэрин түсүһэн биэрэ сылдьалларый? Итинник санаан кэллэҕинэ, икки атахтаахтан дьулайара эбии улаатара. Итинник майгылаах дьон тугу баҕарар оҥоруохтарын сөбө. Ол иһин түөрт атахтаах Дьөһөгөй оҕото икки атах­таахтары үтүктэн, бэйэтэ эмиэ хаһаайынын санаатын хоту сылдьарга сөбүлэспитэ. Итинтэн ыла Бүөбэйи тойоттор аҥаардас тиэтэллээх эрэ сорудахха көлүнэр уонна мааныга миинэр миҥэ оҥостубуттара.

Холкуос күүстээх ыарахан үлэтигэр атын сэниэ­лээх аттары көлүйэллэрэ. Түргэн хо­муур­даах сэлиик Бүөбэй иһигэр кистээн ба­ры­ларыгар сааннар даҕаны тойотторго был­дьаһыкка сылдьыбыта. Тойоттор арыгылыыл­лара, хаар­тылыыллара, ойохторуттан сал­тахтарына, көссүүлэригэр баран хоноллоро. Аам-даам кыһыҥ­ҥы тымныыга Бүөбэйи сэр­гэҕэ хантаччы баайан баран, түүн үөһэ ааһыар диэри кө­рүлүүллэрэ. Бүөбэй аччыктаан, тоҥон, уһун түүнү быһа титириирэ. Оччоҕуна хаһаайыныгар саа­нара эмиэ күүһүрэн кэлэрэ. «Көр, бу тоҥорон муҥнаан, аччыктатан сордоон эрдэҕин, бэйи, таҕыстар эрэ мэйиигин тоҕо табыйан өлөрүөм буоллаҕа!» – диэн өһүн ситиһиэх буолара. Сыр­даан эрдэҕинэ, тойоно көссүүтүн хоон­ньут­тан тахсан иһэрин көрөөт, үөрүүтүттэн кулгаах­та­рын оһуу-тоһуу хамсатан, сарсыардааҥҥы дьыбарга иҥэрсийэн дьырылатара. Ону кытары сибилигин «өлөрүөм» диэн сааммыта төбөтүттэн көтөн хаалара. Сэргэҕэ хам бааллан туран өстүйбүт санаатын өйдөөн, икки атахтаахха өс туппут аньыы­тыттан бэйэтэ даҕаны кэлэйэн ыарахан­нык ынчыктаан ылара уонна сэргэ төрдүгэр ыттыын, киһилиин тэстибиттэрэ халыччы муу­һурбутун сытыы туйаҕынан табыйбахтыыра.

Бүөбэй икки атахтаахха куһаҕаны оҥоруох­тааҕар буолуох үлэтигэр, айаныгар уурастыыры даҕаны буруйга ылынара. Ол кэриэтин умса түһүөр диэри иннин хоту дьүккүйэрин эрэ билэрэ. Икки атахтаах тыыныгар турар диэн манан аҕай үһү дуо? Сайынын сыата ууллан, кыһынын тоҕо титирээн, суккуруур тыына даҕаны хааллар, Бүөбэй ол аньыылаах санаатыттан букатыннаахтык аккаастанан хараҕын уута сүүрэрэ уонна тыынын уһатаары, мууһурбут таныытын сэргэҕэ иккиһин ыраастанан, тыына чэпчээн абыранара. Ол оннугар абакката бэр­диттэн тоҥ үүнүн уостуганын көмүргэччи ыстаталаан, тиэрбэстэрин кылырҕатан, таныы­ларын тартаҥнатан сэргэхсийэ сатыыра.

Сугулаан дьиэ аттыгар кылыкына талаҕынан хатыйа анньыллыбыт далга хааллыбыт аттар иһэхтээх туйахтара хоочургуура, тыбыырыы­ла­ра бүтэҥитик иһиллэрэ. Тааҕыран хаалбыт кулун тириитэ сонноох, чомпой бэргэһэлээх, ханан да сырдык толбоно сирэйигэр сыстыбатах, күннэтэ мөҕүллэриттэн атыны билбэтэх, төрүөҕүттэн түүппэҕирбит куонньук кымньыыта салгыны быһыта охсон куһурҕаппыта Бүөбэйгэ эмиэ дьулааннык иһиллибитэ. Аттар бары биир муннукка хааллыбыттара. Халлаан имэ сырдыы илигэ. Куонньук аттары көлүйэн баран сугулаан диэки саллаҥнаабыта. Кыбыылаах от үрдүгэр тымныыттан куотан түүрүллэн сыппыт харабыл ыт ыстанан түһэн куонньук кэнниттэн сырсан илибирэйбитэ. Сугулаан дьиэ аана бытааннык арыллыбыта.

Куонньук кымньыытын туппутунан киирэн:

– Аттар бэлэм буоллулар! – диэн кыҥсый­быта. 

Ити кэнниттэн сугулаан иһэ сэргэхсийэ түс­пүтэ. Сэбиэт, партком, бэрэссэдээтэл, оро­йуон кииниттэн кэлэн хоммут болумуочунай үтү­лүктээх бэргэһэлэрин үрдүгэр түһэн түргэнник таһырдьаны былдьаспыттара. Бүгүн Кытаанах Кырдал нэһилиэгин кулуубугар холкуостаахтар уопсай мунньахтара буолуохтааҕа. Холкуос салайааччылара бары даҕаны өрт уотунуу күүдэпчилэммит, ханнык да харгыстан тохтоон турбат, араатар тылын кэнниттэн сонно өрө көтөҕүллэн кэлэр, ол кэнниттэн сонно уостан даҕаны хаалар, үөһэттэн ыйыллыбыты толорорго туруору майгылаах дьон этилэр.

Итинник сыл баһыгар-атаҕар биирдэ мус­тар көрдөөх-нардаах күннэригэр хайаан да ха­йаларын ата бастыҥын көрдөрөөрү көхтөөхтүк күрэхтэһэллэрэ.

– Оо, Бүөбэй! Бэйэм айааһаабыт атым! – боломуочунай хаһааҥка сыарҕаҕа көлүллүбүт аты көрөн өрө хабытайдана түспүтэ. 

Бүөбэй элбэх дьон ньамалаһарын быыһыгар хаһан эрэ истибит саҥатыттан этин сааһа дьар гыммыта. Кини түөрт бэрбээкэйин быһа кым­ньыылаппыттыы турар сиригэр тэпсэҥэлээн, өрүтэ үҥкүүлээмэхтээн ылбыта.

– Миигин билбэтиҥ дуо? Тоҕо иҥэрсийэ көрсүбэтиҥ? Холкуос бэлэмигэр бэркэ да тупсубуккун! – Буоча сарсыардааҥҥы салгыҥҥа сатарыччы күлэн бачыгыраппыта.

Бүөбэй кырыктаах Буоча диэки хайыһан көр­бөккө туран, кини ыарахан кымньыыта иэни­гэр тү­һэ илигиттэн тараһатын тириитэ тар­дыалаабыта.

– Чээ, түһүннүбүт!!! – Буоча хамаандалаан тоҕо барбыта.

Бүөбэй боломуочунай тойон баҕатын хоту этэ аһыйа илигинэ, төбөтүн ньолбоччу анньан, кэлин атахтарын тиэрэ тэбэн, кутуруга субуллан, бастакынан суолга киирэн сиэлэн тамара­лаа­быта. Болумуочунай баҕыстыбыт кыһыл сирэйигэр хаар иһэх күдээрийэ ыһыллыбыта. Кулууп дьиэтигэр Бүөбэй бу да сырыыга ба­рыларыттан урут тибилиннэрэн кэлбитэ.

10

Ол сайын холкуоска чугастааҕы экспедиция үлэһиттэрэ от үлэтигэр көмөҕө кэлбиттэрэ. Окко барааччылар таһаҕастарын ырдаллары­гар уонна бугул состоруутугар диэн Бүөбэйи туттар-быттара. Атыыһыт Хабырыыс уолун Бүөтүрү нууччалыы үчүгэйдик билэрин иһин Быскыйы кытары окко ыыппыттара. Оттуур сирдэрэ илин ойоос кутуругар Ураһалаахха этэ. Сайынын бэрэбиэсчит буолбут холкуос куонньуга отчут-тары чүөмпэ уҥуор туораппыта. Бүөбэйи көнтөһүттэн тутан харбаппыттара.

Оттуур сирдэригэр тиийэн, анныларыгар күөл­лээх сиргэ Бүөтүрдээх Быскый отуу туруохтаах сирин булан, таһаҕастарын сүөкээн, атта­рын ада­ҕалаан аһата ыыппыттара. Бэйэлэрэ отуулара туруохтаах сирдэрин оннун охсон барбыттара. Үөт талаҕынан икки киһиэхэ эрэ сөптөөх отуу дьардьаматын туруоран, охсубут отторун мун­ньан ардах хоппотунуу халыҥ­нык бүрүйбүттэрэ. Ол кэнниттэн эттэрин үөрэтэ таарыйа уонна хойуу бырдаҕы кыйдаарылар, икки тэлгэһэ саҕа иэн­нээх сири эр-биир тулалыы нэлэччи охсубуттара.

Экспедиция дьоно түргэн үлүгэрдик таҥас балааккаларын тардан, оннуларын оҥостон, суунан-тараанан, сөтүөлээн, умсан-харбаан чал­бааттаммыттара.

Бүөтүрдээх Быскый хотуурдарын таптайан, кылааннаан баран инчэҕэй талах лабааларыгар ыйаабыттара. Киэһэ эрдэ чэйдээн сыппыттара. Отуу иһигэр киирэн Быскый:

– Бүөтүр, биһиги нууччалары кытары хол­боспоппут дуо? Охсуубутугар, мунньуу­бу­тугар, кэбиһиибитигэр быдан барыстаах буолуох этэ, – диэн сүбэлэһэр кэриэтэ ыйыппыта.

– Кыһаллыма. Кинилэр хайдах үлэлииллэрин бэйэлэрэ билэн эрдэхтэрэ, – диэбитэ биирэ.

Экспедиция дьоно түүнү быһа аһаабыттара. Саҥалара, маатыралара сарсыарданан биирдэ ньам барбыта.

Уолаттар таҥара сырдыыта турбуттара, дьонноро утуйа сыталлара. Отчуттар аһаан баран ходуһалары­гар киирэн баһыттан аргыый охсон барбыттара. Күнүскү чэйдэригэр кэлиилэригэр ыаллара саҥа туран эрэллэрэ.

Балаакка иһиттэн биир нуучча тахсан:

– Биһигини бырдах утуппата! Хааммытын супту обордулар быһыылаах! Эһигини утутта дуо? – диэн ыйыталаспыта.

– Ээ, эһиги балааккаҕыт тулатын барытын охсон кэбиһиҥ, оччоҕуна чугаһыахтара суоҕа, – диэн Бүөтүр сүбэлээбитэ.

– Кырдьык даҕаны, биһиги сип-сибилигин!..

Бүөтүрдээх иккитэ омурҕаннаан, киэһэлик эрдэ уурайбыттара. Хотуурдарын сытыылаа­быт­тара, атырдьахтарын, кыраабылларын бэ­рий­биттэрэ. Хонон турбуттара, эттэрэ-сииннэрэ көһүйбэтэх эбит. Онон бэҕэһээҥҥилэринээҕэр охсууларын арыый эбэн биэрбиттэрэ.

Экспедиция дьоно үс күн сөтүөлээн, күн уотугар сыламнаан, сынньанан баран төрдүс күннэригэр үлэлэригэр, дьэ, тахсыбыттара. Хара сарсыардаттан харса суох түһүнэн кэбиспиттэрэ. Кинилэр охсон нэлэһиппит сирдэрэ киэһэтигэр Бүөтүрдээх Быскый холбоон охсубуттарынааҕар икки бүк киэҥ сири нэлэһийбитэ.

Бүөтүр:

– Дьэ барахсаттар күүс-уох дьоно диэтэ­ҕиҥ! Итинник үлэлээтэхтэринэ, тугу да тулуппат дьон кэлбиттэр быһыылаах, – диэбитэ.

– Эппэтэҕим дуо?.. Аҕыйах хонугунан үлэ­лэрин бүтэрэн бараллара буолуо, – Быскый ордугурҕаабыттыы эппитэ.

– Туора дьону ордугурҕаабат баҕайыта, – Бүөтүр саба саҥарбыта.

Саастаах киһилии сылык уонна түс-бас тыллаах Бүөтүр хотуурун санныгар сүгэн, Быс­кыйы кэн­нит­тэн кулун курдук батыһыннаран ходуһала­рыгар киирбиттэрэ. Сарсыҥҥыттан мунньуу уонна бугуллааһын үлэтэ саҕала­ныах­тааҕа. Эттэрэ-сиин­нэрэ хатарыл­лыбыта бил­лэр, киэҥ иэннээх сири хоннохтоохтук охсор санаалаахтара.

От сиигэ көтүөн иннинэ киирбит охсооччу­лар хотуурдарын иэдэһэ ыраахтан чаҕылыҥныыра. Күн уота сарсыардаттан итиитик сырылаччы тыгара эрээри, кыра сэлээннээх буолан, өрүс­тэн сөрүүн салгын кэлэрэ. Охсуллан куурбут күөх от сыта муннуларыгар минньигэстик дыр­гыйара. Улаханнаах оҕотук отчут хоннохторо аһыллан, хотуурдарын уоптараллара улаатан, хардыылара кэҥээн, бүгүҥҥү күннээҕи үлэлэрэ бэҕэһээҥҥилэрин ырааҕынан куоһарбыта.

Экспедиция дьоно бастакы күннэригэр олус күүскэ түһүммүт быһыылаахтара. Эттэ­рэ быстан үлэлэригэр тахсыбатахтара үс хоммута. Ол оннугар ситэ буспатах хаптаҕаһы хото хомуйбуттара. Эмиэ да күөлү сэмсээн балыктыыллара.

Бүөтүр Быскыйдыын охсубут ходуһаларын аҥаа­рын мунньан, бугуллаан бачыгыраппыт­та­ра. Ардах да кэлэн түстэҕинэ, куттала суох буолбута. Ол кэнниттэн эмиэ от охсуута саҕаламмыта.

Экспедиция үлэһиттэрэ күнтэн күн туохтара эрэ сатаммата. Үлэлэрэ мөлтөөн, үөхсэллэрэ, маа­тыралара элбээбитэ. Охсубут отторо мун­ньул­лу­бакка, ардахха ылларан, ыанан харааран эрэрэ.

Бүөтүрдээх Быскый, үлэхтээх ходуһаларын охсон бүтэрэн, кэбиһиигэ киирбиттэрэ. Ин­чэҕэй талаҕынан налба баайан, Бүөбэйинэн бу­гулларын налбаҕа состороннор, отторун кэбиһиитин бүтэрэн, күрүөлэрин тутан бүтэрэн баран аһылык таһааччылыын дьиэлэригэр төн­нүбүттэрэ. Экспедиция үлэһиттэрэ өссө да­ҕаны отторун охсон бүтэрэ иликтэрэ. Кинилэри кытары Бүөбэй эмиэ хаалбыта.

11

Илин арыы Ураһалааҕыттан эрдэ бүтэн тахсыбыт Быскыйдаах Бүөтүрү сарсыныгар Сыһыы Кутуругун отчуттарыгар көмөҕө ыып­пыттара. Тиийбиттэрэ, отчуттара, аһылык­тара бүтэн, кус курдук уунан аһыы олороллор эбит. Сирэй-харах мөлтөх дьоно көрсүбүттэрэ.

Биригэдьиирдэрэ, ону истэн, оскуола аһыл­лыар диэри Быскыйы Сыһыы Кутуругар килиэп таһааччынан анаабыта. Ураһалаахха хаалбыт отчуттар уонча хонугунан оттоон бүтэн бэйэлэрин үлэлэригэр төннүбүттэрэ. Отчуттар килиэптэрин сатыы таспыт Быскый аны аттанан хаалбыта. Ыһыктарын икки күн таһан баран куонньугу көрсөн үҥсэргии тоһуйбута.

– Бүөбэй муҥнаах кырдьан буорайаахтаабыт. Суолун ортотугар уурастаан турунан кэбиһэр… 

Онуоха куонньук:

– Ээ, эн кырдьаҕас түөкүнү аһыныма, ол эйигин сэнээн эрдэҕэ, – диэн өрө бааҕыныы түспүтэ. – Үчүгэй аҕайдык маатырылаан куба­рыт, көмөлөһүөҕэ! – диэн киксэрбитэ.

Сарсыныгар Быскый, экспедиция дьонуттан итэҕэһэ суохтук маатыралыы түһэн баран, Бүөбэйи күүскэ кымньыылаабыта. Соһуйуон иһин Бүөбэй турунан кэбиспит сиригэр өрө ходьоҥолуу түспүтэ уонна сэниэлээх соҕустук айаннаан саппарыйбыта.

От үлэтэ бүппүтэ. Оскуола аһыллыбыта. Быскый үөрэнэ барбыта. Бокуруоп таҥара кэнниттэн чүөмпэ мууһа турбута. Куонньук кыһынын от тиэйиитигэр, мас таһыытыгар сылдьар аттары биир далга хаайара уонна сургуйдарыгар дэлэй соҕустук күөх от симэрэ. Кини күүстээх үлэни толорор аттары үксүн итинник аһатар.

Бүөбэй эдэр эрдэҕинээҕитин курдук кир­диргэччи аһыаҕын тиистэрэ элэйбитэ мэ­һэйдиирэ. Арай от кырпайыттан, сыатыттан хомуйан хабыалыыра. Түүн да уһун. Бүөбэй төбөтүгэр араас санаалар киирэллэрэ. Оччоҕуна хахха сири булан нуктуура уонна ааспыт уонна билиҥҥи күннэрин эмиэ хат ыатаран барара. Кини дьон саҥатын өйдүүрэ, оннооҕор санааларын кытары таайара. Ол эрээри ордук тууйуллан уонна хоргутан кэллэҕинэ, тугу даҕаны өйдөөбөт кындыа майгыланара. Оччо­ҕуна аттыгар чугаһаабыт аттары дурдалаах хаххатыттан кө­ҥөөн тэбэн, ытыран даҕаны үүрүөн сөбө.

Кини икки атахтааҕы барытын кытары эйэнэн, сүбэнэн сылдьыан, иннин хоту үлэлиэн баҕарара. Икки атахтаах кыһалҕатын күннэтэ бииргэ үллэстэ сылдьан, кинилэр бэйэтин эмиэ үөрэ-көтө көрсүөхтэрин, көмөлөһүөхтэрин баҕа­рара. Ону баара мэлдьи үөхсэ, кымньыылыы сылдьаллар. Бүөбэй итини барытын кэпсиэҕин саҥарбат эрэ буруйдааҕа.

Бүөбэй ол санаатын салгыы ырытан барара. Икки атахтаах кини түөкүннэнэрин хайдах таа­йарын сөҕөрө. Маатырылаан тоҕо барар буол­лахтара үһү! Бу орто дойдуга кини баҕатын хоту тоҕо туох да табыллыбатый? Быдьар маатыра кинини кымньыытааҕар аһытар. Ол кэнниттэн кырыктарын таһаараары хайаатар даҕаны иэнин эттээн бараллар. Дьэ онно айаҥҥын эппэтэх­хи­нэ, таһаҕаскын кыайбатаххына, тыыҥҥын да­ҕаны таһаардахтарына көҥүллэрэ. Урут хайалара да итинник быдьардык маатыралаабат буо­лара. Бүөбэй экспедиция дьоно кинини хайдах муҥнаан ходьоҥнотоллорун, маатыралыы-маа­тыралыы хастыы эмэ бугулу состороллорун санаан кэллэҕинэ, хараҕа туманнырар. Эдэр эр­дэҕинээҕитин курдук икки атахтаах санаатын толорон хамсанар күн-түүн ыараан иһэр. Урук­ку эрчимэ даҕаны, сэниэтэ даҕаны иһиттэн тахсан барбыт курдук. Бүөбэй Орто Дойдуга тыыннааҕын тухары кырдьыгын булуо суохтааҕа эрдэттэн суруллубут курдук. Ол муҥун-сорун күн сырдыгыттан букатыннаахтык араҕыстаҕына эрэ умнууһу.

Кинини билигин атын түргэн атахтаахтар, эстибэт эрчимнээхтэр солбуйар кэмнэрэ кэл­лэ. Бүөбэй ону бэйэтэ даҕаны билэр. Эдэр аттарга сабыта үктэтэ сылдьар буолуоҕуттан эргэ хаһаайына, сиргэ силлээн баран, атын акка атастаспыта. Бүөбэйгэ онтон ордук ата­ҕастабыллаах уонна сэнэбиллээх түгэн суоҕа. Ол күнтэн бэттэх санаата күүскэ түһэн, букатын мөлтөөбүтэ. Итинтэн ыла кэлэр күннэрэ ааҕыллыбыт быһыылааҕа.

Холкуос куонньугун сэниэлээх, улгум аттара сарсыарда эрдэттэн былдьаһыгынан түҥэтил­лэн бүтэллэрэ. Хойутаабыт сордоох ханна ба­рыай, хатыйа талах хаххатыгар Бүөбэй эрэ хаал­быт буолара. Сылгы күрүөтүн, сүөһү хотоннорун отун, үлэһиттэр олорор салҕааһыннаах уһун дьиэлэ­рин, сугулаан хонтуоратын, оскуола, кулууп оттук маһын таһарга иҥиирдээх аттар бараллара.

Өрүс арыытыттан, хара тыа сиһиттэн тү­һүүлэрдээх-дабааннардаах, түүнүн тибиинэн тибиллибит суолунан от-мас тиэйэр таһаҕасчыт көлөҕө, киһиэхэ даҕаны олус илистиилээҕэ. Бүөбэйгэ түбэспит дьон айыыларын этэн сотору-сотору үөхсэллэрэ. Халыҥ хаарга ба­тыл­лыбыт сыарҕалаах таһаҕаһын айан суо­лугар кыайан таһаарбакка аҕылыы-аҕылыы ырычаахтаһар буруйугар самыытыгар кымньыы курбуулуура. Бүөбэй оччоҕуна тибиилээх хаарга батыллыбыт сыарҕаны уҥа-хаҥас халбаҥнатан, туох баарынан түһүнэн кэбиһэрэ. Оччоҕуна оннуттан хамсаабыт ыга балтарыктанан тиэл­либит оттоох сыарҕа хаары күрдьэн айан суолугар хантайан киирэрэ.

Бүөбэй күнтэн күн көтөхтөрөн, түүнү быһа титирээн, халтаҥнаабыт тириитигэр ойоҕоһун уҥуох­тара атыгыраан тахсыбыттара. Онуоха эбии сөтөллөр буолбута. Бүөбэй кута-сүрэ тос­тон, дууһата ханна эрэ ыраах тахсан барбыт курдуга. Ол үрдүнэн аҕылыы-аҕылыы айаннаан туйах­тара тоһугурайара. Айанын эбэн биэрбэтэ­ҕинэ, тохтоло суох кымньыыланара. Сөтөллөн хахсыйдаҕына, күп-күөх салгын аан тумаҥҥа субуллаҥныыра. Бүөбэй муҥутуур албаһа –  дьахталларга эбэтэр оҕо аймахха түбэстэҕинэ, аат харата айаннаан саппараҥныыра. Үрдүк сыыры тахсыан, эбэтэр түһүөн дьулайан тохтоон ылбахтыыра уонна синим биир диэбиттии түһүнэн кэбиһэрэ. Кырдьаҕас ат кырыктаах киһи илиитэ көнтөһү хайдах төлө тардарыттан, муоһатын хайдах тутарыттан бу киһи тыына ыараханын, эбэтэр чэпчэкитин сонно тута билэрэ. Оо, кини, айааһаныаҕыттан төһөлөөх биэрэстэни, көһү түүннэри-күнүстэри, кы­һын­нары-сайыннары сиэлбитэ, дьүккүйбүтэ буолуой?!

Бүөбэй өҥө-түүтэ тааҕыран, тымныыны-итии­ни курдат аһарар буолбута. Муустаах ой­бонтон уулаатаҕына, тииһэ кыйара. Куонньук кини уҥуохтара адаарыйбыт сиһин сирэн, мииммэккэ сиэтэн киллэрэн уулатара. Кыһын ааһан күн уһаан, сылыйан, убаабыт кутуругун купчутан, сиһин то­ноҕоһун өкчөтөн дал хахха муннугун булан, күн уотугар сыламнаан, ха­рахтарын симэн, токуллан турар буолбута. Ыаллар тиэргэннэриттэн таһырдьа мустубут оҕолор күлэллэрэ-үөрэллэрэ иһиллэрэ. Ат да­лыгар туллуктар хаар кыыдамнаан эрэринии ыһыл­лан кэлбиттэрэ. Күөх Оттооххо киһи уҥуо­ҕун таһыгар сылгылар хаһан аһыы сылдьаллара. Бүөбэйгэ хайалара даҕаны кыһаллыбат, кы­рыы хараҕынан даҕаны көрбөт буолбута. Хол­куос үлэтигэр туһатыттан тахсыбыт Бүөбэйи сото­ру бэтэринээрдэр көрөн абыраабыттара. Итинтэн ыла дэриэбинэ ыалыгар уу баһар ат буолбута.

Саас эрдэлээн кэлбитэ. Ыаллар аһыыр муустара баранан барбыта. Мэлдьэҥ ойоҕо уу баһаары куонньуктан ат көрдөөбүтүгэр Бүөбэйи ыйбыта. Кырдьаҕас ат билэр ыалын балаҕа­нын тэлгэһэтигэр кэлэн ис-иһиттэн кистээн дьырылаппыта. Мотуо Бүөбэйи мас уһааттаах сыарҕаҕа көлүйэн, уу баһан таһаарбыта. Сотору оҕонньорунаан ууларын таһан, иккиэйэҕин чэйдии олорбуттара. Ол олорон Мотуо дол­гуйбут, аһыммыт куолаһынан:

– Оо, Бүөбэй төбөтүн сэргэҕэ анньан ытыы турар! – диэбитэ.

Онуоха оҕонньоро остуолуттан туран сытар оронун баһыгар тиийбитэ. Тайаҕын харбыала­һан ылан иһэн мүлчү туппута. Ат төбөлөөх тайах мас уу чуумпуга муостаҕа тыастаахтык түспүтэ. Мотуо бэйбэрийэн тиийэн оҕонньоругар та­йаҕын ылан биэрбитэ. Бэрт Мэлдьэҥ тайахтанан таһырдьа харбыалаһан тахсыбыта. Ампаар ойо-ҕоһугар сыста турар кулгаахтаах сэргэҕэ төбөтүн санньыардык анньан турар акка тиийбитэ. Кини ибигирэс тарбахтарын иминэн ат хоҥоруутунан сүүрбүт хараҕын уутун бигээбитэ уонна моонньуттан кууһан туран:

– Бүөбээй, тоҕо ытыыгын? – диэн киһилии кэпсэтэн барбыта. – Эн биһикки иккиэн даҕаны сааһырдахпыт дии. Биирдэ эмэтэ миэхэ хомойбуттаах буоллаххына, алы гын. Ыччат­тардааххын буолбат дуо… Ама да сорсуйбуппут иннигэр, ыччаттаргын хомото сыл­дьаарыгын быһыыланаҕын дуо? – диэн тиһэҕэр хомуруйан барбыта.

Иччитэ Бүөбэй хоппоҕор хоҥоруутун, сүүһүн имэрийэ-имэрийэ, ат хараҕын уутун ытыһын тилэҕинэн туора соппута. Бүөбэй ис-иһиттэн чэпчээн, хараҕа сырдаан кэлбитэ. Төһө да уйадыйдар, аньыытын билинэн, ытыырын тохтоппута. Ол кэнниттэн айыы сирин түннүгэ хараҕар саҥалыы аһыллыбыта. Бүөбэй бу орто дойдуга кэлбит барыта хаһан эрэ төннөр аналлааҕын санаатынан буолбакка, бу кэпсэтии кэнниттэн сүрэҕинэн сэрэйбитэ уонна уруккутун курдук төбөтүн Мэлдьэҥ хонноҕор анньы­быта. Ол кини иччитигэр билиммит махтала этэ.

Ити күнтэн Бүөбэйи сабыылаах далга хаайан туран уотууга ыыппыттара. Кэччэгэй куонньук кинини хадаҕалаан туран күөх от тобоҕунан, сороҕор эбиэһинэн даҕаны аһатар буолбута. Кырдьаҕас ат өҥө-түүтэ ырааһырбыта, онноо­ҕор сэниэ киирбит курдук буолбута. Сааскы Ньукуолун күн куонньук Бүөбэйи далыттан сиэтэн таһааран икки этээстээх холкуос уопсай ампаарын муннугар аҕалан баайбыта. Бэйэтэ сугулааҥҥа киирбитэ. Дэриэбинэ ыттара, туох эрэ тахсаары гыммытын сибикилээн, куонньугу батыһа сылдьыбыттара.

Сугулаан дьиэттэн элбэх иилэҕэстээх күлүүстэри саннын нөҥүө ноторуускаламмыт кыла-дыапсык тахсыбыта. Кини Бүөбэйи чинчилээн турбахтыы түспүтэ. Ол кэнниттэн икки имэ тэтэрэн, тутуу былдьаһан туттара-хаптара түргэтээбитэ. Кыладыапсык, куон­ньуктааҕар дуоһунас-таах киһи буолан, ки­ниэ­хэ иһити-хомуоһу чугаһатарга ыйан-кэр­дэн барбыта. Ампаар уонна сугулаан дьиэ ыккардыгар кинилэргэ илии-атах буолааччы элбээбитэ. Кыһыл муруннаах, хойуу кугас хаастаах кыладыапсык хараҕа дьэргэлдьи­йэн уоттаммыт этэ. Кини чугастааҕы ыал­лар ыт­тара мустубуттарын өйдөөн көрөн, тэ­тэрбит сирэйэ алдьанан, биир сиргэ тохтоо-бокко уҥа-хаҥас ньохчоҕолообута уонна хантан эрэ ураҕас булан ыттары үүртэлээбитэ. Ол кэнниттэн ампаарга киирэн уһун уктаах сүгэни куонньукка таһааран биэрбитэ. Анарааҥҥыта үөрүйэх илиитинэн харбаан ылан сүгэни кэнни­гэр кистии туппута. Туораттан көрөргө хайдах эрэ бары ыксаабыт, ыгылыйбыт курдуктара.

Бүөбэй икки атахтаах туох эрэ аньыыны оҥос­тон эрэрин сэрэйбитэ эрээри, хайыыр да кыаҕа суоҕа. Ол барыта үөһэттэн Дьылҕа Хаан ыйааҕа буоллаҕа. Арай хойуутуттан чэпчэтиниэх санаата кэлбитэ уонна сып-сылаас, күп-күөх төкүнүктэри өрөһөлүү түһэртээбитэ. Кыладыапсык Бүөбэй уота өспүт хараҕын өрбөҕүнэн баайбыта уонна туора дьаадьыйан биэрбитэ.

Куонньук сүгэтин икки илиитин оргууй уонна ыараханнык күөрэтэн, өрө көтө түһэн баран, өнчөҕүнэн Бүөбэй сүүһүн ортотугар түһэрбитэ… Бүтэҥи тыас кэнниттэн айыы сирин түннүгэ бүтэһигин сырдаан хаалбыта уонна хабыс-хараҥа буолбута. Үрдүк киҥкиниир хал­лаан куйаарыттан айыы дорҕооно дьүрү­һүйэн иһэн быстан хаалбыта. Ат быһа сотуллубут хабарҕатыттан тоһуйуллубут иһиккэ сып-сылаас хаан өрүтэ тыгыалаабыта. Мустубут дьон мун­нуларыгар итии хаан сыта тунуйбута.

Ат этин сааскы ыһыыга тахсыбыт биригээдэ үлэһиттэригэр түҥэппиттэрэ. Бүөбэй быһыл­лан быраҕыллыбыт төбөтүн ыттар былдьаһа сыл­дьан кирбиттэрэ. Бэрт Мэлдьэҥ уола Быскый ол ат төбөтүн уҥуоҕун аҕалан кулгаахтаах сэр­гэ­ҕэ кэтэрпитэ. Аҕата таһырдьа тахсан харбыалаһа сылдьан ону булан, ылан ампаар үрдүгэр бы­рахпыта.

Ойуку, саха норуодунай суруйааччыта