Күүстээхтэр Мээтискэ бaaллaрa
Биһиги улууспутугар былыр-былыргыттан Мээтис сиригэр күүстээх дьон төрөөн-үөскээн ааспыттара. Дьон-сэргэ бултаах-астаах, унаар күөх сыһыылардаах, үрүлүйэр сүүрүктээх, балыгынан баай Алаһыай үрэҕи сөбүлээн түҥ былыргыттан олохсуйбута..
Нэһилиэк соҕуруу өттүнэн айан суола ааһар буолан кыһыннары-сайыннары кэлии-барыы тохтообото. Дьэ ол иһин ыраахтан-чугастан араас дьон кэлэн олохсуйбуттара, кинилэр ортолоругар Максимовтар, Колесовтар, Тырылгиннар, Слепцовтар, Бережновтар, Третьяковтар онтон да атын араспаанньалаах, ааттаах-суоллаах, араас идэлээх, талааннаах, дьоҕурдаах дьон бааллара. Ити аҕа уустарыгар аатырбыт күүстээхтэр, сурахха киирбит кус быһыйдар, улахан ууһуттар, эрчимнээх эрдииһиттэр, бэргэн сааһыттар, улуу булчуттар, хомоҕой тыллаах ыллам ырыаһыттар олорон ааспыттара.
Ол курдук Максимовтар удьуордарыттан сыдьааннаах Өлүк Охонооһой диэн сыл ханнык да кэмигэр атаҕын тыаһаппакка хаамар, таһыттан көрдөххө утуйа олорор курдук көрүҥнээх киһи баар эбит.
Дьэ ол эрээри сүүрэр-хаамар, туттар-хаптар, кэлэр-барар түгэн тирээтэҕинэ, күлүк курдук элэстэнэр дьоҕурдаах киһи эбитэ үһү. Биирдэ күөлэттэр саҥардыы туран, улахан халтараан буолбут кэмигэр биир тыһаҕас билии ортотугар килэгир мууска киирэн иннинэн да, кэннинэн да барбат гына туран хаалбыт. Онуоха Охоноос хап-сабар этэрбэстэрин турута тэппит уонна муус устун атах сыгынньах киирэн, тыһаҕаһы атахтарыттан түүрэ харбаан ылаат, санныгар уурунан тахсан кытылга туруоран кэбиспит уонна: «Атах сыгынньах киһи халтарыйбат, кэнэҕэс даҕаны өйдүүр буолаарыҥ», – диэн баран этэрбэстэрин кэтээт, оргууй аҕай сүгүллэҥнии турбут.
Кини Тырылгиннар диэн саамай чугас аймахтарыгар олус күүстээх уонна ууһут идэлээх Сэмэн диэн киһи баар буола сылдьыбыта биллэр. Ханна да сырыттар, сайыҥҥы ураһатын маһын, туох баар малын-салын күөлтэн күөл икки ардыгар соһо, тиэнэ сылдьар үгэстээх киһи үһү. Оттон кыһын эмиэ толору тиэйиилээх, маллаах-саллаах сыарҕаны соспутунан хас эмэ көстөөх сиргэ тибиини-хаһыыны аахсыбакка сылдьар эбит. Биирдэ айанньыттар аара көлөлөрүн сынньатан, бэйэлэрэ чэйдээн ааһар ыалларыгар тохтоон олордоҕуна, бэйэлэрин син балай да кыанабыт дии сананар икки эдэр уол тахсан сыарҕаны уҥа-хаҥас тардыалаан хамсата сатаабыттар да, оннуттан да сыҕарыппатахтар. Оннук ыарахан сыарҕалаах малы соспутунан төһө баҕарар ыраах сиргэ тиийэн бултаан-астаан үйэтин бараабыт бэрт улахан күүстээх, төһөнү сүгэрэ, көтөҕөрө чуолкай биллибэт, ууһут идэлээх Күүстээх Сэмэн диэн киһи Мээтис сиригэр олорон ааспыт эбит.
Сыарҕалаах малы атынан буолбакка, бэйэлэрэ үрдүк сыыры тардан таһаарар, эбэтэр айаннаан истэҕинэ муус тостон ата ууга түспүтүн соҕотоҕун хостоон таһааран салгыы айанныыр Слепцов диэн киһи туһунан уос номоҕо буола сылдьар үһүйээннэр көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, бүгүҥҥү күҥҥэ диэри кэлэн биһиэхэ иһилиннэҕэ. Дьиктитэ диэн баар, итинник быһылааҥҥа түбэһэ сылдьыбыт былыргы дьон бэйэбит эрэйдэнэн, эбэтэр туох эрэ ньыманы туһанан ити балаһыанньаттан тахсыбыппыт диэбэттэр эбит. Бука бары үтүктүспүт курдук Ийэ айылҕабыт барахсан көрөн туран олус эрэйдэнэн эрэрбиттэн харыһыйан, аһынан, арчылаан бэйэтэ көмөлөспүтэ диэн кэпсииллэрэ үһү.
Номоххо киирбит аатырбыт күүстээх уонна кытыгырас Лойут Уйбаан удьуордарыттан төрүттээх Күүстээх Лаврентий уола Баһылай Тырылгин–Уодьа эсэһит идэлээҕинэн биллибит кырдьаҕас үһү. Кини 90 сааһын ааһан баран дьону көрдөһөн тыатааҕыны бултаһа барбыт уонна уолаттарыгар туһаайан маннык саҥалаах буолбут:
– Аар тайҕа, ийэ айылҕа, көмүс күннээх орто дойду улуу туонатыгар туран аарыма харамайы кытта күөн көрсөр тиһэх түгэн үүннэ бадахтаах. Аны урукку курдук быһаҕынан, батаһынан түһүөлэһэр, тоҥ сиртэн тэбинэн сыгынньах илиинэн харбыалаһар хаарыан кэмнэр аастахтара. Дьэ, онон, саатар, бачча кэлбиччэ, тоҕоостоох түгэн үөскээбиччэ, эйигин куоттаран эрэйдээбэккэ бултуур баҕаттан, арҕаҕыҥ аанын кэтит көхсүбүнэн бүөлүү олорон дьоммор көмөлөһөргө быһаарынан турабын, – диэбитигэр дьонноро соһуйан аймана түһэллэр:
– Убаай, туох санааны сананныҥ, былыргы кэмнэргин санаатыҥ буолуо? Кэбис, ити санааҕын уталыт, бу сааскар тиийэн баран сыыһа сананыма, биһиги бэйэбит бултаһыахпыт, – диэбиттэрин кырдьаҕас сапсыйан кэбиһэр уонна былыргы түнэ сонун кэтэн баран арҕах ааныгар көхсүнэн ыга сыстан олорунан кэбиһэр.
Тыатааҕы бэрт хатаннык часкыйа-часкыйа оҕонньор көхсүгэр иккитэ-үстэ кэтиллэ түһүтэлээбитигэр, киһилэрэ сиргэ тайанан олорор илиилэрэ даҕаны ибирдээбэтэх. Былыр сорох кыахтаахтар аарыма саастарыгар тиийиэхтэригэр диэри күүстэрэ-кыахтара ол курдук өһүллүбэт, кэхтибэт буолара үһү.
– Сыһыыга, булка-аска сырыттаххытына отуугутун намыһах сиргэ үрэх дуу, күөл дуу дьаарын анныгар оҥостор буолуҥ. Сорох тыатааҕы олох тыаһа-ууһа суох үөһэттэн саба түһэр үгэстээх буолааччы, оччоҕо суон оллоон маһынан кэтэххэ оҕустахха кэбирэхтик бултатааччы, – диирэ үһү ол оҕонньор.
Мээтистэр былыргы күүстээхтэрин туһунан билигин аҕыс уон сааһын ааһан олорор Сыбаатай бөһүөлэк ытык кырдьаҕаһа оройуон биллиилээх сонордьута, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ, сээркээн сэһэнньит, барытын истэ-билэ сылдьар, өйүгэр хатыыр ураты дьоҕурдаах Егор Дмитриевич Кудрин диэн ааттаах атаһым кэпсээбитин төһө кыалларынан дьаарыстаан, сааһылаан суруйа сатаатым.
Тaaй Киэскэ сэргэтэ
Бастакы Хаҥалас нэһилиэгэр былыр араас кэмнэргэ бэйэлэрин лаппа кыанар эр бэртэрэ, уҥмат тыҥалаах сүүрүктэр, күөлгэ хааман киирэр сурахтаах ууһуттар олорон, үлэлээн ааспыттарын кырдьаҕастар кэпсээннэриттэн истэр буоларбыт. Бииргэ сылдьыбыт, бодоруспут, олус үчүгэйдик санаһан ааспыт киһи кэпсээнэ олус тартарыылаах, итэҕэтиилээх буоларын билэбит. Хомойуох иһин, ол былыргы бухатыырдарбыт төһө ыараханы көтөхпүттэрэ, сүкпүттэрэ эбэтэр төһө ыраах сири, ханнык бириэмэни көрдөрөн кэлбиттэрэ сурукка тиһиллибитэхтэр. Барыта үһүйээн, номох эрэ курдук. Ол эрээри биири кытаанахтык итэҕэйэбин уонна эрэнэбин. Былыргы оҕонньоттор барахсаттар чахчы сөҕө-махтайа көрбүттэрин, тутан-хабан билбиттэрин элбэх киһи билиитигэр иһитиннэрбиттэрэ, кэрэ кэпсээн оҥостубуттара буолуо диэн. Ол иһин Халыма күүстээхтэрин, быһыйдарын, сымсаларын тустарынан суруйууларбар ханнык да күүркэтии, омуннааһын, була сатаан, эбэн-сабан кураанаҕынан дайбааһын суоҕар мэктиэлиибин.
Таай Киэскэ туһунан тугу билэрим, истибитим чахчы буолан ааспыт түгэннэр. Ийэбинэн бэрт чугас аймаҕым, кыра сааспыттан көрөн улааппыт киһим этэ. Илин уонна Арҕаа от үрэхтэр холбоһон модун сүүрүктээх Ороһуоха үрэҕэ буолан үрүлүйэ устар. Ити улахан үрэх чугаһыгар Хааттарбыт диэн бэрт былыргыттан дьон таптаан олохсуйбут, дэлэйдик бултаан-астаан, сүөһү иитэн олорбут улахан эбэлэрэ баар. Бу сири таптаан, сөбүлээн олохсуйбут халыҥ аймахтартан биирдэстэрэ Батюшкиннар буолаллар. Элбэх оҕолоох улахан дьиэ кэргэн кыра уолларын Таай Киэскэ дииллэрэ. Кини бииргэ төрөөбүт убайдара, эдьиийдэрэ бука бары бөдөҥ-садаҥ, толуу көрүҥнээх, күүстээх-уохтаах, сырыыны сылдьыбыт, айаны айаннаабыт дьон талыылара этэ диэн нэһилиэк кырдьаҕастара кэпсииллэрэ. Таай Киэскэ ыал саамай кыра оҕото да буоллар, адьас уу ньуулдьаҕай сааһыттан араас үлэҕэ эриллэн улааппыт. Буутун этэ буһарын, холун этэ хойдорун саҕана күүстээх дьон ахсааныгар бигэтик киллэриллибит.
Хоту сир үрэхтэрин сыырдара үрдүк уонна туруору буолаллар. Таай Киэскэ элбэх таһаҕастаах сыарҕаны ата кыайан сыыр үрдүгэр таһаарбатаҕына, сыгынньахтаан баран сыарҕатын бэйэтэ соһон таһаарара үһү. Биирдэ сыарҕатын соһон тахсан иһэн утары кэлбит айанньыттарга түбэһэн баран: «Аппын олус харыһыйабын, ол иһин сыыры тахсыыга халтарыйан тииһин көтөрү түһүө диэн бэйэм көмөлөһөн таһаарабын», – дии-дии толору тиэйиилээх сыарҕата сыырга төттөрү халыйаары гынарын салааскалаах мал курдук холкутук аҥар илиитинэн өйүү тутан турар үһү.
Биир саас, хаар улаханнык халыҥаабыт кэмигэр, тутуу маһын тиэйэ сылдьан элбэх сыарҕа табалаах киһи айаннаан иһэллэрин көрөн, үс-түөрт улахан бэрэбинэни холбуу кууһан ылан, тоҥуу хаарга соһон таһааран айанньыттарга суолу босхолоон биэрбит.
Оҕо эрдэхпинэ, арааһа уонча саастаахпар быһыылааҕа, Таай Киэсэ аҕабар кэпсээбитин истибитим:
– Ааспыт күһүн Туойдаах тааһыгар икки улахан буур тайах харса сылдьан аарыма үөл маһы силистэри түөрэ көтөн, муостарыттан хатыйсан баран, тииттэрин икки өттүгэр өлө сыталларыгар түбэспитим.
– Ону хайдах гынныҥ? – диэн аҕам ыйытар.
– Биирдэрэ олох умса, оттон иккиһэ тиэрэ эргийэн туора түһэн сыталлара. Киһи хайдах да сатаан астыа суоҕун курдук кыбычыыннык охтубуттар этэ. Адьас соторутааҕыта өлбүт көрүҥнээхтэрэ, бачча бултан амсайан ааһаарыбын онтон-мантан тардыалаһан көрдүм да, туһа суох. Онтон көрбүтүм, биирдэрин муоһа күүскэ тартахха, төлө барыах курдук эбит. Сынньанан баран туран тардыалаһа сатаатым, кытаанаҕа, ыарахана сүрдээх. Кыһыйан туох баар күүспүнэн тэбинэн баран түһүнэн кэбистим. Тайахтарым күөгэлдьийэн эрэргэ дылы гыммыттара, ону сэргэ муоһум синньиир сиринэн тостубут тыаһын кытта дүлүҥүм үрдүгэр тас иэмминэн баран түстүм. Харсар кэмнэригэр сааһыран кэбирээтэҕэ буолуо, ол көмөлөстөҕө дии уонна ол мин күүһүм диэхтээн, хантан оннук кыахтаах буолуоҕай, – диэн кэпсээнин түмүктээбитэ.
Былыр Алаһыай нэһилиэгэр саҥа оскуола тутуутугар бэрэбинэ кэрдэн үрэҕинэн уһаарарга оройуон бары нэһилиэктэриттэн саамай эдэр, күүстээх дьону наардаан сүүмэрдээбиттэр. Улахан биригээдэ сайыны быһа үлэлээн уонунан аалы бэлэмнээн үрэххэ уу үрдүүрүн кэтэһэ сылдьан, тутуу барыахтаах сиригэр, Арҕахтаах бөһүөлэгэр, уһааран аҕалан сыыр үрдүгэр дьаарыстыыллар. Түөрт-биэс киһи көмөлөөн көтөҕөр уу иҥмит, кумах-буор сыстыбыт сүүнэ бэрэбинэлэриттэн саамай бөдөҥнөрө, уонтан тахса миэтэрэ уһуннаах суон мас ордон хаалбыт. Хас да киһи соһон-сыһан холонон көрбүттэр да кыаттарбатах. Ол иһин атынан көмөлөһүннэрэн, дьону мунньан үөһэ таһаарыахпыт диэн сүбэлэспиттэр. Иккис күнүгэр, сарсыарда кэлэн көрбүттэрэ, бэҕэһээ хас да киһи холонон көрбүт сүүнэ бэрэбинэтэ сыыр үрдүгэр дьаарыстаммыт бэрэбинэлэр үөһэ ууруллан сытар үһү. Төһө киһи мустан, ханнык ньыманан ити үлүгэрдээх ыарахан, баараҕай маһы оннун буллардылар диэн суолу-ииһи чинчийэн көрбүттэр уонна бэрт улахан сахалыы этэрбэстээх киһи бэрбээкэйин үөһэ өттүгэр диэри кумахха батары үктэммит суолун булбуттар уонна итинник суоллаах киһи I Хаҥаластан сылдьар Батюшкин Иннокентий Николаевич буоларын быһаарбыттар. Ити түбэлтэ туһунан кэлин үлэһит буолан бараммын, хас да нэһилиэк, оччотооҕу араас кырдьаҕастарыттан дуоһуйа истэн бэлиэтэммит эбиппин.
Таай Киэскэ алта уонугар чугаһаан баран, бөһүөлэктэн чугас Таалалаах диэн сайын ахсын хас да сүүһүнэн тонна от оттонор, ааспыт өттүгэр элбэх сүөһү иитиллибит киэҥ-куоҥ ходуһалаах улуу Эбэ ортотугар үөл тииттэн түөрт-биэс миэтэрэ усталаах сэргэ оҥорон туруорбута. Ыраах тумултан санныгар уурунан аҕалыах диэтэххэ итиччэ улахан үөл бэрэбинэ балайда ыарахана буолуо да, алта уончалаах оҕонньор ким да көрбөтүгэр дириҥ дьаама хаһан туруору анньан кэбиспит. Кэлин кинини көрсөн билэр дьоно туохха аналлаах, туох ис хоһоонноох сэргэ буоларын ыйыталаспыттарыгар, киһилэрэ: «Кэнэҕэс ким эмэ ааһан иһэн бу Киэскэ сэргэтэ турар диэхтэрэ», – диэн ботугураан кэбиспит үһү. Билигин бэйэм сааһыран олорон биири олус сөҕө саныыбын. Былыргы греческэй философ суруйбутун аахпыппын өйдөөн кэлэбин. Онно улуу үөрэхтээх киһи манныгы суруйан хаалларбыт: «Орто дойдуга кэлэн олорон ааспыт киһи сир үрдүгэр бэйэтин кэнниттэн үс суол бэлиэ хаалларыахтаах, оччоҕо кини аата балачча уһуннук ааттанар, ахтыллар. Бастакыта, аал-уот оттунан алаһа дьиэ тэринэн ыал буолуу. Иккиһэ, олорбут тиэргэнигэр үүнээйи олордон айылҕалыын сибээстэһиэхтээх. Үсүһэ, кинигэ суруйан хаалларыахтаах». Таай Киэскэ барахсаҥҥа ити этиллибиттэриттэн биирэ да суох. Хомойуох иһин, кини туһугар Дьылҕа хаан оҥоһуута оннук буоллаҕа. Дьэ ол иһин, киниэхэ дойду иччитэ маннык бэлиэтэ хааллар, оччоҕо бар дьонуҥ ааккын ааттыы сылдьыахтара диэн «сибис» гыммыта эбитэ дуу?!
Алаһыай нэһилиэгин идэлээх дьоно
Ханна да тиий, дьонтон туох эрэ ураты дьоҕурдаах, күүстээх, сылбырҕа, быһый атахтаах, кытыгырас, уҕараабат эрчимнээх үлэһит дьон хайаан да баар буолаллар. Былыргы дуулаҕа күүстээхтэри кытта илин-кэлин да түһүспэтэллэр даҕаны, бэйэлэрин кэмнэригэр тоҕоостоох түгэннэргэ дьон ортотугар үчүгэйдик сылдьыбыт, ааттара иһиллибит, сураҕырбыт дьон аҕыйаҕа суохтар. Ааспыт үйэ араас сылларыгар Алаһыайга Шадриннар, Созоновтар, Стручковтар, Третьяковтар, Кокориннар, Винокуровтар уонна да атын аҕа уустара нэһилиэктэрин ааттатан, нэһилиэк сиһэ буолан олорон, үлэлээн ааспыттара биллэр. Алаһыай нэһилиэгин тэтиэнэх дьонун туһунан суруйаары гыммытым үчүгэйдик билбэт эбиппин. Ол иһин оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпиттэн үчүгэйдик билэр, бодоруспут киһибиттэн Екатерина Васильевна Оконешниковаттан көрдөспүппэр нэһилиэк аарыма кырдьаҕаһа, тоҕус уонун ааспыт Петр Дмитриевич Кокорин кырдьаҕаһы көрсөн кэпсэппит суруйуутугар олоҕуран нэһилиэк күүстээх, кытыгырас, киһи тэҥнэспэт үлэһит дьонун тустарынан тугу билбиппин, истибиппин мунньан суруйдум.
Петр Дмитриевич нэһилиэгин кырдьаҕас дьонун тустарынан ахтыыларын сэттэ уонча сыл анараа өттүнээҕи ыһыах түһүлгэтиттэн саҕалаабыт. Оччолорго Алаһыай нэһилиэгин киинигэр, Киэҥ Күөлгэ, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыыга анаммыт улахан ыһыах тэриллибит. Ыраахтан-чугастан мустубут дьон олус өрө көтөҕүллэн, үөрэн-көтөн ким тугу сатыырынан, туохха дьоҕурдааҕынан күрэхтэһиилэр буолбуттар. Тустууга, атах оонньуутугар, ыараханы көтөҕүүгэ, тыынан сырсыыга күнү быһа илин-кэлин түсүһүү буолан ааспыт. Оҕонньор сорох көрүҥнэргэ кимнээх бастаабыттарын умнан кэбиһээхтээбит. Ол эрээри сүрүн көрүҥнэргэ кыайыылаахтары үксүлэрин өйдүүр эбит. Атах оонньуутугар Алексей Третьяков, мас тардыһыытыгар, ыараханы көтөҕүүгэ Гавриил Третьяков, хапсаҕайга Константин Созонов, сүүрүүгэ Василий Созонов, кылгас сиргэ быһа түһэн сүүрүүгэ Егор Кокорин I уонна Константин Третьяков барыларыттан инники сылдьыбыттар.
Ыараханы көтөҕүүгэ дьахталлар ортолоругар Мария Стручкова 160 киилэни көтөҕөн, дьону сөхтөрбүт. Киниттэн кыранан хаалан Акулина Кондакова иккистээбит. Ити ыйааһыны элбэх эр киһи көтөҕө сатаабыт да, ким даҕаны өрө көтөхпөтөх. Арай Егор Носов (Дьөгүөрсэ) диэн киһи тобугар диэри көтөҕөн соһуппут.
Дьахталлар ортолоругар араас дистанцияларга Мавра Третьякова тэҥнээҕин булбатаҕа үһү. Хаһан да буоллар күрэхтэһиилэргэ кытыннаҕына дьэ тэттэн, эрчимирэн сүүрэн күлүбүрэтэр идлээх эбит. Кэлин даҕаны улахан түмсүүлэргэ ол бастакы ыһыахха кыттыбыт дьон бэйэлэрин көрүҥнэригэр бэрт уһуннук иннилэрин биэрбэккэ сылдьыбыттара үһү. Арай сорох сылларга Күүстээх Көстөкүүн диэн киһи (Михаил Константинович Винокуров) мас тардыһыытыгар уонна ыараханы көтөҕүүгэ баарын биллэрэ сылдьыбыта үһү.
Алаһыай нэһилиэгэр күүстээх дьон туһунан быстах үһүйээннэр бааллар эбит. Быһа холоон икки миэтэрэ үрдүктээх Уһун Ньукулай диэн киһи ас уурунар омуһахха турбутунан түспүт түөрт саастаах оҕуһу: «Хайдах киирбитиҥ да, оннук тахсаҕын», – диэн баран түөрт атахтарын холбуу тутан үөһэ анньан таһааран истэҕинэ, оҕуһа омуһах саппанньатыттан иҥнибитигэр күүскэ тэбинэн баран өрө анньаары, оҕуһун сиһин булгу анньан өлөрбүт.
Винокуровтартан төрүттээх Болто Тимофей диэн киһи улахан сакалаакка тоҥ сылгы төбөтүн тириитин дьон көрөн турдахтарына, сыгынньах илиитинэн хастыы тардан ылан иннилэригэр ууран биэрбит.
Иккис түбэлтэ, күһүн атыыр үөрүн үүрэн истэхтэринэ муус тостон сылгылар ууга түспүттэр. Онуоха Болто: «Сылгыларга чугаһаамаҥ, мин соҕотоҕун ууттан көтөҕөн көрүөм, ону эһиги тыа диэки соһуталааҥ», – диэн баран сылгылары биир-биир сиэллэриттэн, кутуруктарыттан харбаан ыла-ыла муус үрдүгэр соһуталаабыт. Ону дьон кытыыга таһаартаабыттар. Соҕотох сылгы хаалбытын быанан сөрөөн муус үрдүгэр таһаараары гыммытын, өрө булумахтана сылдьан төбөтүн муус аннынан аспытын көннөрү тардаары, хаалдьыгын уҥуоҕун тосту тардан өлбүтүн туһунан номох хаалбыт.
Бэйэтин кэмигэр «кистэлэҥ күүстээх» дэппит киһинэн Созонов Константин Павлович буоларын кырдьаҕастар ахтан ааһаллара үһү. Ханнык да бэйэлээх уонунан миэтэрэлээх уһун, үөл бэрэбинэни төрүт өттүттэн кууһан ылан баран төбө өттүттэн көмөлөһөр икки-үс киһини соспутунан дьаарыстанар сиргэ тиэрдэрэ үһү уонна «хах дьоҥҥут» диэн кылгастык сыана быһара диэн үһүйээн баар.
Былыр сааскы тоҥот саҕана дьон чулуута кыылы, тайаҕы күнү күннээн батыһан ситэн бултаан, этин сүгэн таһан биир дойдулаахтарын сэрии ыарахан, аас-туор сылларыгар аһаппыт, абыраабыт умнуллубат үтүө түгэннэрэ элбэх. Ол дьон ортолоругар Созоновтар, Третьяковтар, Кондаковтар, Явловскайдар, Кокориннар уонна да атыттар ааттара бастакынан ахтыллар, ааттанар.
Бу нэһилиэккэ, атын сирдэргэ курдук, уонунан гаалаах киэҥ-куоҥ ходуһалар нэлэһийбэттэр, үрэх эйгэтэ буолан илиинэн эрэ оттуурга табыгастаах. Дьэ, ол иһин, манна оттооһун диэн тылы кытта илиинэн охсуу уонна харбааһын диэн тыллар бииргэ өйдөнүллэллэр. Нэһилиэккэ илиинэн оту охсууну төрүттээбит уонна сайыннарбыт киһинэн аан маҥнайгынан Третьяков Александр Антонович (Саанньа Баай) ааттанар. Бу эдэригэр оччотооҕуга аатырбыт тоҕус мунньааччы дьахтарга соҕотоҕун оту охсоро үһү. Дьэ оннук кыахтаах киһини күүстээх дьон ахсааннарыгар хайдах киллэриллибэт буолуоҕай?! Ону таһынан бырааттыы Михаил уонна Егор Носовтар улахан охсооччу быһыытынан ааттара балайда киэҥник иһиллибит. Кинилэр күөгэйэр күннэригэр күн аайы 1,5-1,8 га сири охсоллоро үһү.
Тыа сирин дьоно – олох бары эйгэтигэр булт-ас, үлэ-хамнас хайа баҕарар көрүҥэр киһи сөҕөр, киэн туттар дьоҕурдаах дьон. Ол иһин кинилэри улахан күүстээх, сындалыйбат сындааһыннаах дьон диэн билинэбин!
Ууһут – aйылҕa биэрэp тaлaaнa
II Хаҥаласка алта уонча-сэттэ уонча сыллааҕыта олорон, үлэлээн ааспыт Василий Васильевич Батюшкин диэн киһи төрдө Сыбаатай диэкиттэн эбит. Үрэх киһитэ буолара таайан улахан ууһут киһи этэ диэн номох баар. Кырдьаҕастар кэпсээннэриттэн хаалбытын тугу өйдүүргүн суруйан ыыт диэн былыр оскуолаҕа бииргэ үөрэммит доҕорбуттан, советскай-хаһаайыстыбаннай үлэ бэтэрээнэ, нэһилиэк Бочуоттаах олохтооҕо Иван Михайлович Слепцовтан көрдөспүппэр, соһуччу олохтон барыан аҕай иннинэ олус кыһаллан, кичэйэн суруйан ыыппытын ааҕааччыларбар билиһиннэрэбин.
«Биһиги оҕо эрдэхпитинэ тыа сирин хара үлэтигэр буспут-хаппыт, модьу-таҕа быһыылаах-таһаалаах, олус аҕыйах саҥалаах киһи баара. Уу чуумпутук сылдьан бүтэрэ-оһоро, ситэрэ сылдьар үгэстээҕэ. Бу киһи биир олус дьикти идэлээҕин бэрт элбэх киһи сөҕөн, хайҕаан кэпсииллэрэ билигин даҕаны уос номоҕо буола сылдьар. Сайынын чугас да, ыраах да барарыгар тыыга наадыйбат киһи үһү. Үрэҕи, сиэни, үрэх айааннарын, көлүйэлэри быһа харбаан тахсар, ардыгар бэрт ыраах умсан туоруур улахан дьоҕурдаах киһи эбитэ үһү.
Былыр чугастааҕы нэһилиэктэр холбоһон, дьон чулууларын мунньан саас ахсын Алаһыай өрүһүнэн тутуу маһын уһаараллар эбит. Ол бөлөххө Баһылай үлэлэһэ сылдьыбыт, кини ууһут идэлээҕин туһунан оччолорго ким да билбэт эбит. Сүүһүнэн үөл бэрэбинэни дьаарыстаан, сүүнэ улахан аал бэлэмнээн баран, хас да киһи олорон сүүрүк устун аллара диэки айаннаан испиттэр. Айаннаабыттара хаһыс да күнүгэр ааллара туохтан эрэ иҥнэн турунан кэбиспит. Толору уулаах сааскы өрүс анныгар сытар мастан иҥнибит аалы хайдах да хоҥнорон салгыы айанныыр кыахтара суоҕуттан мунчаара олордохторуна, Баһылай туран оргууй аҕай сыгынньахтанан барбытыгар, дьоно соһуйан:
– Хайа, ханна бараары гыннын? – диэн ыйыппыттар.
– Саатар киирэн туохтан иӨнибитин көрөн тахсыам, – диэн сүгэтин ылан оргууй ууга киирэн хаалбыт. Балачча уһуннук күүппүттэр да, киһилэрэ биллибэтэх. Ыксаан хайыахтарын да булбакка мучумааннана олордохторуна, сүгэ олуктара кылбаһа тахса-тахса сүүрүк хоту устубуттар уонна ааллара „дьик“ гынаат айанын салҕаабытынан барбыт. Сотору буолаат киһилэрэ аал кэнниттэн харбаан кэлэн үөһэ тахсан кэлбит уонна таҥна туран:
– Суон маска утары кэтиллибит, тыыным нэһиилэ тиийдэ, Алаһыай Эбэм араҥаччылаан көмөлөстө быһыылаах, уута да тымныыта бэрт эбит, – диэн улаханы оҥорбукка холоммокко саҥарбыт. – Хата, итии чэй баар дуо? – диэн ыйыппыт.
Алаһыай өрүс үрдүгэр, Сөтүөкэлээх диэн сиргэ, үйэлэрин тухары олорбут оҕонньордоох эмээхсин бааллара. Ааспыт үйэ 50-с сылларын ортото эбитэ дуу, Баһылай барахсан хантан эрэ айаннаан иһэн уҥуоргу биэрэккэ тохтоон туран:
– Эдьиэй, оҕонньор баар дуо? Миигин туораттын, кыра аҕай маллаахпын, – диэбит. Онуоха эмээхсин:
– Баһылай, күүтэ түс, оҕонньор илимигэр барбыта, сотору кэлиэ, – диэбит, хараан бырдаҕын кэмэ буолан Баһылай атыгар оттубут түптэтин буруота өрө бааҕынаан тахсыбытын көрбүт уонна дьиэтигэр киирэн хаалбыт. Сотору соҕус оҕонньор кэлбит, эмээхсин тыы тахсарга көрсөн: «Итиннэ Баһылай кэлэн утуйда быһыылаах, түптэтэ умуллубут, ата кыаттардаҕа буолуо», – диэбитигэр оҕонньор уҥуор туораан тахсан киһитин булбатах. Атын ыытан кэбиспит, мала-сала турар үһү. Маннык хараан бырдахха сир көрө, отоннуу да барбатаҕа чахчы диэн оҕонньор туох эрэ куһаҕан буолбутун сүрэҕэ сэрэйэн, анаан суолун хайан көрбүтэ Баһылай барахсан атах сыгынньах өрүскэ киирбит суола эрэ баар үһү. Аҕыйах хонон баран өрүс атын долоонуттан ууга дэҥнэммитин булан харайбыттар диэн сурах иһиллибитэ» диэн доҕорум Иван Михайлович ахтыыта түмүктэнэр.
Ууһут киһи туһунан сэһэргээн уос аһыллыбычча бэйэм улааппыт сирбэр, I Хаҥаласка, олус аатырбаталлар да, ууһут дьон баар буола сылдьыбыттарын кылгастык ахтан ааһыым.
Биһиги адьас кыра эрдэхпитинэ, нэһилиэк аарыма кырдьаҕастарыттан биирдэстэрэ Савва Николаевич Третьяков этэ. Оҕонньор уолаттарын кытта аатырбыт ууһуттарынан биллибит дьон. Улахан уола, тыа хаһаайыстыбатын республикаҕа биллэр үлэһитэ, аҕыйах сыллааҕыта олохтон туораабыта. Николай Саввич сырыыны сылдьыбыт, айаны айаннаабыт киһи ньургуна этэ. Кини былыр эдэригэр үлэлээбит, Сиэн Күөл диэн нэһилиэги ааттаппыт улуу Эбэ уҥуоргу өттүгэр, айылҕа барахсан анаан айбыт үрдүк таалаларыттан биирдэстэрэ Чоҕур Таалата диэн баар. Былыыр-былыр бу эбэ тоҕо түһэн барарыгар ити таала анныгар улахан дьиэ оннуттан эрэ обургу кээмэйдээх Ойбон көлүйэ хаалбыт. Орто Халымаҕа кыра, орто, улахан уонча тыһыынча күөл баар. Олортон саамай дириҥнэрэ бу көлүйэ диэн билинэллэр. Николай Саввич хаста да кэлэн харбаан киирэн умсан төһө дириҥнээҕин билэ сатаабыт да, кыаллыбатах үһү. Онтон ситим быа төбөтүгэр ыарык баайан баран (ситим устата 25-30 м буолааччы) түһэрэ сатаабыт да, эмиэ кыаллыбатах. Оннооҕор урут экспедиционнай партиялар ааһан иһэн хаста да төхтөрүйэн араастаан кэмнии сатаабыттар да «бачча дириҥнээх» диэн чуолкайдаабатахтар. Николай Саввич былыр аҕатын кытта улахан күөл ортотугар олорор кубаларга маҥан таҥаһы бүрүнэн баран сааларын туппутунан хааман киирэллэрэ үһү. Оччоҕо муҥутаан синньигэс бииллэрин эрэ ааһа тимирэллэрэ диэн кырдьаҕастар кэпсииллэр эбит. Николай Саввич оҕо сылдьан саалаах дьон хойобуун оҥорбут кустарын умсан кэлэн атахтарыттан тутан ылан, түүнү быһа уонунан куһу мунньунар эбит. Оччотооҕу дьон биһиги саата суох кусчуппут сороҕор биһигиннээҕэр элбэҕи бултаан соһутааччы диэн кэпсииллэрэ үһү.
Эмиэ бу нэһилиэккэ Егор Егорович Винокуров I уонна Егор Егорович Винокуров II диэннэр бааллара. Бастакыта аҕыс уон сааһын быдан ааһан баран аҕыйах сыллааҕыта олохтон барбыта. Сайын аайы Ороһуоха үрэххэ дьон мустан сүөһүлэрин мэччитэн үрүҥ илгэни дэлэтэн, бэйэлэрэ бултаан-алтаан иитиллэр, сынньанар умнуллубат, ахтылҕаннаах сайылыктара баара. Кырдьаҕас Дьөгүөр былыр эдэр сылдьан дьонун кытта манна кэллэҕинэ, саас уу саамай муҥутаан кэлэн турдаҕына, үрэх чүөмпэтин ортотугар киирэн тобуктарын суунар идэлээх буолан дьонун элбэхтэ соһутара үһү. Ийэтэ барахсан биэрэккэ туран: «Нохоо, ити туохтан тутуһан олороҕун?» – диэтэҕинэ манна олох чычаас баҕайы диэн баран умсан хаалар, сотору тахсан иттэнэ түһэн баран сытынан кэбиһэр үһү…
Иккис Дьөгүөр эмиэ сордоҥ курдук ууга сылдьар киһи этэ. Үс нэһилиэк уолаттара армияҕа ыҥырыллан айаннаан иһэн Алаһыай өрүһү туоруур сиргэ кэлэн аттары харбатан, малы-салы тыынан туоратан аймана сырыттахтарына, киһилэрэ толору уулаах сааскы өрүһү төттөрү-таары харбаан туоруур, умсан баран ортотугар кыратык төбөтүн көтөҕөн тыын ылаат, эмиэ умсан хаалар эбит. Итинник күнү быһа төһө баҕарар төттөрү-таары харбыы, умса-умса күөрэйиэн сөп диэн табаарыстара кэпсииллэрэ.
Өлөөкө Күөл бөһүөлэгин арҕаа өттүгэр, ойуур иһигэр, Ойбон көлүйэлээхпит. Былыр-былыргыттан, дьон манна олорор буолуоҕуттан, уута ырааһынан, дириҥинэн биллибит көлүйэ. Бачча дириҥнээх диэн ким да сатаан кээмэйдээбэтэх көлүйэтэ. Дьөгүөр былыр эдэр эрдэҕиттэн сайын буолла да, тыылаах дьону арыаллатан киирэн балайда уһуннук умсара үһү да түгэҕин булбатах. «Дириҥээтэҕин аайы, уута тымныйан иһэр, арааһа, түгэҕэ муус дьапталҕалаах быһыылаах», – диэбиттээҕэ үһү.
Дьэ ити курдук, хоту сир ууһут дьонун туһунан дьоҕус суруйуубун түмүктүүбүн. Атын сирдэргэ киһиттэн ураты туох эрэ талааннаах, дьоҕурдаах дьон баар буола сылдьыбытын туһунан номохтору билиэхпитин, истиэхпитин баҕарабыт!
Николай Третьяков-Колымчанин
Чолбон. – 2014. – №12