Гагарин мичээрэ

Оҕо этим – отон этим…
Эйэҕэс ийэбэр тэҥниирим
Ньээм-ньээм үүт биэрэр аналын…
Ытыспар тоһуйан алаастарга таргыырым
Күөрэгэй көрдөөх ырыатын.
Сир Ийэни сырдыгынан күндүлүүр
Отон этим – оҕо этим…
Олох диэн тугун билбэтим.
Бэл түүлбэр көрбөтүм ким миигин
Бүөбэйдээн үүннэриэҕин, биитэр үргүөҕүн.

Хас биирдии киһи оҕо сааһыгар сылааһынан, сырдыгынан ахтан-санаан ылар түгэннэрдээх буолар. Ол хаһан да умнуллубат. Сааһырдаҕым ахсын өссө кэрэтийэн иһэр дьикти сыдьаайдаах. Харахпар көстөн кэлэр ураты истиҥ көстүүлэр. Мин бэйэм көлүөнэм оҕолорун курдук октябренок, пионер, комсомолец этим. 1991 сыллаахха Советскай Союз үрэллибитин кэннэ бу ааттыыр тэрилтэлэрим эмиэ эстибиттэрэ.

Пионер сылдьаммын тыыннааҕым тухары өйбөр-сүрэхпэр хаалбыт Юрий Гагарин истиҥ алыптаах мичээрин көрбүт, саҥатын истибит дьоллоох түгэммин кэпсиэм иннинэ, 49 сыллааҕыта күннээх Артек лааҕырга суруммут дневникпиттэн быһа тардан билиһиннэрэбин?

«15-с союзнай республикалаах Советскай Союзка пионердар Бүтүн Союзтааҕы I слеттара 1929, оттон II слеттара 1931 сыллаахха ыытыллыбыттара. Бастакыга Саха сирин 2191 пионерыттан талыллан 9 делегат уонна 1 салайааччы кыттыбыта. Кинилэр тустарынан «Бэлэм буол» хаһыакка элбэхтик тахсыбыта. Холобур, биллиилээх самодеятельнай композитор, медицинскэй наука кандидата, «Алампа» түмсүү салайааччыта Виталий Андросов аҕата, Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар аатырбыт-сураҕырбыт байыаннай хирург Т.Е. Сосин бу слекка кыттыбыта биллэр.

Пионердар Бүтүн Союзтааҕы II cлеттарын кэнниттэн дойдуга сут-кураан, ыар репрессия, онтон аан дойду олоҕун атыйахтаах уулуу аймаабыт алдьархайдаах сэрии саҕаланан, III слет 36 сыл буолан баран, 1967 сыллаахха биирдэ ыытыллыбыта. Саха сириттэн талыллыбыт 22 делегат иһигэр мин эмиэ баарым. Лоп-курдук 13 саастааҕым. Г.В. Егоров аатынан Мүрү орто оскуолатын 6-с кылааһын ситиһиилээхтик бүтэрбитим, КИД (клуб интернациональной дружбы) актыыбынай чилиэнэ, пионер этим. Артекка сылдьыбыт бу 22 оҕоттон сорохторун эрэ өйдүүбүн, ону да кинилэрдиин кэпсэппит буоламмын. Бүлүү Кыргыдайыттан Ваня Константинов, Үөһээ Бүлүүттэн Галя Севостьянова, Ньурбаттан Гера Саввинов, Үөһээ Дьааҥыттан Толя Егоров уо.д.а. бааллара. Советскай Союз 23 мөлүйүөн ахсааннаах пионерыттан 4320 делегат, кыраныысса таһынааҕы 50 оҕо тэрилтэтиттэн 600 ыалдьыт кыттыбыта. Слет Октябрьскай революция 50 сылын туолуутугар анаммыт этэ. 1967 сыл от ыйын 15 күнүттэн атырдьах ыйын 5 күнүгэр диэри барбыта.

«От ыйын 11 күнэ, 1967 сыл. Бэйэ-бэйэбитин кытта билистибит. Этэрээккэ 32 оҕо буоллубут. Биһиги лааҕырбытыгар Австралия, Бельгия, Гвинея, Дания, Арҕаа Берлин, Индия, Мали, Польша, Сенегал, Сирия, АХШ, Финляндия о.д.а. омук дойдуларын делегаттара бааллар.

«Морской» лааҕырга баар Биллибэт матрос пааматынньыгар этэрээтинэн бардыбыт. Тыыннаах сибэкки уурдубут. Бу пааматынньык таһыгар оҕолор бэйэлэрин дойдуларын геройдарын тустарынан кэпсээтилэр. Онтон мин Федор Кузьмич Попов туһунан кэпсээтим. Киэһэ Доҕордоһуу биэчэрэ буолла. Миигин кытта биир немец кыыһа бэйэтэ ыҥыран үҥкүүлээтэ. Үҥкүү кэнниттэн сиэбиттэн ылан, икки немецкэй значогу бэлэхтээтэ. Мин тугу да биэрбэтим…

От ыйын 14 күнэ, 1967 сыл. Араас оонньуулары үөрэттилэр. Муораҕа иккитэ сөтүөлээтибит. Слекка бэлэмнэнэбит. Биһиги наар строевой хаамыыга үөрэнэбит. Атын дружиналар наар ырыаҕа, үҥкүүгэ бэҥлэмнэнэллэр».

Пионердар Бүтүн Союзтааҕы III слеттарыгар делегат буолуом иннинэ, төрөөбүт-үөскээбит Мүрү алааһым Бороҕонуттан ырааппатах тыа сирин уола мин, омук оҕолорун аан бастаан Артекка көрбүтүм, кэпсэппитим, бииргэ оонньообутум. Мали, Польша, Вьетнам, АХШ, Сирия, Франция, Кипр, о.д.а дойдулар тустарынан бастаан билбитим, ол дойдулар оҕолоруттан бэйэлэриттэн сиһилии истибитим. Кинилэр дойдуларын туһунан кэпсииллэрин истэ-истэ дьоммун, бииргэ төрөөбүттэрбин, Сахам сирин наһаа ахтарым, ол мунчаарбыт санаабар уйдаран, бастакы хоһооннорбун суруйбутум. Онтуларым эйэ, доҕордоһуу, оҕо саас уонна ахтылҕаннаах Сахам сирин айылҕатын, кыылларын туһунан ис хоһоонноохторо.

Үйэ аҥарын анараа өттүгэр ааспыт оҕо уонна эдэр саастарым сылларын өйдүү сылдьарбын эттэххэ, киһи дьиктиргиирэ суох. Слекка күн аайы тугу гыммыппын, тугу аан бастаан сонургуу көрбүппүн умнумаары сурунарым. 13 сааспар саҕалаабыт ити үтүө дьыалабын күн бүгүҥҥэ диэри салгыы сылдьабын уонна олоҕум устата тугу гыммытым барыта ырылыччы сурулла сылдьарыттан астынабын. Сыыһа-халты, түөрэккэй хаамыыларым, хардыыларым эмиэ барыта сурукпар тиһилиннэҕэ… Иллэҥ кэммэр онтубун ааҕабын, оччоҕо оҕо, эдэр сааһым иккистээн эргиллибит курдук буолар.

Артек «Прибрежнэй»диэн лааҕырыгар 200 оҕолоох «Речной» дружинатын 9-с этэрээтигэр 32-с оҕонон, «Ангара» корпуска от ыйын 10 күнүттэн атырдьах ыйын 8 күнүгэр диэри олорбутум. «Неуловимые мстители» киинэҕэ оонньообут уолаттар уонна кыыс бааллара. Нуучча оҕолоро кинилэри кытта билсиһэ, доҕордоһо сатаан, араастаан илэмэ-салама көтөллөрө. Арай мин, дэриэбинэ муҥкук уолчаана, киинэ биллиилээх артыыстара буолбуттары кытта билсиһэ да, кэпсэтэ да сатаабаппын. Биирдэ, пляжка сөтүөлүү сырыттахпына, Мишаны оонньообут ачыкылаах эйэҕэс уол ыҥыран ылан билсибиттэрэ, кэпсэппиттэрэ. Саха сирэ тымныытын туһунан ыйыталаспыттара. Хайдах үлүйэн хаалбаппытын сөхпүттэрэ. Атырдьах ыйын 5 күнүгэр киэһэ 9 чааска «Неуловимые мстители» киинэни лааҕырга көрдөрбүттэригэр миигин аттыларыгар олордубуттара. Киинэни олус сөҕө-махтайа көрбүтүм. Улаханнык сөбүлээбитим. Кинилэри онно эҕэрдэлээбэтэхпиттэн билигин да кыбыста саныыбын.

Атырдьах ыйын 2 күнүгэр сэрии геройдарын Күннэрэ ыытыллыбыта. Брест кириэппэс макетын оҥорон баран, пограничниктар сэриини оонньоон көрдөрбүттэрэ. Дьиҥнээх сэрии курдуга. Ол кэнниттэн Брест кириэппэскэ соҕотоҕун олорон, ыйы быһа сэриилэһэн албан аатырбыт Советскай Союз Геройа Петр Михайлович Гавриловы кытта көрсүбүппүт. Петр Михайлович майор погоннаах форматыгар Герой сулуһун кэтэн олорон, 1941 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр сэрии хайдах саҕаламмытын кэпсээбитэ. Бэрт уһун кэпсээнтэн кинини хорсунун иһин фашистар өлөрбөтөхтөрүн өйдөөн хаалбыппын. Аны биир соһуйбутум – Герой Гаврилов бачыыҥкатын наскыта суох кэтэ сылдьара. Биһиги дьиэҕэ оҕо наскыта суох бачыынкатын кэттэҕинэ, ийэлээх аҕабытыттан сэмэлэнэрбит. Оттон манна майор, буолаары буолан Герой, наскыта суоҕа. Кэлин улаатан баран санаатахпына, Петр Михайлович өстөөх концлааҕырыгар 4 сылы быһа сору-муҥу биллэҕэ, атахтарын сүһүөҕүн тымныттаҕа, хаһан да ааһан-араҕан биэрбэт улахан ыарыыга ыллаттардаҕа… Ол иһин сайыҥҥы куйааска наскы кэппэт буолаахтаатаҕа…

Артекка саамай интэриэһинэй билсиим түгэнин умнубаппын. Уруһуй быыстапката ыытыллар уонна куонкурус түмүгэ этиллиэхтээх павильонугар бэрт номоҕон дьүһүннээх, эйэҕэс көрүҥнээх, миигиттэн харыс үрдүктээх нуучча кыыһын аттыгар тураммын кини уруһуйдарын интэриэһиргээн көрбүтүм. «Сөбүлээтиҥ дуо?» – диэбитигэр, «Ээх», – диэн хардардым. «Оччоҕо эйигин уруһуйдуубун дуо?» – диэн соһуччу ыйыппытыгар, «мах» бэрдэрэн, тугу да хоруйдаабакка турдахпына, баһаатай кэлэн, саҥа билсэн эрэр кыыспын илдьэ баран хаалла. Сотору быыстапка түмүгүн таһаардылар. Били кыыска диплому туттаралларыгар «Надя Рушева» диэн ааттаатылар. Кини наһаа ис киирбэҕин иһин өйдөөн хаалбытым. Кэлин онтон-мантан ааҕан билбитим, Надя Рушева 1952 сыл тохсунньу 31 күнүгэр Москваҕа төрөөбүт. Ол аата миигиттэн 2 аҥар сыл аҕа. Кини 12 сааһыттан аан дойдуга аатырбыт. Кумааҕыттан илиитин араарбакка эрэ, туштаах бөрүөнэн биир тардыынан оҥорор мэтириэттэрин дойду сурунаалларыгар бэчээттээтэллэр эрэ, кырыйан ылан, мунньар идэлэммитим. Надя 1969 сыллаахха баара-суоҕа 17 сааһыгар ыалдьан өлбүт. Кини өлөрүгэр 100-түү лиистээх 100 устуука паапканы хаалларбыт. Барыта 10 тыһыынча уруһуйу. Онон Артекка көрсүбүт, биир-икки тылынан кэпсэппит, саҥатын истибит кыыһым Надя Рушева аан дойдуга вундеркинд-худуоһунньук быһыытынан күн бүгүнүгэр диэри дьоһуннук ааттанар. Мин онон өрүү киэн туттабын.

От ыйын 27 күнүгэр киинэ артыыстарын кытта көрсүһүүгэ, этэрээппэр уҥуоҕум кыратын иһин, атын кыра уҥуохтаахтары кытары сибэкки туттарарга сорудахтаатылар. Үс артыыстан саамай кыра уҥуохтаахтарыгар туттарыахпын. Сорудаҕы пионердыы лоп-бааччы толордум. Сүүрэн тиийдим. Пионерскай салют биэрдим. Сибэккибин туттардым. Арай артыыскам миигин кууһан ылла да, өйдөнөр түгэн биэрбэккэ, иэдэспиттэн хардарыта үстэ уураата. Мин наһаа кыбыстан, оҕолор бары миигин көрөннөр күлсэллэрэ буолуо диэммин, тута кэннибин хайыһа түстүм. Хата, ким да күлбэтэ. Нууччалар үөрдэхтэринэ үстэ уураһаллар, ол абыычайдара буолар эбит диэн суруммутум. Олохпор аан бастаан миигин үстэ субуруччу уураабыт киһинэн оччолорго аан дойдуга аатыран эрэр «Война и мир» киноэпопеяҕа Наташа Ростова оруолун толорбут Людмила Савельева этэ.

Оҕо сааһым үтүөкэн кэмнэригэр бастакы космонавт Ю.А. Гагаринныын көрсүһүүм умнуллубат. Кинини кытта көрсүһүүгэ улахан уҥуохтаах оҕолор быыстарынан киирэн, Юрий Алексеевич иннигэр баар буолан хаалтым, кыбыстан төттөрү дьулуруйаары гыммытым, уолаттар халыҥ эркин буолан туралларыттан иҥнэн турдахпына, Ю.А. Гагарин хантан сылдьарбын ыйытта. Мин эрдийэн, утары көрөн туран: «Саха сириттэн», – диэн толору хоруйдаабытым. Кини: «Учись хорошо», – диэбитэ. Онон кэпсэтиибит бүттэҕэ. Онно өйдөөн көрбүтүм – кэҥэриитигэр 5 мм курдук дириҥнээх чэрдээҕэ. Кинигэ, хаһыат хаартыскаларыгар, кэлин сэрэйдэххэ, онтун ретуштаан, тупсаран биэрэллэр эбит. Кугас дьүһүннээх баттаҕа наһаа ньалҕаархайа. Хайа эрэ оҕолуун кэпсэтэригэр төҥкөйбүтүгэр, төбөтүн оройунан тараҕайданан эрэр этэ… Артекка гражданскай таҥаһынан сылдьыбыта. Маҥан ырбаахылаах, хара бүрүүкэлээх. Этиргэн киһи этэ. Наһаа үрдүк уҥуохтаах буолуо дии санаабытым, турбутугар, мин аҕабыттан кыра курдук көстүбүтэ. Ол аата 170 см иһинэн үрдүктээҕэ буолуо… Ю.А. Гагарин оҕолордуун тэҥҥэ эйэҕэс баҕайытык кэп­сэппитин адьас чугастан көрөммүн, бэл миигинниин кэпсэтэн ылбытын хаһан да умнубаппын.

«От ыйыт 15 күнэ, 1967 сыл. Киэһэ 18 чаас. Артек киин стадионугар пионердар Улуу Октябрьскай социалистическай революция 50 сылын туолуутугар аналлаах Бүтүн Союзтааҕы III слеттара аһылынна. Мин парадка кытынным. Трибунаҕа Ю.А. Гагарин туран тыл эттэ. Юрий Алексеевич сырдык алыптаах мичээригэр үөрүү сылаас иэйиитэ кустугура оонньуура…»

Киэһээ, адьас хараҥа буолуута, стадион үрдүнэн фейерверк араас дьэргэлгэн өҥүнэн, уотунан кытыаста тохтубута. Үрдүк халлааны быһыта суруйан ракеталар тохтоло суох куһугуруу көппүттэрэ. Көр-нар, үөрүү-көтүү саҕаламмыта. Ю.А. Гагарин слет сабыллыар диэри миэстэтигэр олорон, кэнсиэри уонна көрү-нары көрбүтэ. Күөх халлааҥҥа уот кутуруктаах ракеталар эбии сыыйыллыбыттара. Кинилэр, үөһэ тахсан, дэлби барар тыастара иһиллибитэ. Онтон тыһыынчанан ааҕыллар араас өҥнөөх кырачаан парашюттар стадион үрдүнэн маҥнайгы хардыы намылыспыттара. Юрий Алексеевич Гагарин оҕолору кытта тэҥинэн эйэҕэстик мичээрэ олорбутун, ама хаһан умнуомуй?!

Итинник ураты истиҥ мичээрдээх Ю.А. Гагарин киһи-аймах историятыгар үтүө үйэлээх өйдөбүлүнэн хааллаҕа.

Иван Мигалкин,
Бүтүн Союзтааҕы III пионерскай слет делегата,
Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай поэта.

Чолбон. – 2016. – № 4

Тарҕат:

Подписаться

Салгыы аах

Сүбэлиибит