Тыл туһунан

Тыл – норуот сирэйэ. Тыллаах буоламмыт саха омук дэнэбит. Саха тыла – былыргы тыл. Саха тылын курдук үчүгэйдик үөрэтиллибит тыл Сибииргэ суох. (Отто Бетлингк, Василий Радлов, Александр Миндендорф, Эдуард Пекарскай, Елизавета Убрятова уо.д.а.). Радлов саха  тылын 30 % биллибэт төрүттээх диэбитэ. Ол, арааһа, сөп эбит. Биһиги түҥ былыргы сакалартан төрүттээхпит. Ол туһунан мин «Быралыйбат былыргы» (Бичик, 2005) кинигэбэр бастаан эппитим. Тыл үөрэхтээхтэрэ саха тылын түүрдүү тылларга киллэрэллэр. Оттон түүрдэр диэн өйдөбүл биһиги эрабыт V үйэтиттэн эрэ үөскээбитэ. Сакалар, учуонайдар этэллэринэн, биһиги эрабыт буолуо V үйэ, өссө VII-VIII үйэлэртэн бааллара. Кинилэр тыллара түүрдүү эбит. Ону Олжас Сулейменов аатырбыт «АЗиЯ» кинигэтигэр 1975 с. эппитэ. Сакалар биир салааларын шумердар 60 тылларын олоҕо түүрдүү эбит диэбитэ. Ол иһин билигин тыл үөрэҕэр түүрдүү диэннээҕэр сакалыы (эбэтэр сахалыы) диэн термин үөскүөн наада. Ол сакалыы тыллартан кырдьаҕастара саха тыла буолуон сөп. Ити туһунан тыл үөрэхтээҕэ, «Айыы аймахтара, күн улуустара» диэн түөрт кинигэни суруйбут Авксентий Ильич Эверстов эмиэ этэр.

Аны аан дойдуга сүүрбэ аһаҕас дорҕоонноох сахаттан атын омук суох. 8 кылгас аһаҕас дорҕоон, уһатыылаах 8 аһаҕас дорҕоон. Ити барыта 16 буолла. Онно эмиэ ханна да суох түөрт дифтону эбэн кэбис. Аатырбыт ырыаһыты Анегина Егоровна Ильинаны Москваҕа истэн баран, биир музыковед: «Сахалар курдук 20 аһаҕас дорҕоонноох атын омук суох. Аһаҕас дорҕоон сүһүөҕү, нотаны үөскэтэр. Онон сахалар ырыаһыт буолбуттарыттан соһуйуохха сатаммат», – диэбит этэ. Кырдьык, ыллыырга аһаҕас дорҕоон суолтата улахан. Бүтэй дорҕоонунан хайдах ыллыаҥый?

Норуоппут тылын ити уратытын биһиги бэйэбит тоҕо эрэ өрө туппаппыт.

Мин санаабар, билиҥҥи кэмҥэ саха тыла саҥалыы көрүүлээх чинчийээччилэри эрэйэр. Өскө урут хууннар тыллара түүрдүү эбит диир эбит буоллахтарына, аны сакалар тыллара сахалыы эбит диэн этиини кэҥэтэн үөрэтэр, бигэргэтэр наада. Онно шумердар, арийдар тыллара төрүт буолуохтарын сөп.

Казахстантан көстүбүт кыһыл көмүс таҥастаах саха буойуна руническай түүрдүү суруктаах. Ону билиҥҥи учуонайдар кыайан аахпаттар. Ол сакалыы сурук табылыннаҕына сахалыы сурук буоларын дакаастыыр киһи көстүө дуо?!

ААН ДОЙДУ МОДЕЛА

Олоҥхоҕо аан дойду модела аҕыйах тылынан бэриллэр:

Аҕыс иилээх-саҕалаах,

Алаҕаркаан-тэтэгэркээн

Айгыр силик

Аан ийэ дойду.

Айгыр силик диэни билиҥҥи саха киһитэ соччо өйдөөбөт. Оттон түүр тылыгар айгыр – атыыр диэн өйдөбүллээх. Силик – ол аата саҥа ситэн эрэр, кырасыабай кыыс. Аан дойду тоҕо атыыр сылгыга уонна кырасыабай кыыска тэҥнэнэрий?

Ол маннык эбит. Сылгы Дьөһөгөй айыыттан айыллан сиргэ түспүт. Бу түбэлтэҕэ киэҥ халлааны барытын солбуйар. Ол аата Халлаан – атыыр. Сир – кыыс, төрүүр-ууһуур кыахтаах дьахтар. Халлаан – үрүҥ, сир – хара. Биһиги тоҕо киһи хара буол диибитий?

Киһи – эр киһи, хара – дьахтар холбоһон оҕото үөскэтиҥ, ыал-көс буолуҥ, олоҕу ууһатыҥ диир эбиппит. үрүҥ, хара алтыһыыта сылгы сиэлиттэн хатыллар ситиигэ эмиэ көстөр.

Онон аан дойду модела – үрүҥ уонна хара, саахымат хараҕын курдук. Ойуунускай этэринии, харалаах аас тэллэх ойуутунуу. Үрүҥ – үөһээ, хара – аллараа. Атыннык эттэххэ, үөһээ дойду, аллараа дойду. Ол быыһа – орто дойду, сир.

ОЛОҤХО

Бу тылы эҥиннээн быһаараллар. Ол гынан баран таба быһаарыыта биһиги былыр алтыһан ааспыт уруулуу омуктарбыт тылларыгар саһан сытар быһыылаах. Ол курдук, холобур, казахтарга хоһоону өлөҥ, оттон ырыаны-тойугу хай дииллэр. Алтайдарга норуот ырыаһыта кайчи. Ити тыл биһиэхэ ый-хай диэҥҥэ эрэ хаалбыт. Онон олоҥхо = өлөҥ + ха(й). Кэлин й дорҕооно симэлийбит.

Олоҥхо хоһоонунан этиллэр, ырыанан ыпсарыллар. Саха тылынан литературатын чыпчаала – олоҥхо (хоһоон + ырыа). Уус-уран суругунан литература олоҥхо үгэстэригэр маҥнай тирэҕирбитэ биллэр. Ол да иһин саха бастакы поэттарын кинигэлэрэ наар «Ырыа-хоһоон» диэн ааттанан бэчээттэнэллэрэ. (Өксөкүлээх, Ойуунускай).

Туох эрэ бүтэн биэрбэт уһуну саха: «Дьэ ол диэн ырыалаах олоҥхо буоллаҕа!» – диир. Итиннэ, мин санаабар, уһун, улаҕалаах эпоспыт сүнньэ хоһоонунан бэриллэрэ, онно эбии ырыалааҕа этиллэ сылдьар. Казахтыы хоһоону өлөҥ дииргэ ити чугаска дылы. Ол иһин олоҥхо этимологията хоһоон уонна ырыа диэнтэн тахсыбыта ордук сөп курдук.

МОҔОЛ УРАһА

«Чолбон» 2013 2-ис №-гэр Былатыан Ойуунускай «Саха үөскээбитэ» диэн ыстатыйатын латинскай алфавиттан билиҥҥигэ таһааран бэчээттэппитим. Онно этиллэр: «Саха чинчиһитэ Сэлэпиэнтэп этиитинэн былыргы саха моҕол ураһаҕа таҥараны ахтар, алгыс-аччы этэр дьиэтэ буолар».

Кырдьык даҕаны! Саха былыргы омук буолан баран хайдах үҥэр-сүктэр дьиэтэ суох буолуой?! Моҕол ураһа дьиҥнээх аналын Ойуунускай убайбыт (Г.В. Ксенофонтовка сигэнэн) тэһэ этэн кэбиспит.

Ураһа ураты оҥоһуута, ис өттүн киэргэлэ-мандара, илин диэкинэн ааннааҕа (күнү көрсөргө, күҥҥэ сүгүрүйэргэ ананар), үмүрүк үрдэ аһаҕаһа, онон күөх халлаан көстөн турара, ортотугар холумтаннааҕа, сөрүө тэлгээһиннээх төгүрүччү ороннооҕо, эгэлгэ иһиттээҕэ-хомуостааҕа – барыта үрдүк айыыларга сүгүрүйэргэ аналлааҕа көстөр. Аны киэҥэ-куоҥа. Элбэх киһи мустар кыахтааҕа. Иһэ-таһа туостан оҥоһуллубут буолан үөнү-көйүүрү киллэрбэт ураты айылгыта, киһи хаамар сирэ күөх отунан тэлгэммитэ, дыргыл сытынан туолбута – таҥараҕа үҥүүгэ, арчыны ыытарга өрө көтөҕүллүүлээх эйгэни үөскэтэрэ, киһи кутун-сүрүн эгдитэрэ чахчы буолуохтаах.

Онон саамай улахан Моҕол ураһабыт Үрдүк Айыы Таҥараҕа, Күҥҥэ, Халлааҥҥа үҥэр-сүктэр былыргы дьиэбит эбит!

ДОМ ДИИР СӨП ДУО?

Быйыл төрөөбүтэ 100 сылын туолар Өксөкүлээх Өлөксөй соҕотох уола, хойутаан да саҕалаатар хоннохтоох, элбэҕи айбыт, суруйбут, бэчээттэппит мындыр суруйааччы Реас Кулаковскай сааһыран баран «Кистэлэҥ кэпсээним» диэн дьон кэрэхсиир кинигэтин таһаартарбыта. Онно кини анаан-минээн аҕатын «Ойуун түүлэ» поэматыгар суруллубут «Дом ини дом!» диэн этиитин чопчу быһаарбыта:

«Олоҥхоҕо эрэ кэпсэнэр. Халлаан домньут удаҕаттара өлбүтэ үс сыл буолбут киһини домноон (эргийэ көтө сылдьаннар алҕаан) тириэрэллэр.

Манна таарыччы эттэххэ, аҕам Өлөксөй «Ойуунун түүлүгэр» «Дом, дом-ини-дом» диэн ойуун дүҥүрүн тыаһын үтүгүннэрэн саҕалыыр. Сорох дьон ону ойуун бэйэтин айаҕынан ыллыыр диэн этэллэр». (стр. 56)

Реас Алексеевич итини маннык чиҥэтэр: «Өксөкүлээх Өлөксөй биирдэ сирэйин кырааскаланан, баттах, бытык сыһыарынан, Үс Бүлүү түгэҕиттэн кэлбит ойуун аатыран, Чөркөөххө артыыстаабыт, «Ойуунун түүлүн» толору аахпыт. Онно биир да сиргэ «дом ини дом» диэбэтэх. (стр. 57)

Ити туһунан кинигэбэр маннык эппитим: «Дьэ, билигин ким барыта, ордук алгыыр буоллаҕына, ол иһигэр артыыстар, учуонайдар, бэл правительство үлэһиттэрэ, оҕолор этиилэрин түмүгэр «Дом» дииллэр, сорохтор аһара баран тыл түмүгүн икки м-ныыллар, онон тыллара «Домм» диэн буолар. Ити алҕас, Реас Кулаковскай этиитин ылынар буоллахха, көннөҕүнэ, «Домнууру» тохтоттоххо сатаныыһы». (Урсун. Отут ордуга үс сыл. –Бичик, 2006, стр. 211)

Итинтэн балачча сыл ааста да, «домнууру» тохтото иликтэр. Ааспыт сылга тахсыбыт «Соргу» кинигэтигэр Умсуура эмиэ домнууру тохтоторго эттэ да, истибэтэҕэ буолаллар. Онон өссө төгүл этэбин – Дом диир сыыһа!

Урсун

Чолбон. – 2014. – № 3