Култуура, искусство сайдыытыгар киһи саҥатын, тыаһы-ууһу устар тэрил айыллыыта сүүнэ улахан төһүү буолбута. Аан дойдуга грампластинка тарҕаныытын историятын кылгастык билиһиннэрэр буоллахха, тыаһы устар аппарат ХIХ үйэ саҕаланыыта айыллыбыт. Маннык аппараттар баар буолбуттара кинигэ бэчээттээһинин саҕаланыытыгар тэҥнээҕэ. Бастакы аппарат – фонограф. 1877 сыллаахха Томас Эдисон фонографка аан бастакы ырыаны устубута биллэр. Ити сыл грампластинка төрөөбүт сылынан бэлиэтэнэр. Фонограф айыллан ырыа-тойук, муусука, о.д.а. айымньылар уһуллан үйэлэргэ ууруллар кыахтаммыттар, ону тэҥэ киэҥник тарҕанан барбыттар. Грампластинка баар буолуоҕуттан дьон ханна баҕарар олорон ырыаһыттары, суруйааччылары истэр кыахтаммыт. Фонограф кээмэйинэн оччотооҕу «Зингер» диэн иистэнэр массыына саҕа этэ. Уонна эмиэ иистэнэр массыына курдук олус түргэнник тарҕаммыт.

Оттон Саха сиригэр грампластинка хайдах тарҕаммытай? Аан бастакы устааччылар кимнээх этилэрэй? Ханнык ырыаһыттарбыт бастаан уһуллубуттарый? Бу туһунан Национальнай библиотека кинигэни харайар салаатын кылаабынай библиотекара, СӨ култууратын туйгуна Сардаана Алексеева 2020 сыллаахтан матырыйааллары хомуйан, үөрэтэн, түмэн барбыта.

Бу үлэтинэн ыстатыйата «Чолбон» сурунаал сэтинньитээҕи нүөмэригэр «Көрдөөһүннэр, булуулар» диэн балаһаҕа тахсыбыта. «Үйэлэргэ тиийбит көмүс куоластар» диэн Саха сиригэр грампластинка тарҕаныытын билиһиннэрэр көрсүһүү ахсынньы 7 күнүгэр «Арчы» духуобунай култуура киинигэр буолан ааста. Сардаана Васильевна сахалыы бастакы граммофоҥҥа уһуллуулар Санкт-Петербург куоракка РАН Нуучча литературатын институтугар (Пушкин дьиэтигэр) уонна Нью-Йорк куорат публичнай библиотекатыгар хараллан сыталларын, бу устуулары 1902 сыллаахха Америка музейын сорудаҕынан Владимир (Вениамин) Ильич Иохельсон Сибиири үөрэтэр экспедицията оҥорбутун туһунан интириэһинэй кэпсээнин саҕалаабыта. Бириэмэ көрдөрөрүнэн, грампластинка кассетатааҕар, дискатааҕар, бөҕөтүн, үйэлээҕин көрдөрбүт. Сардаана Васильевна бэйэтэ атыыласпыт 1950 сыллаах проигрывателын, грампластинкаларын илдьэ-кэлэн, дьон-сэргэ кутун тутуон туппут, аар-саарга аатырбыт көмүс куоластаах ырыаһыттар Анастасия Лыткина, Анна Егорова, Надежда Шепелева, Екатерина Захарова, Лев Попов толорбут ырыаларын ону тэҥэ поэт Күннүк Уурастыырап бэйэтин хоһооннорун аахпыт грампластинкатын иһитиннэрдэ.

Чахчы даҕаны грампластинкалар үйэлэри уҥуордаан үтүө, талааннаах дьоммут эт куоластарын истэр кыаҕы биэрэ туралларын көрсүһүүгэ кэлбит дьон сөхтө уонна «Чолбон» сурунаалга 2024 сылга суруттарда.