(Биллиилээх эбээн поэта уонна прозаига Платон Ламутскай төрөөбүтэ 95 сылыгар)
Платон Афанасьевич Степанов-Ламутскай 1920 сыллаахха төрөөбүтэ. Кини эбээн бастакы суруйааччытыттан, Н.С. Тарабукинтан, уон сыл балыс этэ. Николай Саввич эдэр уолу оскуолаҕа үөрэппитэ, кинилэр ыкса билсибиттэрэ, доҕордоспуттара, литература, айар үлэ туһунан кэпсэтэллэрэ, дьоҕурдаах уолга суруйааччы сүбэлэри биэрэрэ. Онон Платон Ламутскай кинини Учууталынан билинэрэ. Николай Тарабукин балыырга түбэһэн, хараҥа хаайыыга быраҕыллар куттала кэлбитигэр Платон Ламутскай кинини быыһыырга туох баар сыратын уурбута, кыһаллыбыта, көмөлөспүтэ.
Платон Ламутскай Учууталын дьыалатын салҕаабыта уонна бэйэтэ эмиэ үөрэппит оҕолорун, суруйааччылары бэлэмнээбитэ – Василий Лебедеви, Андрей Кривошапкины. Кини хоһоонугар эппитэ:
Эн суолгун батыһан,
Эдэрдэр биһиги иһэбит.
Онон эбээн литературатыгар уус-уран үгэстэр салҕаммыттара. Эбээн литературатыгар күүстээх поэзия үөскээбитэ. Платон Ламутскай олоҕун тухары хоһооннорун суруйбута, кини ордук тахсыылаахтык гражданскай лиирикэҕэ уонна айылҕа туһунан хоһооннорго айбыта-үлэлээбитэ. Поэт олоҕу муҥура суох таптыыра, кини үөрүнньэҥ дууһатынан төрөөбүт дойдутун, норуотун айхаллаабыта. Кини прозаҕа айар үлэтин саҕаланыыта холонон көрбүтэ. Үйэтин тухары учууталлаабыт, оҕолору кытта үлэлээбит киһи, эбээн оҕото ааҕарыгар айымньы аҕыйаҕын өйдүүрэ, ол иһин оҕолорго аналлаах кэпсээннэри суруйара.
70-с сылларга юкагир суруйааччытын Семен Курилов романа тахсан бүтүн дойдуга аатырбыта. Эбээн суруйааччылара бу ситиһииттэн хаалсар санаалара суоҕа. Кинилэр төрөөбүт литератураларыгар роман курдук улахан айымньы үөскүіҕэр баҕаран, сыал-сорук оҥостон үлэлээбиттэрэ. Ордук Василий Лебедев бу туһунан толкуйдуура, ол гынан баран кини поэт этэ уонна бэрт эрдэ өлөн хаалбыта. Онон Платон Ламутскай бу соругу кини быһаарыахтааҕын өйдөөбүтэ. Ромаҥҥа ылсан бэрт уһуннук үлэлээбитэ, сүүрбэччэ сыл суруйбута. Семен Куриловтыын анаан-минээн билсибитэ уонна кини өлүөр диэри уонча сыл суруйсубуттара. Эбээн суруйааччыта төһө сөпкө айаннаан иһэрин билээри, сүбэ-ама көрдүүрэ. Семен Курилов санаатын үллэстэрэ. Платон Ламутскай бу күн сиригэр тиһэх айымньытынан кини „Сир иччитэ“ романа буолбута. Былааҥҥа номнуо Андрей Кривошапкин романа бэчээккэ тахсаары киирэн турара. Андрей Васильевич Учуутала улаханнык ыалдьа сытарын билэрэ уонна кинини кинигэтин күн сирин көрдөрөн үөрдээри, быһа түспэккэ сананан, бастакынан Платон Ламутскай романа тахсарыгар эппитэ. Онон „Сир иччитэ“ эбээн литературатын бастакы романа буолбута. Бу суруйааччыга үгүс сыллаах сыратын түмүгэ, үөрүүтэ уонна дьоло буолбута.
Платон Ламутскай, эмиэ Семен Курилов курдук, аҕыйах ахсааннаах норуот саҥа литературатыгар историческай-революционнай жанр туох да суолтата суоҕун өйдөөбүтэ. Тоҕо диэтэххэ, бу суруйааччылар күннээҕи кыһалҕаҕа буолбакка, норуоттарын туһугар хаһан да суолтата сүппэт, үйэлээх айымньыны айалларын өйдөөбүттэрэ. Бу романнарга төһө да революция кэмэ көстүбүтүн иһин, иккиэн ол кэми олох атыннык ойуулаабыттара. Ол курдук „Сир иччитэ“ роман – этнографическай айымньы. Ааптар сүрүн болҕомтотун эбээн норуотун олоҕун-дьаһаҕын уратытын, үгэстэрин, абыычайдарын, культураларын ойуулуурга, эбээн киһитин национальнай характерын арыйарга уурбута. „Сир иччитэ“ диэн дьиктитик ааттаммыт айымньыга суруйааччы эбээн киһитин ис эйгэтэ, уйулҕата уларыйарын, буһарын-хатарын көрдөрбүтэ. Кыра норуот урукку олоххо туохтан барытыттан куттана-дьиксинэ, кэтэнэ сылдьар. Кини төһө да айылҕа кытаанах көстүүлэрин кытта охсуһа-тулуйа үөрэнэн, үрүҥ тыынын өллөммүтүн иһин, син биир айылҕаттан күүстээх тутулуктаах, кини ыар көстүүлэригэр, күүһүгэр бэринэр, бэйэтин тугу да уларытар кыаҕа суох кыра киһинэн ааҕынар. Сир анныгар сытар сүдү кыылы эбээннэр бэркэ сэрэнэн „сир иччитэ“ диэн ааттыыллар эбит. Маркани мамонт өлүгүн булан биллэрбитин иһин, киниттэн норуота киэр хайыһар, туох баар аньыыга, алдьархайга, эрэйгэ-буруйга кини умса анньыбытын курдук саныыллар. Ол эрээри эбээннэр өйдөрө-санаалара уһуктар, Маркани бу күн сиригэр киһи бэйэтэ иччи буолан, олоҕу оҥорор, айар, тутар күүһүгэр итэҕэйэр.
Биллэн турар, ааптар хоту дойду норуоттарын барыларын ойуулуур, манна сахалар, нууччалар хотугу норуоттары кытта алтыһан олорбуттарын көрдөрөр. Ромаҥҥа үгүс историческай личностар уобарастара киирэллэр. Ол барыта бу айымньы чахчы буолбут түгэннэри көрдөрөрүн, историческай кырдьыгы туругурдарын туоһулуур.
Платон Ламутскай романыгар аан бастакынан эбээн норуотун олоҕун сиһилии ойуулаан көрдөрбүтэ. Кини, ханнык баҕарар аҕыйах ахсааннаах хотугу норуот суруйааччытын курдук, төрөөбүт норуотун дьылҕатыгар ыалдьар, кыһаллар улуу патриотическай тыыннаах, кырдьык туһугар туруулаһар эбээн киэн туттар суруйааччыта этэ.
Варвара Окорокова,
филологическай наука доктора.
Чолбон. – 2015. – 11.