(Номох)
I
Икки ини-бии эбиттэр. Иккиэн Алаһыай арҕаа өттүгэр олохтоох эбээннэр. Убайа – хоһуун киһи, эбээн атамаана. Кини хас да аҕа ууһун хамначчыт оҥостон олорор. Инитэ, Кулгааҕа Суох диэн аатырбыт киһи, дьадаҥы, убайыттан туспа сылдьар, булдунан иитинэр. Аймахтара ааттаахха сыл баһыгар-атаҕар биирдэ эмэтэ көстөн ааһар. Кини кэргэннэммитэ өр буолбут да, дьахтара оҕонон манньалаабатах. Убайа эмиэ кэргэннээх, ордугун биир саҥа туран эрэр уол оҕолоох. Арҕаа эҥээргэ баайынан, атамаанынан аҥаардастыы аатырар, соҕотохтуу сураҕырар. Кини албан аатыгар, суон сураҕар Кулума (Халыма былыргы аата) өрүс уҥуоргутуттан, Камчатка диэкиттэн чукча омук баайа сир көрө, киһи көрдүү кэлэр. Чукчалар атамааннара эргэ тахса илик эдэр, хоһуун кыыс эбит. Бу кыыс аҕата икки оҕолоох, киниттэн ураты сааһынан балыс биир уол оҕолоох эбит, кыыс ол сурдьа аҕатыгар хаалбыт. Хоһуун кыыс үс бөҕөстөөх уонна элбэх сэриилээх кэлэр. Кыргыс дьоно ааҕа ох саалаахтар, курдарыгар икки өттүнэн уһуктаах, биилээх, ортотунан уктаах кылгас батастаахтар, илиилэригэр сүүрэргэ чиэстэнэн ойорго аналлаах, уһун уктаах үөрбэ батыйалаахтар, хоонньуларыгар үс илии уһуннаах, кыра, синньигэс сытыы быһыччалаахтар.
Чукчалар Кулуманы, Алаһыайы таба кутуйатын (чарааһын) үрэннэр, түөртүү гына холбуу баайан курдаммытынан устан, харбаан тахсан, эбээн бэрдэ тохтоон турар сирин булаллар. Бэйэлэрин биллэрбэккэ, тоҕус хонук устата чуҥнууллар, ханан киирэн, хайдах өлөрүөхтэрин үөрэтэллэр, чинчийэллэр. Тоҕус хонуктара туолуута, туундара күһүөрү-сайыҥҥы халлаана суһуктуйа сырдыыта чукчалар сэриинэн саба түһэллэр. Эбээннэр эрэйдээхтэри кур түү курдук тоҕо хаамаллар, үнтү кэһэллэр. Дьоннорун кыдыйан бүтэрэн баран, тордохторун тоҕута сынньан бараллар. Тобоҕун эбээн атамаанын тордоҕун тула тураннар, уһун үҥүүлэринэн сиксигиттэн өрө арыйан: «Чээй!» – дэспитинэн үөһэ быраҕаллар. Онуоха биир таба тириитэ суорҕан таһырдьа эһиллэр да, биир сыгынньах киһи сүүрэн дьэргэс гынан хаалар. Чукчалар үөгүлэспитинэн сыгынньах киһини эккирэтэн ситэн, быанан күрүөлээн тутан ылаллар. Сыгынньах киһилэрэ сааһын саҥа ситэн эрэр оҕочоос эбит. Уолу өлөрбөттөр, эспит эбээттэрин баайдарын-малларын уучахха ыҥыырдан, үөр табаларын үүрэн, чукчалар дойдуларыгар төннөллөр. Тутуллубут эбээн атамаанын уолугар бүтэй таҥаһы тигэн бүрүйбүтүнэн, «инигэ» диэн таба муоһа ылахтаах сыарҕаҕа олордон, кэлгийэн кээһэллэр. Уолу чукча хоһуун кыыһа бэйэтэ харабыллыыр. Алаһыайы туораан, Кулумаҕа чугаһаан баран кыыс уолун икки эбээн уолугар туттарар. Эбээн уолаттара сарыы таҥаска саһыарыллан иһэр, хараҕа-сирэйэ көстүбэт хаайыылаах доҕордорун аһынан, бэйэлэрин тылларынан кэпсэтэн, билсэн баран бу курдук диэн сүбэлииллэр: «Кулума илин өттүгэр кыһам таала (сис хайа) үрдүгэр тиийэн тохтуохтара. Биирдии дьиэнэн илинтэн арҕаа субуруччу түһүөхтэрэ. Түөрт дьиэ (бастакытыгар кыыс бэйэтэ, үһүгэр үс бөҕөһө) күн тахсыытын утары көрсө туруоруллуо, бэһис дьиэҕэ эйиигин хаайыахтара. Үс хонон баран эйиигин хаар маҕан таба тириитин таҥыннаран баран таһырдьа таһаарыахтара. Күн тахсыытын көрдө-көрдөрбүтүнэн утары хаамтарыахтара. Тула уһун үөрбэлээх дьон турар буолуохтара. Оттолоругар кулуһун уоту оттуохтара. Биир ханан да харата суох туйахтыын үп-үрүҥ тугуту кутаа арҕаа кытыытыгар өлөрөн ууруохтара эйиигин күҥҥэ утары хайыһыннаран ол тугут иннигэр туруоруохтара. Оттон эйиэхэ тугуттан сулуйан ылан уокка сырайан баран, үс кырбас эти үөрбэлэригэр иилэн биэриэхтэрэ. Бэйэлэрэ эмиэ үстүү кырбас эти үөрбэлэригэр үөлэн сиэхтэрэ. Аһаан бүтээт, уокка үс кырбас эти быраҕан баран эйиигин күн эргийиитин батыһыннара уоту тула хаамтарыахтара, үһүс эргииргэр турбут сиргэр кэлиигэр үөрбэнэн анньан өлөрүөхтэрэ. Өлбүтүҥ кэннэ хайа үрдүн хаһан, туруору көмүөхтэрэ. Ол аата Кулума эбэ хотуҥҥа эн сылаас хааҥҥын тоҕон, чэгиэн эккин сэймэктээн эбээн бэрдинэн бэлэх биэриэхтэрэ, кэрэх туруоруохтара. Куотуоххун баҕарар буоллаххына, үһүс эргииргэр турбут сиргэр чугаһаан иһэн хоту, дьону үрдүнэн ойон, Кулума өрүс сүүрүктээх уутун быһа сүүрэн таҕыстаххына ордуоҥ. Өрүс диэки өттүгэр биһиги туруохпут, онон биһиги диэки өттүбүтүнэн ойон көрөөр. Биһиги эмиэ эн курдук кыргыска кыайтаран, чукчаларга тутуллан сылдьар дьоммут».
Уолаттар эппиттэрин курдук, Кулуманы туораан, кини кыһам талаатын үрдүгэр чукчалар субуруччу тордох туттан түһэллэр. Үс хонон баран эбээн атамаанын уолун хаар маҕан таба тириитинэн таҥыннаран таһырдьа таһаараллар. Күн тахсыытын көрдө-көрбүтүнэн утары хаамтараллар. Тула уһун үөрбэлээх дьон тураллар. Оттолоругар кулуһун уоту оттубуттар. Биир ханан да харата суох туйахтыын үп-үрүҥ тугуту өлөрөн күҥҥэ утары хайыһыннаран ол тугут иннигэр аҕалан туруораллар. Онтон тугуттан сулуйан ылан, уокка сырайан баран, үс кырбас эти үөрбэ төбөтүгэр үөлэн быраҕан биэрбиттэрин уол айаҕар түһэртээн ылар. Бэйэлэрэ эмиэ үстүү кырбас эти үөрбэлэригэр үөлэн сииллэр.
Чукча биир атамаана:
– Бу киһибитин биһи куоттараары гынныбыт, – диир.
Онуоха хоһуун атамаан кыыс:
– Мээнэ баллыгыраама! – диэн ыххайар.
Аһаан бүтээт, уокка кырбас эти быраҕан баран, уолу күн эргийиитин батыһыннара уоту тула хаамтараллар. Уол үһүс эргииригэр турбут сиригэр тиийиэхчэ буолан иһэн улахан кутааны, үөрбэлээх дьону үрдүлэринэн ойор. Бары үөгүлэспитинэн үөрбэнэн сыыһа-халты анньан хаалаллар. Уол, хайа үрдүттэн аҕыйахтык ойон Кулума өрүскэ сүүрэн элээрэн тиийээт, сүүрүктээх ууга уйдарар гына ойуолаан уҥуор бырдааттаан тахсаат, эмиэ сүүрэн дьирибинэйэр. Иһиллээтэҕинэ, кэнниттэн киһи эккирэтэн иһэр: көхсүн тыаһа тиҥиргиир, атаҕын тыаһа тибигирэйэр. Алаһыай үрэҕин эмиэ сүүрүккэ уйдарар гына ойуолаан быһа сүүрэн бырдааттаан тахсар. Иһиллээбитэ, эккирэтии суох. Эргиллэн көрбүтэ, элэмэс таҥастаах киһи илин эҥээргэ туран хаалбыт. Бука кини бэйэтэ буолуо диэн санаан уол үөгүлээтэ:
– Аны биирдэ көрсүөххэ диэри быраһаай!
Элэмэс таҥастаах киһи тугу эрэ чукчалыы хардарбытын долгун, тыал тыаһыгар мэһэйдэтэн быһааран истибэтэ.
II
Уол Алаһыай өрүс арҕаа кыйатынан сүүрүгү таҥнары сүүрэн, чукчалар кини дойдутуттан туундараны тоҕо үктэтэн кэлбит суолларын булан, айаныгар туран суһал соҕустук сиэлэн суһугурайар. Үһүс күнүгэр үрэллибит өтөҕөр кэлэн өрө уһуутаталыы-уһуутаталыы төттөрү-таары хаамар. Аһаан, уоскуйан баран, абаҕатын көрдүү киэҥ туундараны кэрийэ кэдэйэ сүүрэр. Киэһэлик таас хапчааныгар абаҕатын тордоҕо турарын булар. Абаҕата күн тахсыыта бултуу барбытын көрөн, саҥаһыгар киирэр. Онуоха саҥаһа үөрэ көрсөн баран ыйытар:
– Тоҕо кэллиҥ?
– Билсэ кэллим.
Кинилэр онтон атыны кэпсэппэтилэр, ол эрээри саҥаһа уол олус дьүдьэйбитин, аччыктаабытын көрөн, «туох эрэ алдьархай буолбут быһыылаах» диэн бүтэй ытырыктата санаата. Уол күн киириэр диэри аһаан, сынньанан баран таһырдьа тахсан сүтэн хаалар. Абаҕата биир тиҥэһэ тайаҕы өлөрбүтүн атахтарыттан быалаан куобах курдук сүгэн аҕалан тэлгэһэтигэр бырахта. Тордоҕун аанын арыйан ат буолан киирэрин кытта уол кэлэн ааны сэгэттэ. Онтон соһуйан оҕонньор тордоҕун оройо аһаҕаһынан ойон таҕыста да, уолу ох саатынан ытаары хапсаҕайдык хамсанна.
Онуоха кэргэнэ ойон тахсан аймана түстэ:
– Тохтоо, иирэн кэлбиккин дуу? Бэйэҥ уолуҥ. Киһилии көрүс!
Оҕонньор уоскуйан, уолун кууһа түһэн уоһуттан уураан ылла уонна ыйытта:
– Хайа, туохха кэллиҥ?
– Аанньа буолбуппар кэлиэм дуо? Соҕотоҕун хаалан баран сылдьабын.
– Дьэ даа, убайым этэрин истибэтэҕим, – диэт, оҕонньор батыйанан икки кулгааҕын быһа баттаата.
Эмээхсинэ тугу да саҥарбакка, инчэҕэй сарыыны булан аҕалан, кулгаахтарын оннуттан хаан оҕуолаан эрэр сыҥаахтарын сарыынан былаат курдук хос-хос тутан баайда. Саҥата суох аһаатылар, онтон утуйдулар.
Хонон туран баран оҕонньор уолга этэр:
– Эн ханна да барыма. Мин суолга турарбар ыһык була бардым. Чугаһынан кыыл суох, онон үс хонугунан эргиллэрим буолуо.
Үс хонон баран күн киириитэ оҕонньор иннигэр-кэннигэр икки буур тайаҕы сүгэн адаарытан аҕалан тэлгэһэтигэр түһэрэр уонна эмээхсинигэр этэр:
– Ити кыыллары эттээ, холлорун араартаан, түөрт холлоҕоһу биир да ойоҕоһун тыыппакка тоҕус хонук устата күн уотугар хатар.
Сарсыарда туран оҕонньор уолугар ох саанан сыал ыттарар. Бэйэтин уһун батыйатыгар чиэстэннэрэн ойута оонньуур. Ортотунан уктаах, икки өттүнэн уһуктаах, биилээх кылгас батыйатынан бэйэтин астаран, оҕустаран, аһара сатаан баран, ыччата ыксатан барбытыгар, тохтотор. Оҕом богдо киһи буолбут диэн үөрэ саныыр. Тоҕус хонук устата уолун аһатар, бэйэтэ киниэхэ анаан икки уһуктаах быһыччаны охсор, хатарар, уон икки ытардаах ох саа бэрдин оҥорон биэрэр. Эмээхсинигэр этэн, этигэр сыста сылдьар гына имигэс сарыы таҥаһы тиктэрэн кэтэрдэр уонна тиһилигин ортотунан киһи төбөтө батар аһаҕастаах икки түнэ мэрэмэдэйдэри тиктэрэр.
III
Тоҕус хонуктара туолбутугар оҕонньор уолугар ордоотуур:
– Айанныах! Хантан кэлбиккиний да, онно илт!
Мэрэмэдэйдэрин кэтит тиһилигин аһаҕаһыгар бастарын батаран икки санныларыгар сыста сылдьар гына кэтэн, илин-кэлин өттүлэригэр күн уотугар хаппыт тайах түөрт холлоҕоһун сүгэн биэтэҥнии сылдьыбат гына хатарҕаланан ыга курданан, сааларын-саадахтарын иилинэн, быһыччаларын хоннохторун анныгар сыгынньахтыы уктан, кылгас батыйаларын кыыннарыгар кэтэрдэн, уһун үөрбэ батыйаларын тайахтанан, ыраах айаҥҥа тураллар.
Эмээхсиннэрэ:
– Саалаахтан самнымаҥ, охтоохтон охтумаҥ! – диэн алгыы хаалар.
Уол бастыыр, оҕонньор батыһар. Алаһыай үрэҕин сүүрүгэр уйдарар гына ойуохалаан уҥуор чугуулаан тахсаат, тохтоон батыйаларыгар өйөнөн тураллар.
Онуоха оҕонньор этэр:
– Нойоон, төһө хоһууҥҥун, хапсаҕайгын уонна быһыйгын мин холоон көрүөм.
– Сөп.
– Аччыктаатыҥ дуо?
– Аччыктаатым.
– Буутуҥ быстарынан ыстанаар. Эн сүүрэн истэххинэ, эккирэппиппин кубулуппакка, кэннигиттэн уҥа тиҥилэххин оҕунан ытыам. Ону эргиллэн көрбөккө эрэ, хаҥас илиигинэн охпун хабан ылаар уонна уҥа илиигинэн иннигэр илдьэ иһэр холлоҕоскун хостуу тардан ылаат, сүүрэн иһэн сиэр. Тиниктээбит уҥуоххун тибиирэн кэбиһээр. Онтон хаҥас тиҥилэххин ытыам. Оччоҕо уҥа илиигинэн охпун хабан ылаар уонна хаҥас илиигинэн кэннигэр баар холлоҕоскун хостуу тардан, сүүрэн иһэн сиэр. Тиниктээбит уҥуоххун тибиирэн кэбиһээр. Аһаан бүттэххинэ эрэ мин диэки эргиллэн көрөөр. Ити кэмҥэ мин эмиэ аһыы иһиэхтээхпин.
– Сөп, өйдөөтүм.
– Чэ, ыстан!
Уол кыыл таба курдук ойор. Утаакы буолбат, саа кирсин тыаһа «кип» гына түһэр. Уол эргиллэн көрбөккө эрэ хаҥас илиитинэн оҕу хабан ылар, уҥа илиитинэн иннигэр илдьэ иһэр холлоҕоһун хостоон таһаараат, кур-хар ыстаабытынан сүүрбүтүн кубулуппат. Тиниктээбит уҥуоҕун тибиирэн кэбиһэр. Эмиэ саа кирсин тыаһа «ким» гына түһэр. Уол уҥа илиитинэн оҕу хабан ылар, хаҥас илиитинэн кэннигэр баар холлоҕоһун хостуу тардаат, кур-хар ыстаабытынан сүүрбүтүн кубулуппат. Тиниктээбит уҥуоҕун тибиирэн кэбиһэр. Кэннин хайыһан эргиллэн көрбүтэ – абаҕата үс ойоҕоһу өссө да бүтэрбэккэ мүлүктүү иһэр эбит. Оҕонньор сиэлбитин кубулуппакка, ойоҕолоон иһэн үөрэн күллэ-салла, саҥа аллайда:
– Нойоон, үчүгэй эбиккин!
Уол онуоха харданан ханна сирдээн иһэрин дьэ эттэ:
– Эһэкэ, Кулума өрүс уҥуоргутуттан куоппутум. Кулума чугаһаата.
– Оччоҕо Кулуманы түүн туоруохпут. Биһиги хайа да өттүлэринэн сүүрэн бирдиргэтэн туораабыт тыаспытын истэн, син биир билиэхтэрэ. Онон күн тахсыытын диэкинэн күөйэ көтөн, дьоллорун быһа түһүөхпүт. Биир кырдьаҕас ийэ табаларын тутан сиэн өл хабыахпыт. Эн тыаны хаххаланан, кэтэхтэринэн кэлэн мөлтөх өттүлэрин бөрөөн көрөөр. Мин атамааннарын аһайан күн тахсар сириттэн утары киириэм.
– Эһэкээ, атамааннарын кытта мин күөн көрсүүм, күрэс былдьаһыым.
– Эн, эдэр киһи, бастыырыҥ айыы буолуо. Мин хоһууннарыгар хоттордохпуна да туох буолуой, аһыахпын аһаабыт, сылдьыахпын сылдьыбыт муора мооруга буоллаҕым.
IV
Кинилэр түүн Кулуманы үөһэ сүүрүгүн өттүнэн өрүтэ тэйдэр-тэйэн, ойдор-ойон бирдиргэтэн уҥуор туорууллар. Үөр табаларыттан биир кырдьаҕас ийэ табаларын тутан ылан сүрэҕэр үөрбэнэн түһэн уот оттон, үөлэн сиэн өл хабаллар. Кулума кубархай халлаана суһуктуйа сырдыыта чукчалар тохтоон турар сирдэригэр чугаһаан, чуҥнаан киирэллэр. Уол арахсарыгар абаҕатыгар этэр:
– Икки эбээн уола баар этилэр. Олору ордороор, өйдөөн өлөрүмээр эрэ.
Уол тыанан хаххаланан, кэтэхтэринэн киирээт, кэрдэн кэнэйдиир, үөлэн үөрэҕэстиир. Дьону үнтү сынньан өлөрөн, тордоҕу тоҕута тэпсэн бүтэрэн баран, таас чабырҕайыгар тахсан көрбүтэ, абаҕата да көстүбэт, атамаан кыыһа да биллибэт. Аҕылаабытын аһарынан иһиллээбитэ өрүс үөһэ өттүгэр киһи саҥата суордуу кыланар. Уол ол диэки сүүрэн дьирэйэн тиийэр. Көрбүтэ: уһун күөлү төгүрүйэ икки киһи сырса сылдьаллар. Бастакы суордуу кыланан ылар, иккиһэ уһун батыйанан сыыһа-халты анньа иһэр, ситиэхчэ сиппэт. Уол кинилэри кэннилэриттэн эккирэтэр. (Иннилэрин быһа күөйэрэ сатаммат, алҕаска бэйэтин абаҕатын кытта өлөрсүө). Эккирэтэн эккирэтэн, уол тохсус эргииригэр эриэн таба таҥастаах киһини ситэр. Оройун сиигэ буолаарай диэн уһун батыйанан охсон кууһуннарар да, киһитэ аһаран биэрээт, икки илиитин быластаабытынан сиргэ иттэнэ түһэр. Уол өрүһүспүт курдук үрдүгэр миинэ түһээт, хоонньуттан сытыы быһыччатын сулбу тардан таһааран өрө кэдэрийэн эрэр киһини түөһүн тылыгар саайан баран, иһин хайа тардар. Өйдөөн көрбүтэ: үп-үрүҥ эттээх, тэрэччи тэппит эмиийдээх дьахтар эбит. Дьахтар быһахха таманын да таарыйтарбатах, аһаран биэрэн барбах таҥаһын эрэ хайа тыырдарбыт. Уол онтон саатан кэннинэн тэйдэ, киэр хайыста.
Дьахтар таҥаһа нэлэккэйдэммитин бүүрэ тардыммытынан, дьикти үчүгэй бэйэтэ, саҥа тахсан эрэр күн сардаҥатыттан хараҕа саатан, быһыта симэ-симэ, обуйук уостарын хамсатан, уолга тоҥхолдьуйа турда:
– Кырдьык, хоһуун киһи эбиккин. Онон эн биһиги хол дойдуттан холоонноохтор холбоһон олоруох. Мин эйиэхэ кэргэн буолаарыбын илин, арҕаа иирээни бэргэттим, уһун сутууру оҥордум.
Уол хайыһан да көрбөт.
– Мин эйиэхэ барарбар аҕам кыыһыран хаалбыта. Эн эргэ бараары, эр була бардыҥ, – диэбитэ.
Уол хайыһан да көрбөт.
– Мин кырдьаҕас эбэм: «Арҕаа сиргэ эбээн атамаана баар, ол киһиэхэ хоһуун уол төрөөбүтүттэн холорук, буурҕа улаатта», – диэн кэпсиирин кэрэхсии истэр этим. Ол кырдьаҕас эбэм кэпсээнин итэҕэйэн эн ир суолгун ирдээбитим. Тэгил дойдуттан тэҥнээхтэр түбэстибит, онон бииргэ олоруох.
Уол хайыһан да көрбөт.
Онтон абатыйан кыыс батыйатын хаптаҕайынан уолу уҥа иэдэскэ сырбатар. Онуоха уол мүчүк гынан кыыс диэки эргиллэ түһэр. Дорооболоһон илиилэрин төбөтүттэн тутуһан баран, улам сыстыһан, сылааһынан таҕайсан бараллар. Кыыс уолу хонноҕун анныттан, уол кыыһы моонньуттан кууһан сыһыары тардыһан, бэйэ-бэйэлэригэр умсугуйсан уһуннук уураһаллар. Ол кэмҥэ абаҕаларын көхсүн тыаһа күрдүргээн, күөлү эргийэ сүүрэн кэлэн туох буолбутун быһаарбакка, тугу оҥоруон билбэккэ, биир сиргэ тэпсэҥнии турбут.
V
Кулума сис хайатын үрдүгэр дьон өлүктэрин быыһынан, алдьаммыт тордохтор тастарыгар оҕонньордоох эмээхсин чукча хаамса сылдьар эбиттэр. Кинилэр сэрии үгэнигэр хайа хапчааныгар саһан ордубуттар. Имириир тыастаах эстибит, икки эбээн уола эмиэ атахтарын тыылыы тэбэн, илиилэрин такытан, тыҥырахтарынан тааһы тарбаабытынан өлбүттэр. Кыргыстан ордон хаалбыт биэс киһи биир тордоҕу оҥостунан олордулар. Кыыстаах уол өссө холбоһо иликтэр, утуйалларыгар тус-туһунан сыталлар. Үс хонон өрөөн-сынньанан баран кыыс оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ соруйан эттэ:
– Мин дойдум баайын хомуйан эһиги дьиэҕитигэр төннүҥ! Эбэтэр, аҕабар, ийэбэр уонна сурдьубар мин ааппыттан үҥүҥ-сүктүҥ! Бэйэтин тэҥнээҕин кытта булсуһан барда – диэриҥ. Ол гынан баран, ол киһитэ кинитээҕэр биир тутумунан (умун-дьоҕур) ордук. Сололоох буоллахтарына, биһиэхэ үчүгэйдик ыаллыы кэллиннэр.
Уонна кыыс уолга утары хааман наскыйан тиийэн көрдөһөн эттэ:
– Эһигиттэн аҕалбыт малбын, баайбын хомуйан биһиги эн дойдугар төннүөх.
Кинилэр бэһиэн баайдарын үүрэн-түрүйэн аҕалан үллэстэн баран, илин, арҕаа икки аҥы арахсан бардылар. Оҕонньордоох эмээхсин чукчалар кыыс илдьитин эппиттэригэр кыыс аҕата улаханнык кыыһыран:
– Биһиги ааппытын түһэн биэрдэҕэ. Биһигини атын норуокка баһылатыан баҕардаҕа, – диэбитэ үһү.
VI
Кулгааҕа Суохтаах дойдуларыгар этэҥҥэ эргиллэн кэлэн, эмээхсиннэрин булан бииргэ олороллор. Иккис сылыгар кыыс хат буолар. Оҕото алта-сэттэ ыйданан биллэр буолтун кэннэ, биир сарсыарда уһуктаат, эригэр түүлүн кэпсиир:
– Түһээн аҕалаах сурдьубун көрдүм. Аҕам сүрдээҕин кыыһырбыт. Хаана хараара уларыйбыт. Сурдьум сүрдээҕин үөрбүт. Хаана сырдыы кэйбит. Бу тумултан көһөн, икки күөл билиитигэр хапчаан сиргэ олоруох. Мин аҕам обургу, кыыһыран кэллэҕинэ, биһигини ордоруо суоҕа. Киниттэн көмүскэнэр бүк сири булуох. Миэхэ, тайах тириитин сарыылаан, түөрт илии кэтиттээх быата тэлээр. Эн бүгүҥҥүттэн кэтээ. Илин диэкиттэн кэлиэхтэрэ, онон бултуу таарыйа ол диэки сырыт. Туох эмэ сибикини биллэххинэ, миэхэ ойон кэлээр. Охсуһа барымаар. Мин аҕалаах бырааппын биһиги өттүбүтүттэн эйэлээхтик көрсүөх тустаахпыт. Ол гынан баран, кини биһиэхэ куһаҕан санаанан кэлэр буоллаҕына, биһиги да көмүскэнэн көрүөхпүт.
Кэргэнэ соруйбутун курдук, кинилэр төрдүөн икки күөл билиитэ бүк сиригэр көһөн бүгэн олороллор. Уол ойоҕор тайах тириитин сарыылаан, түөртүү илии кэтиттээх дэлэй быаны тэлэн бэлэмниир. Илин эҥээр сылдьан бултуур. Кэтээбитэ үһүс хонугун туолуутугар, күн тахсыыта, икки куба курдук үрүҥ таҥастаах дьон көстөн баран, мэлис гынан хаалаллар. Уол дьиэтигэр ойон кэлэр. Кэргэттэригэр кэпсиир. Онуоха кыыс суһуоҕун өрүнэ олорон этэр:
– Ол кинилэр истэхтэрэ. Кырдьыгы түһээбит эбиппин. Ол илин турук таас үрдүнэн киириэхтэрэ. Аҕам, бастакы киһи, бытааннык түстэҕинэ эйэнэн кэлиэҕэ. Кыыһыран иһэр буоллаҕына, түргэнник түһүөҕэ. Быраат эмиэ эйэнэн иһэр буоллаҕына бытааннык түһүө, онон аҕатыттан быстан хаалыа. Оттон иккиэн кыыһыран иһэр буоллахтарына, иккиэн тэҥҥэ түргэнник түһүөхтэрэ. Онон билгэлээн билээриҥ.
Нөҥүө күнүгэр күн тахсыыта илин туруук таас үрдүгэр икки таба курдук үрүҥ таҥастаах дьон көстөллөр. Бастакы киһи тааһы таҥнары сүүрэн түргэнник түһэр, иккиһэ бытааннык түһэн, киниттэн быстан хаалар.
Кыыс ону көрөн аймана түһэр:
– Аҕам биһигини киһи гынарга санаан кэлбэтэх. Оҥосто охсуох!
Кулгааҕа Суохтаах дьиэ кэтэҕэр тахсан саһан сыталлар. Кыыс тэллэрбит тириитинэн иһин ыга эринэр. Эрин ох саатын сулбу тардан ылар. Бэйэтэ илин сүүрэн, сиргэ хаптайан кэтэһэ сытар. Эрин, уһун батыйатын туттаран, тэйиччи соҕус кэтэҕэр сытыарар. Эргиллэ түһэн эригэр этэр:
– Аҕам тугу көрдөһөр да, толорон иһээр. Толорботоххуна, кэнэҕэс айыы буолуо. Олохпут табыллыа суоҕа.
Кыыс аҕата кынаттаах курдук улам чугаһаан, ордук түргэтээн элэстэнэн истэ. Уола ыраах быстан хаалла. Оҕонньор күөлү эргийэ сүүрэн дьирибинэйэн иһэн билиини эргийиитигэр кыыһыгар ойоҕоһунан буолла. Кыыс ытта. Ох супту сурулаан тиийэн оҕонньор уҥа атаҕын чааскытын үнтү көттө. Бааһырбыт киһи батыйатыгар тайанан баадаллан турда.
Кыыс эрин:
– Кэл! – диэн кыланан ыҥыран баран, аҕатыгар ыстанна.
Аҕатын иннигэр тиийэн сөһүргэстии түһэн сүгүрүйдэ. Аҕата умса көрөн кэбистэ: дорооболоспото. Күтүөт сүүрэн битигирэйэн кэлэн сөһүргэстии түһэн эмиэ сүгүрүйдэ. Оҕонньор төбөтүн өссө умса түһэрдэ. Өр тугу да саҥарбакка ол курдук турбахтыыллар. Онтон оҕонньор төбөтүн өндөтөн, дьөлө көрөн туран ордоотоото:
– Туруҥ!
Турбуттарыгар күтүөтүн кылын киһи атаҕыттан баһыгар тиийэ, баһыттан атаҕын тумсугар тиийэ үс төгүл өрө көрөн таһаарда, таҥнары көрөн түһэрдэ. Уҥа саннын үрдүнэн хайыһан көрбүтэ, уол ыраах туран хаалбыт. Күтүөтүн тонолуппакка одуулаһа туран, кылын киһи сөҥ куолаһынан быһыта баттаан эттэ:
– Бастакы көрдөһүүм маннык: мин кыыспын төһө бэрт, хоһуун киһи ойох ылбытын тугунан билиэхпиний? – диир уонна оҕонньор ох саатын ылан биэрэр:
– Үс төгүл тардан көр. Төһө киэптиир күүстээххин көрдөр.
Уол ох сааны ылан кирсин ууннаран, кулгааҕын эминньэҕэр тиийэ үстэ субуруччу тардар.
Онтон оҕонньор кэһиэҕиттэн (саадаҕыттан) үс оҕу сулбу тардан таһаарар:
– Үөһэ тутан баран утуу-субуу ыт. Төһө түргэнник ытаргын көрүөхпүн.
Күтүөт биир оҕу саа сүнньүгэр, икки оҕун уҥа ыырааҕын быыһыгар кыбытан туран, утуу-субуу ытан субуруҥнатар.
Онуоха оҕонньор кыратык мичик гынар:
– Мин охторум мин харахпар көстөн барар буолаллара. Эн охторуҥ мин харахпар көстүбэккэ көттүлэр. – Онтон салгыы оҕонньор дуоспуруннаан эбэн эттэ: – Мин эһиэхэ уҥуохпун туттара кэлбитим. Уҥуохпун тутан бараҥҥыт, тоҕус хонугум туолуутугар мин охторбун көрдүү бараарыҥ. Эйэлээхтик, уһуннук олоруох буоллаххытына, мин үс оҕум үһүөн бу маһа суох туундараттан булан маска түспүт буолуохтара. Ону алдьаппакка сыыйан ылаарыҥ. Эйэтэ суох, куһаҕаннык олоруох буоллаххытына, үс оҕум үһүөн үлтү түһэн сытар буолуохтара.
Оҕонньор үтүлүгүн уоһунан илиитин таһааран талбаатаабытыгар уола сүүрэн кэллэ. Күтүөтүн бастатан, кыыһын ортоку, уолун кэнники туруоран баран, оҕонньор эттэ:
– Иккис көрдөһүүм: кэриэспин этэн бүтэрбин кытта, күтүөт оҕом, батыйаҕынан сүрэхпин тобулу анньан өлөр. Үһүс көрдөһүүм. Уол оҕо төрөөтөҕүнэ, мин ааппын биэрээриҥ. Төрдүс көрдөһүүм: бары үһүөн үйэлээхтик, эйэлээхтик олоруҥ! Этэн бүттүм, – диэт, оҕонньор, көтөөрү гыммыт таба курдук, икки илиитин өрө даллатта.
Күтүөт, батыйатын сулбу тардан ылаат, оҕонньор сүрэҕин тобулу аста. Сууллан түһэн эрэр киһини илиилэригэр тоһуйан ылан, буорга-сыыска былаабакка, дьиэлэригэр көтөҕөн илтилэр. Кулгааҕа суохтаах дьоҥҥо тиийэн кэлэн тоҥхолдьуһаллар. Биэс киһи этиэх бэтэрээ өттүнэ тоҕус атахтаах араҥас оҕустулар. Күн өттүн көмүстээтилэр, арҕаа өттүн алтаннаатылар. Аҕалара өлбүтэ тоҕус хонугун туолуутугар, кини кэриэһин толорон, күн тахсыыта ох көрдүү биэс аҥы бардылар. Утаакы буолбакка, охторо үс кэккэлэһэ турар тииттэргэ ортолоругар диэри тобулу түһэн, куорсуннаах уктара хороһон туралларын булан, үөрэн-көтөн үөгүлэһэн мунньуһуннулар. Кылгас батыйаларынан кытаанах маһы хайыта хаһан охторун сыыйа тардан ыллылар.
Онтон ыла эбээннэр чукчалары кытта доҕордоһоннор, аймах-уруу буолан, атааннара ааһан, эйэ-эйгэ эҥээрдэнэн, уйгу-быйаҥ олохтонон, күн бүгүнүгэр диэри бары норуоттары кытта Муустаах муора кытыытыгар муҥа-таҥа суох олороллор.
Дьуон Дьаҥылы
Хотугу сулус. – 1958. – № 4